Ǵarıfolla Esim: Abaıdy oqyǵan, toqyǵan adam qııanatshyl bolmaıdy

NUR-SULTAN. QazAqparat - Elbasy Nursultan Ábishuly Nazarbaevtyń «Bolashaqqa baǵdar: rýhanı jańǵyrý» baǵdarlamalyq maqalasy el damýynyń jarqyn úlgisi men naqty qadamdaryn kórsetetin keleli oı, salıqaly pikir, batyl sheshimderge qurylǵan mańyzdy qujat. Bul maqalada sanany jańǵyrtý, ulttyq bolmystan, ulttyq kodtan aıyrylyp qalmaı, ony álemdik qundylyqtarmen úılestirip, Qazaqstannyń ıgiligine jaratý jolyndaǵy maqsat-múddeler týraly ózekti másele kóterilgen. Maqalada «Jańǵyrý ataýly burynǵydaı tarıhı tájirıbe men ulttyq dástúrlerge shekeden qaramaýǵa tıis. Kerisinshe, zamana synynan súrinbeı ótken ozyq dástúrlerdi tabysty jańǵyrýdyń mańyzdy alǵysharttaryna aınaldyra bilý qajet. Eger jańǵyrý eldiń ulttyq-rýhanı tamyrynan nár ala almasa, ol adasýǵa bastaıdy. Sonymen birge, rýhanı jańǵyrý ulttyq sananyń túrli polıýsterin qıynnan qıys­ty­ryp, jarastyra alatyn qudiretimen mańyzdy. Bul – tarlan tarıhtyń, jasampaz búgingi kún men jarqyn bolashaqtyń kókjıekterin úıle­simdi sabaqtastyratyn ult jadynyń tuǵyr­namasy» delingen. Osy oraıda akademık, fılosofııa ǵylymdarynyń doktory Ǵarıfolla Esimmen suhbatty usynamyz.

Izraıl elindegi myna bir dástúrmen bólissem. Jastary zeınetke jaqyndaǵan evreıdiń myqty azamattary: depýtat, mınıstr kreslosy nemese iri korporatsııa men mekemedegi basshylyqtan óz erkimen ketip, oqýshylar men stýdentterge dáris berýdi tańdaıtyn bolypty. Onysy álemdegi uly ulttyń deńgeıin osylaısha turaqty túrde jalǵastyramyz degen uǵym. Osyǵan ne deısiz?

Bul ǵajap nárse. Tálim alar dúnıe. Osydan úırenýimiz kerek. Qazirgi kúngi ulttyq asqynǵan dertimiz taq pen ataq mansabynan shyǵa almaı júrmiz. Musylman balasy kórgeni men bilgenin tálim etýi paryz. Osy musylmandyq paryzdy óteı almaı júrmiz. Aqsaqal jasyna kelse de, kóp zamandastarym portfelden aırylǵysy kelmeıdi. Olar bilgenin jastarǵa úıretýi mindet. Ol seniń, meniń, bárimizdiń bolashaǵymyz. Bul erejege aınalýy qajet. Árbir sanaly azamat búgingini emes, erteńgini oılaýy memlekettilik múddelikke aınalýy tıis. Osy jaǵy bizde kende qalyp jatyr. Qazirgi kezde kezek kútirmeıtin másele kóp. Sondyqtan belsendilik árkimnen kerek-aq dúnıe.

• Siz senator boldyńyz. Suraıyn degenim, qazaq qoǵamyn damytýǵa senator Ǵarıfolla Esim, álde ǵalym-fılosof Ǵarıfolla Esim paıdalyraq boldy?
• 
  
• Ashyq suraǵyńa meniń anyq jaýabym mynandaı. Senatorlyqqa saılanýǵa nemese taǵaıyndalýǵa bolady. Al ustazdyq ol qudiretti qasıet. Men ustazdyǵymen óz ultyma, óz elim men qoǵamyma kóbirek paıdaly ekenimdi bilemin.
• 
  
• Uzaq jyldar jastarǵa dáris oqısyz. «Qazirgi jastar jasyq, tek tamyr-tanystyq arqyly ǵana júredi» degen sózderge aıtaryńyz bar ma?
• 
  
• Jastardyń da jastary bar. Men biletin stýdentterdiń basym bóligi jigerli. Erteńgi kúni qandaı bolary tikeleı ózderine qatysty ekenderin biletinder. Ustazdyq jasaıtyn Eýrazııa ýnıversıtetinde «Otyrar» kitaphanasynan arnaıy aýdıtorııa ashyp qoıdyq. Sol aýdıtorııaǵa stýdentter tıisti sabaqtarynan qoldary bos kezde kelip dáris tyńdaıdy. Kórdińiz be? Jastar bilgisi keledi. Másele - bireý. Sol úırengisi, oqyǵysy kelgen jastarymyzǵa joǵary deńgeıde tálim bere alamyz ba? Osy saýal meni mazalaıdy. Shákárim qajynyń ósıeti bar. «Jastardyń obalyna qalmaý kerek» degen. Biz qashanda jastardyń obal-saýabyn arqalaýmen kelemiz. Biz jas bolǵanymyzda kommýnıstik jalań ıdeologııamen aldap, úlkender bizderdiń obalymyzǵa qaldy. Sony bizder sol qalpynsha jalǵastyrdyq. Endi egemendi eldiń jastaryna qııanat jasaý kúsápirlik bolady. Mysaly, qazir araq-sharap ishpeýge jastar jaǵy ónege bola bastady. Qoǵamymyzdyń dinge qaraı bet burýynda da jastardyń yqpaly zor ekenin aıtýymyz kerek.

Biz jalǵan sóılep, ótirik aıtatyn qoǵamda ǵumyr keshtik. Álemde eki lager boldy. Sotsıalıstik jáne kapıtalıstik. «Qaıǵy shyǵar ilimnen» dep, hakim Abaı aıtqandaı, adamnyń damýy men ósýine eshqandaı qatysy joq ilimderdi oqý zardaptary osyǵan ákeldi. Ustaz degender sumyraı, zalym bolyp shyqty. Jalǵan dúnıe, aldamshy orta. Kezinde durys bilim almaǵandardyń adasýy zańdy qubylys. Sonyń zardabyn shegip otyrmyz.

• Oǵan ózimiz de kýá boldyq. Endigi sátte shekaramyzdy bekitken táýelsiz elmiz. Álemniń ár jerinen Otanymyzdyń irgesin sógip, zulymdyq áreketterin zymııandyqpen engizýge umtylǵan jolbıkeler men sony jaqtaýshylardyń túp – tamyryn qazaq jerine jetkizbeı tıyp tastaýdyń joly bar ma?
• 
  
• Jamandyq ataýlyǵa temir qaqpa qoıý memlekettik múdde. Biraq ony tolyq sheshý múmkin emes. Ol qansha jerden qaqpan qoısań da synalap ótedi. Ony kirgizetin arnaıy halyqaralyq ınstıtýttar bar. Olar ashyqtan-ashyq aıǵaılap kelmeıdi. Óz tártibi men jolyn salyp bildirmeı ótedi. Sanany ýlaıtyn bul baǵyttarǵa qarsy ózimizdiń ulttyq ımmýnıetetimiz bolýy mindet. Sol ımmýnıtetti qalyptastyratyn óz ınstıtýttarymyz jumys isteýi tıis. Táýelsizdik ınstıtýty. Sotsıalıstik sanadan, keshegi ıdeologııadan arylmaı naqty táýelsizdikke jete almaımyz. Zaman kimdiki? Maǵjan Jumabaev aıtqandaı, zaman jastardiki! Jastarǵa senýmiz kerek. Bilgenimizdi úıretýimiz kerek. Órkenıetti elder ózderiniń erteńgi erejesin qalaı qalyptastyrýda, solardyń tájirıbesin ulttyq mentalıtetimizge sáıkestendirip qalyptastyrýymyz shart.
• 
  
• «Bolashaq» baǵdarlamasymen shetelderden kóptegen jastarymyz oqyp keldi. Aldy ákim-mınıstr bolyp jatyr. Qoǵam damýyn solar túpkilikti ózgerte ala ma?

• Shetelden bilim alǵan jastarymyz eldi birden basqaryp ketedi degenge kelispeımin. Japonııada da shetten oqyp kelgenderdi qaıtadan ortaǵa beıimdeıdi. Shetel men bizdiń shyndyǵymyz eki túrli. Ozǵan elderden dáris alý, tájirıbe almasý zańdylyq. Sol úırenip kelgenderdi ortamyzǵa aqylmen engizý kerek. Birden belden bassa ol kereǵarlyqqa ákeleri anyq. Jaqsysyn iriktep, ulttyq dástúrimizge keletindeı jaqyndatyp, kúshtep – nyǵyzdamaı el óz erkimen hosh alatyndaı saıasat júrgizý kerek.

Aldymyzda úlken ǵalamdyq ózgerister tur. 2050 jyly úshinshi ındýstrııalyq revolıýtsııa júzege asady. Adamzat aldyndaǵy qatań erejeler ornyǵady. Birinshi ındýstrııalyq memleket erejesi –lıberaldyq baǵyt. Ekinshisi - áleýmettik qoǵam. Úshinishisi – ekologııalyq tujyrymmen qalyptasý. Úshinshi jolǵa áli damyǵan memleketter de jete qoıǵan joq. Myqty degen elder áleýmettik memleket atalyp júr. Biz jan–jaqty qalyptasqan memleket boldyq deımiz. Turpatymyz lıberaldyq pa, álde áleýmettik pe? Qazaqstandy áleýmettik memleket dep jarııaladyq. Bálkim, áleýmettik memlekettiń bazasyn qalyptastyrmaı jatyp, asyǵystyq jasaǵan shyǵarmyz dep oılaımyn. Áleýmettik memlekettiń óz erejesi bar. Mysaly, AQSh-ty alsaq. On adamnyń úsheýi óndiriste jumys jasaıdy. Al, jeti adam oǵan qyzmet kórsetedi. Bul ekonomıkalyq qaǵıda. Odan asyp kete almaısyz. Keıingi kezdegi jurshylyq tarapynan bolyp jatqan áleýmettik narazylyqtardyń túıtkili de osy zańdylyqtardyń oryndalmaýynan týyndap otyr. Ol úshin ózimizdiń otandyq ónerkásipti damytýymyz kerek. Álemdi bıleıtin ekonomıka ekendigi belgili. Mine sol surapyl shaqyrýlarǵa daıyn turýymyzdyń tetigi búgingi jastarymyzdyń bıik deńgeıde bilim alýyna qatysty ekendigi osy tusta anyq kórinedi.

• Adamdy alǵa jeteleıtin arman. Qazaq qoǵamy da birsypyra armandaryn jarqyldatyp kórsetti. Astana arman qala. Táýelsizdik arman. Máńgilik el arman. Bári oryndaldy. Endi amerkalyq armandardy júzege asyrýǵa ne kedergi. Amerıka - álemdegi birinshi el. Eń myqty áskeri bar. Ekonomıkasy jahannyń qojaıyny. Valıýtasy altynan qymbat. Bizdiń de ishki múmkindikterimiz az emes. Tabıǵı baılyǵymyz keremet. Alpaýyt baılar da kóptep shyǵýda. Mysaly sol Amerıkany alsaq. Baı adamdary sát saıyn bılikterine salyqty kóbeıtińder dep jatady. Qaıyrymdylyq sharalary kóptep ótedi. Óz elderine jumsaıdy. Sony maqtanysh etedi. Qazaq sanasyna sony qalaı qalyptastyra alamyz?

• Adamda jan baılyǵy jáne jan jomarttylyǵy degen bolady. Jan baılyǵy men jan jomarttylyǵy qalaı qalyptasady. Ony qazaqtyń qanyna «amerıkalyq arman» sińire almaıdy. Gollıvýd kınolaryn kórip, kez kelgen qazaqtyń boıynda qazaqqa jaqsylyq jasaýǵa qushtarlyq eshqashan oıanbaıdy. Ol úshin qazaq qazaqsha sóılep, qazaqsha oılanýy kerek. Abaı men Shákárimdi, Jambyldy ana tilinde oqyp, boıyna toqýy kerek. Bizdiń aýqatty azamattar halyqtan alystap ketken. Olar ózderin halyqtan joǵary qoıady. «Jaman atqa jal bitse, janyna torsyq baılatpas» degen. Ata-teginde baılyq pen aqsúıektik bolmaǵandardan adamı qasıet te, qaırymdylyq ta kútý bekershilik. Adamnyń jeke baılyǵy bolmaıdy. Ol halyqtyń dúnıesi. Zamanǵa oraı saǵan buıyrǵan nesibe. Bizdiń baılardyń basyna osy uǵym-túsinik jetpeıdi. Qazaq eli men jeri bolmasa, ondaı baılyq ózderinde eshqashan bolmasyn olar túsinbeıdi. Bul búgingi tragedııa. Osydan ótýimiz kerek.

- Hakim Abaı aıtqan eken «Kóp aıtsa kóndi, jurt aıtsa boldy, ádetti nadan adamnyń» dep. Tulǵa deımiz, halyq deımiz, tobyr deımiz. Árkim óz deńgeıinde baǵalap jatady. Qazaqı fılosofııadan sony saraptap berseńiz?

- Kópti halyq ta deıdi. Tobyr da deıdi. Jurt degen de bar. Jumaken bylaı deıdi: «Jurt sózdi túsinetin, durys pikirdi qoldaıtyn top». «Jurtym saǵan aıtam» degen sóz sodan qalǵan. Ekeýimizdiń áńgimemizdi de tutas halyq kerek qylyp oqymaıdy, aıtsaq tyńdamaýy yqtımal. Múmkin olardyń barlyǵyna onyń qajettiligi de shamaly bolar. Al sony tyńdap, keregin alatyn jurt ta bar. Jurt eshqashan «tobyr» bolmaıdy.

- Memlekettiliktiń tiregi – memlekettik qyzmetker. Memqyzmetkerlerdi oqytýdyń sheteldik tájirıbesin sóz ettik. Qazaqı bılik dástúrin, fılosofııasyn zerdelegen akademık retinde «Qazaq eliniń memlekettik qyzmetkeri» degen uǵymǵa anyqtama berip ótseńiz?

- Memlekettik qyzmetker ınabatty bolý kerek. Musylmandyq adal qaǵıdatty saqtaýǵa laıyqty jan dep túsinem. Paıǵambarymyzdyń hadısi bar: «Adamǵa jaqsylyq jasaǵan jan ǵana musylman» degen. Qııanat degen memlekettik qyzmetkerde bolmaýy kerek. Adam balasyna qııanaty joq kisini memqyzmetke taǵaıyndaýǵa talasym joq. Eldiń ýákili qııanatqa barmaýy mindet. Taq bitse tóbedegi Qudaıdy umytatyndar kóp. Menińshe ár memqyzmetker Abaıdyń on óleńin jatqa bilgeni shart. Abaıdy oqyp, qaıtalap toqysańyz qııanatshyl bolmaısyz. Abaı taýsylmaıtyn danyshpandyq dárııa. Jamandyqtan alastaıtyn asylymyz. Ózińdi oılasań Abaıdy oqy jáne toqy. Qııanattan qutqarady, qatelikke uryndyrmaıdy.

- Áńgimeńizge raqmet!