Ǵalym: Adam, janýar jáne qorshaǵan orta – úsheýi bir-birimen tyǵyz baılanysty

ALMATY. KAZINFORM – Zoonozdyq aýrýlar ıaǵnı, maldan adamǵa juǵatyn juqpaly indetter búkil álemdik densaýlyq saqtaý salasyna eleýli syn týdyryp otyr. Osy oraıda biz veterınarııa ǵylymdarynyń doktory, professor Batyrbek Aıtjanovpen suhbattasyp, veterınarııa men medıtsınanyń ortaq tustary, indetterdiń aldyn alý, vaktsınanyń mańyzy jáne otandyq ǵylymnyń qazirgi jaǵdaıy týraly áńgime órbittik.

– Veterınarııa men medıtsınanyń baılanysy týraly aıtyp ótseńiz. Bul eki salanyń maqsaty qanshalyqty uqsas?

– Veterınarııa men medıtsına – eki bólek sala bolǵanymen, túpki maqsaty bir: adamnyń ómirin jáne densaýlyǵyn saqtaý. Qazirgi tańda mal men adamǵa ortaq juqpaly aýrýlar kóbeıip otyr. Mysaly, týberkýlez, topalań (sibir jarasy), brýtsellez, koronavırýs ınfektsııalary – osynyń barlyǵy zoonozdy, ıaǵnı janýardan adamǵa juǵatyn aýrý. Sondyqtan maldy emdeý men qorǵaý – adamdy da qorǵaý degen sóz. Bul – búginde búkil álem moıyndap otyrǵan One Health («Bir densaýlyq») kontseptsııasynyń negizi. Adam, janýar jáne qorshaǵan orta – úsheýi bir-birimen tyǵyz baılanysty.

– Qazir indetterge qarsy kúreste veterınar mamandardyń róli qandaı?

– Veterınarııada profılaktıkalyq sharalar jıi qoldanylady. Óıtkeni aýrýdy emdeýge qaraǵanda, onyń aldyn alý ekonomıkalyq turǵydan áldeqaıda tıimdi. Osy sebepti, aýrýdyń aldyn alý úshin vaktsına paıdalanylady. Al adamdar aýyrǵan jaǵdaıda, olardy emdeýge bolady. Sol sebepti, medıtsına salasy kóbinese emdeý jaǵyna kóńil bóledi. Qazir vaktsına jasaýmen aınalysyp jatqan ǵalymdardyń basym bóligi – veterınarlar. Olar mıkroorganızmdermen, vırýstarmen, bakterııalarmen kóp jumys isteıdi. Qaýipti aýrýlardyń taralý mehanızmin, qozdyrǵyshtardyń tabıǵatyn jaqsy biledi. Árıne, bul salada bıologtar, vırýsologtar da bar, biraq mal dárigerleriniń úlesi aıryqsha. Veterınarlar – praktıkalyq ımmýnologııa men epıdemıologııany jaqsy meńgergen mamandar. QazVac vaktsınasy – sonyń aıǵaǵy. Bul vaktsına qysqa merzim ishinde jasaldy. Álemde bundaı jetistikke qol jetkize alǵan elder sany sanaýly.

– QazVac vaktsınasy jaıly tolyǵyraq aıtyp ótseńiz. Bul ekpeniń ereksheligi nede?

– QazVac – ınaktıvtelgen vaktsına. ıAǵnı onyń quramynda tiri emes, biraq ımmýn júıesin oıatatyn vırýstyń bólshekteri bar. Bul óte qaýipsiz tásil. Onyń basty ereksheligi – otandyq ǵalymdarymyzdyń óz kúshimen, sheteldik lıtsenzııasyz jasap shyǵarǵany. Bul vaktsına COVID-19 indetiniń eń qıyn kezeńinde halyqty qorǵaýǵa úlken úles qosty. Eń bastysy, bul – qazaqstandyq ǵylymnyń áleýeti bar ekenin kórsetetin naqty dálel. Qazaqstandyq ǵalymdar óte talantty. Eger barlyq jaǵdaı jasalyp, qajetti quraldarmen qamtamasyz etilse, bizdiń ǵalymdar da kóptegen jańalyq asha alady.

– Epıdemııa men pandemııanyń aıyrmashylyǵyn kóp adam shatastyryp jatady. Osyǵan túsinikteme bere ketseńiz.

– Iá, bul jıi qoıylatyn suraq. Epıdemııa – belgili bir aımaqta bir mezgilde kóp adamǵa juǵatyn aýrý. Al pandemııa – búkil álemge taralǵan indet. Mysaly, COVID-19 epıdemııa retinde Qytaıda bastalyp, keıin búkil álemge jaıylǵandyqtan pandemııaǵa aınaldy. Bul eki termınniń aıyrmashylyǵy geografııalyq taralýynda jáne áser etý aýqymynda.

– Maldan adamǵa juǵatyn aýrýlar týraly halyq arasynda aqparat jetkilikti me?

– Áli de jetkiliksiz. Qarapaıym mysal – brýtsellez. Bul aýrý adamǵa sút, et ónimderi arqyly nemese aýrý malmen baılanys kezinde juǵady. Ásirese aýyldyq jerde turatyn adamdar qaýiptiń mánin jete túsine bermeıdi. Sibir jarasy da sondaı. Mysaly, sibir jarasy — óte qaýipti ınfektsııalyq aýrý. Qazaqta bul aýrýdyń birneshe ataýy bar: «topalań», «qara talaq», «jamanat», «qarasań», «aq shelek» — munyń bári malǵa juqqan sibir jarasyn bildiredi. Al adamǵa juqqanda, aýyrǵan jerine qaraı «túıneme», «kúıdirgi» dep ataıdy. Bul indettermen kúresý úshin tek veterınarııalyq emes, sanıtarlyq, aqparattyq jumystar da qatar júrgizilýi kerek. Halyqqa durys túsindirý – asa mańyzdy.

– Vaktsına týraly qoǵamda túrli pikirler bar. Keıbireýler vaktsınany dári dep qabyldaıdy. Naqty túsinik berseńiz.

– Vaktsına – dári emes. Ol aýrýdy emdemeıdi, aldyn alady. Vaktsınanyń quramynda aýrý qozdyrǵyshynyń álsiretilgen nemese belsendi emes formasy bolady. Ol aǵzaǵa engizilgende, ımmýn júıesi qozdyrǵyshty tanyp, soǵan qarsy antıdene bóle bastaıdy. Keıin naqty aýrýǵa tap bolǵanda, sol daıyn antıdeneler ony joıady. ıAǵnı, vaktsına aǵzany qaýipke daıyn etedi. Shyn máninde, vaktsına degenimiz — ár aýrýdyń óziniń qozdyrǵyshy. Mysaly, koronavırýsqa — koronavırýstyń, týberkýlezge — týberkýlez qozdyrǵyshy qoldanylady. Kez kelgen qaýipti aýrýdyń qozdyrǵyshy qaıta qoldanylyp, álsiretilgen túrde vaktsınaǵa aınalady. Bul – ǵylymı dáleldengen tıimdi ádis.

– Aýrý qozdyrǵyshtaryn beıbit jáne zııandy maqsatta qoldaný týraly ne aıtasyz?

– Kez kelgen nárse eki maqsatta qoldanylýy múmkin. Bul óte kúrdeli ári mańyzdy taqyryp. Mıkroorganızmderdiń de eki túri bar. Patogendi jáne saprofıtti. Patogendi túrlerin bıologııalyq qarý retinde qoldanýǵa bolady. Al beıbit maqsatta – olardan vaktsına, dári, fermentter, antıbıotıkter óndiriledi. Mysaly, ýran sekildi: ony atom elektr stantsııalarynda paıdalanýǵa bolady, biraq áskerı maqsatta da qoldanýǵa bolady. Qazaqstan – tabıǵı ýran qory boıynsha alǵashqy úshtikke kiredi. Biraq biz ony soǵys úshin paıdalanbaýǵa ýáde bergen elmiz. Sol sııaqty mıkroorganızmdermen únemi eseptesý qajet. Áıtpese, olar álemdik deńgeıdegi apatqa sebep bolýy múmkin. Koronavırýs — ıadrolyq jáne hımııalyq qarýdan da qaýipti bolyp shyqty. ıAdrolyq nemese hımııalyq qarý belgili bir aımaqqa ǵana áser etse, vırýs búkil adamzatqa qaýip tóndirdi.

– Adamǵa tórt túlikten juǵatyn indetterdi aýyzdyqtaý qanshalyqty qıyn? 

– Eń aldymen, dıagnoz durys qoıylýy kerek. Bul – emniń 50 paıyzy. Eger dıagnoz durys bolmasa, qandaı myqty dári qoldansańyz da nátıje bolmaıdy. Qazirgi zamanda zerthanalyq dıagnostıkanyń róli artty. Mysaly, PTR test, serologııalyq saraptamalar  naqty dıagnoz qoıýǵa múmkindik beredi. Osy arqyly tıisti em nemese aldyn alý sharalary taǵaıyndalady.

– Suhbat sońynda oqyrmanǵa qandaı keńes aıtasyz?

– Halqymyzda «Aýyryp em izdegenshe, aýyrmaıtyn jol izde» degen keremet naqyl bar. Osy sózdiń astarynda úlken maǵyna jatyr. Aýrýdyń aldyn alý – eń tıimdi jol. Ol – vaktsınatsııa, tazalyq saqtaý, sapaly tamaq, ýaqtyly tekserilý. Ár adam óz densaýlyǵyna jaýapty. Al mal sharýashylyǵymen aınalysatyn azamattar úshin – veterınarııalyq qyzmetke senip, ýaqtyly ekpe saldyrý, profılaktıkalyq sharalar júrgizý óte mańyzdy.

– Raqmet!