Ǵalamtor jáne oqyrman: búgingi ádebıetke qoıylyp otyrǵan talaptyń ózi ýaqytpen tyǵyz baılanysty
Óıtkeni, ótken ómirdiń ózi shyn sezine bilgen adamǵa shyn ańsaýlardyn turatyndaı. Búgingi bizge jaǵyńqyramaı, janyńdy jabyrqata beretin kezeńdi erteń biz sııaqty bireýlerdiń shyn ańsap otyrmasyna kim kepil. Tabıǵı ónerdiń tiri kýási bolǵan búgingi adamdardyń armany joq shyǵar rasynda da. Sońymyzǵa burylyp qaraǵan saıyn aıtyp taýysa almaıtyn shynaıy dúnıeler kóp eken. Al álgi saǵynbasyna kim kepil degenderdiń qazirgiden de zorǵy jasandylyqqa kýá bolyp júrgeni týraly solardyń óz aýzynan estiseń, qalaı áser eter edi degen oıǵa qalatynyń bar. Biz aıtsaq, maqtanyshpen, «Ol kezde kitapty bylaı oqıtyn nemese «oqıtynbyz»-der edik. Al naǵyz oqyrmandar týraly árıne, sóz basqa...
Osy tusta kitaptyń zamany ótip bara jatqan joq pa? degen saýaldyń týyndaıtyny taǵy bar. Olaı deýimizge elektrondy keńistiktiń kún saıyn damyp, jetilip bara jatýy qýanyshtan buryn kóńilge kirbiń uıalatar edi. Iá, biz qazir kompıýtersiz, ǵalamtorsyz áleýmettik jelilersiz bolashaǵymyzdy elestete almaımyz. Olarsyz jazyp-syza da, oqı da almaıtyn hálge jettik. Qazir kitap dúkenderinen nemese kitaphanalardan kitap izdep áýre-sarsańǵa túsken eshkimdi kórmeısiń. Biren-saran oqymystylar ǵana bolmasa. Adamzat ataýlyny kompıýterge táýeldi etip, telmirtip qoıǵan sol ýaqyttyń yǵyna jyǵylmasqa taǵy lajyń joq. Búgingi tirshilik ıeleri kezdesip syr alysqannan góri, zamanaýı tehnıkalardyń kómegimen ýaqytyn únemdeýge tyrysady. Jańa zamannyń talaby talǵamnyń tómendeýine ákelip soǵyp jatqany da shyndyq. Rasynda, talǵamsyzdyqqa ushyradyq. Іzdegenińdi der kezinde taýyp berip otyratyn ǵalamtor kitapty qolyńa ustap, sezip, sezinip oqýdy almastyra almaıtyny anyq. Alaıda, zaman aǵymy ózine baǵyndyra alatynyn kún saıyn dáleldep otyr. Jalpy, búgingi ádebıetke qoıylyp otyrǵan talaptardyń ózi ýaqytpen tyǵyz baılanysty sııaqty áserge qaldyrady. Búgingi qalamger ómirden jyraq dúnıelerdi týǵyza almaıtyny belgili. Ol endi qazirgi bolashaq jazýshylardyń enshisine buıyrǵan desek qatelespeımiz. Jalpy aıtar oıdy sozbalaqtamaı qysqasha jetkizý, yqshamdy, anyq bere bilý eýropalyq jazýshylarǵa tán ádis. Oı tarazysyna salyp qarasaq, bizden kósh ilgeri damyp ketken Batys elderiniń jańa zamannyń amal-tásilderin jedel meńgerip, ozyq úlgilerdi paıdalanýǵa úlken múmkinshiligi bolǵanyn eshkim joqqa shyǵara almaıdy. Olardyń sol múmkinshilikterdi barynsha paıdalana alýy álem ádebıetiniń úlken keńistikke shyǵýyna óz yqpalyn tıgizgeni de anyq. Búgingi únemshil oqyrmannyń talap-tilegine saı keletin dúnıeler erteń nazardan tys qala ma, tys qalmaı ma, ony da ýaqyttyń ózi saralaıdy. Degenmen jańa zamannyń naqtylyqqa qaraı baǵyt alyp bara jatqany aqıqat. Álemdi ǵalamtor óz qursaýyna alsa da, kitap shyǵarý isi toqtaǵan joq. Tipti, kitap shyǵarý sánge aınalyp bara jatqandaı áserge qaldyrady jáne mádenıeti qalyptasqan sol órkenıetti elderdegi sııaqty bizdiń elimizde de oqyrmandar shyǵatynyna sengiń keledi. Aınalańa zer salyp qarap otyrsań, qoǵamdyq kólikterde, úıde, tipti kóshede ketip bara jatqan jastardyń uıaly telefonǵa shuqshıyp bara jatqanyn kóresiń. Qulaǵyna naýshnıgin tyǵyp alǵan olardy telefonnan ózge eshteńe qyzyqtyrmaıtyndaı. Kóp jerde baıqaıtynymyz, qazir jastardan «myna jaqqa qalaı barýǵa bolady aıtyp jibershi» deseń, bas barmaǵymen nusqap kórsetedi. Qyzyq. Tipti tańqalasyń. Es bilgeli «Ana jaqta, myna jaqta» dep suq saýsaqpen jumys istep kelgen edik qoı, sonda bul qalaı bolǵany degen saýalymyzǵa jaýap ózinen ózi kelgen. Onyń sebebi - jastar uıaly telefondy suq saýsaqpen emes, bas barmaqpen jyldam ıgeredi eken. Munymen aıtpaǵymyz, telefon - tek sóılesý úshin qyzmet etpeıdi, ol qaltańdaǵy shap-shaǵyn kompıýter. Іzdegenińniń bári sonyń ishinde, tek qoldana alsań bolǵany. Keńes úkimeti kezinde suq saýsaǵy jumys istemeıtin balany ásker qataryna almaǵan desedi. ıAǵnı adam úshin saýsaq ekesh saýsaqtyń da atqarar roli, mańyzy bar ekenine kóz jetkizesiń. Al bul elektrondy ýaqyt tek saýsaqpen ǵana shektelse jaqsy ǵoı, onyń adamzat sanasyna da barynsha keri áseri tıip jatqany da dáleldenip otyrǵan joq pa?! Qaı tildegi bolsyn, ádebı týyndylardy oqyǵysy kelgen adam ǵalamtordan-aq meıli oqyp ala qoısyn. Biraq ol dál kitap oqyǵandaǵydaı áserge bóleı ala ma? tipti esińde saqtalar, saqtalmasy da kúmándi. Alaıda, onyń ózi kóńilge medeý. Múldem oqymaǵannan góri, áıteýir oqyǵan aty bar ǵoı. «Órkenıet - mádenıet uǵymymen tyǵyz baılanysty» nemese «Órkenıet qoǵamnyń materıaldyq jáne rýhanı jetistikteriniń jıyntyǵy» - degen sózge zer salyp qarap otyrsaq, astarynan kóp dúnıeler qylań beredi. Máselen, órkenıetti elý eldiń qataryna kirý maqsatynyń ózi memleketimizdiń ekonomıkalyq áleýmettik jaǵdaıynyń sol eldermen tereze teńestire alatynyn ańǵartar edi... Álbette, mádenıet bar bolǵan jerde ádebıet bar. Jáne ádebıeti, tarıhy tereńde jatqan eldi talǵamsyzdyqqa ushyrap jatyr dep aıtýǵa nege ekenin, aýzyń barmaıdy, biraq ókinishke oraı bul shyndyq. Tek uıaly telefonynan ǵana jaqsy habar kúte alatyn qarapaıym halyqtyń rýhanı dúnıelermen sýsyndaýy bylaı tursyn, óziniń bas qaıǵysy jetip artylyp jatqandyǵy ras. Qazir burynǵy kezderdegideı eshkimniń qolynan kitap ataýylyny kezdestirmeısiń. Biz jata-jastana oqıtyn kitaptar arhıvterde, kitaphanalarda shań basyp tur. Ultymyzdyń boıyndaǵy jaqsylyqqa qaraı umtylatyn, ellıýzııaǵa senetin daraqy minezin - betińe qarap jalǵan sóıleıtinder quptary anyq. Biraq onyń ekijaqty pikir qalyptastyratynyn túsiný úshin de rýhanı baı bolý kerek ekendigi kóbine umyt qalyp jatqan syndy. Jalpy rýhanı dúnıelerge jaqyndaı túsý úshin de halyqtyń ál-aýqaty, turmys-tirshiligi jaqsy bolýy kerek shyǵar degen oıǵa kelesiń. Qym-qýyt ómir kóshine ilese almaý kimge bolsyn úreı týǵyzady. Óıtkeni ýaqyttyń talaby solaı. Al jaryq tańnyń kóz aldyńda atyp turǵanyn kórýdiń ózi baqyt ekenin bireý túsiner, bireý túsinbes. Bútin bir ulttyq bolashaǵyn amanattap júrgen jas urpaqtyń kún sanap ózgeriske ushyrap jatqan ýaqyttan boıyn aýlaq sala almasy beseneden belgili. Al ishki jan-saraıdy ómirdiń ózindeı shynaıy dúnıelermen toltyra alý, ıaǵnı, kitap oqýǵa qumartý, jaqsy áýen tyńdaýdy qalaýdyń ózi qoǵamdaǵy keleńsizdikterdi joıýmen teń sııaqty. Kim biledi, múmkin sol armandardyń bári bir kezderi oryndalatyn da shyǵar... Roza Seıilhan