Ǵalamshardy qorǵaý úshin ıadrolyq energııa qajet – «Qosarlanǵan qaýip» kitabynyń avtory
ASTANA. KAZINFORM – AQSh Energetıka mınıstriniń burynǵy orynbasary, Atlantıkalyq keńestiń Jahandyq energetıkalyq ortalyǵynyń jáne Skoýkroft atyndaǵy Strategııa jáne qaýipsizdik ortalyǵynyń qurmetti múshesi Denıel Ponemen Kazinform agenttiginiń menshikti tilshisi Rústem Qojybaevqa bergen suhbatynda beıbit atomdy paıdalaný nelikten belgili bir qyraǵylyqty, jaqsy saıasatty jáne ıadrolyq qarýdy tarataýdyń myqty baǵdarlamasyn talap etetindigin aıtty. Sonymen qatar AQSh-tyń AES salýdaǵy tájirıbesin eske túsirdi.
Amerıkalyq sarapshynyń pikirinshe, ıadrolyq energııa yqtımal klımattyq apattyń aldyn alý úshin óte qajet. Álem elderi temperatýranyń 1,5°C deıin kóterilýin shekteý úshin 2015 jylǵy Parıj klımattyq kelisimin saqtaýǵa mindetteme aldy.
Qaýipsizdik máselesine qatysty Denıel Poneman ıadrolyq energetıka qazirgi kezdegi energııanyń eń qaýipsiz túrleriniń biri ekenin atap ótti. Eger bir teravatt-saǵattaǵy ólim-jitim sanyn esepteıtin bolsaq, onda búkil álemde otynnyń negizgi kózi sanalatyn kómir bir teravatt-saǵatta 25-30 adamdy óltiredi, al atom energııasynyń kórsetkishi 0,1-den de az.
Álemdik baspasózdiń nazaryn aýdarǵan apattardyń barlyǵyna nazar aýdarar bolsaq, onda «Three Mile Island» atom elektr stansasynda eshkim qaıtys bolǵan joq. «Fýkýsıma-1» atom elektr stansasynda radıatsııadan bir adam qaıtys boldy. Myńdaǵan adamnyń ómirin qıǵan jalǵyz apat - 1986 jyly sáýirde Ýkraınanyń Vyshgorod aýdanyndaǵy Chernobyl atom elektr stansasynda boldy.
Anyqtama úshin: «Three Mile Island» AES-tegi apat 1979 jyly 28 naýryzda Pensılvanııa shtatynyń Harrısbýrg qalasyna taqaý mańda oryn aldy. Ol Amerıka Qurama Shtattarynyń kommertsııalyq atom energetıkasy tarıhyndaǵy eń iri apat sanalady. Apattyń orny alýyna ıadrolyq otynnyń salqyndaýyn joǵaltýy sebep boldy. Sonyń saldarynan reaktordyń belsendi aımaǵynyń shamamen 50 paıyzy erip ketti. Apatqa Halyqaralyq ıadrolyq oqıǵalar baǵanymen (INES) 5-deńgeı berilgen. Turǵyndar men qorshaǵan ortaǵa radıatsııalyq zardaptar mardymsyz bolyp shyqty.
«Fýkýsıma-1» AES-tegi apat 2011 jyly 11 naýryzda Fýkýsıma prefektýrasynyń Fýtaba ýeziniń Okýma qalasynda kúshti jer silkinisi men odan keıin týyndaǵan tsýnamı saldarynan oryn aldy. Radıatsııalyq apatqa INES shkalasy boıynsha 7-deńgeı berildi. Jobany General Electric (AQSh) ázirledi, reaktorlardy General Electric, Toshiba jáne Hitachi saldy.
«Kez kelgen jerdegi apat – bul saıası turǵyda da apat. Jáne de eger halyqtyń seniminen aıyrylýǵa baılanysty osy stansalardy paıdalanýǵa arnalǵan áleýmettik lıtsenzııadan qaǵylsańyz, onda bul barlyq jerde qıyndyqtar týǵyzady. Meniń óz elimniń reaktorlaryna qatysty ulttyq artyqshylyqtardyń bola alýy ózge elderdiń de qaýipsiz reaktorlardy sala almaıtynyn bildirmeıdi», - dedi Poneman.
Sarapshy «Qosarlanǵan qaýip» kitabynyń avtory, onda adamzat eki ekzıstentsıaldy daǵdarys – klımattyń ózgerýi jáne ıadrolyq joıylýmen betpe-bet kelgeni baıandalady. Basty saýal: «Atom bombasyn paıdalaný úshin emes, klımattyq daǵdarysty sheshý úshin atomnyń kúshin paıdalana alamyz ba?» degen oıǵa negizdelgen.
«Meniń oıymsha, jaýap «ıá» jáne de bul Qurama Shatttar, Qazaqstan jáne búkil álemniń kóptegen basqa elderi sııaqty qyraǵylyqty, jaqsy saıasat pen ıadrolyq qarýdy taratpaýyń kúshti baǵdarlamasyn qajet etedi», - deıdi ol.
AQSh ıadrolyq ınfraqurylymdy damytýǵa qatysty birqatar zań qabyldady. Aıtalyq, 2024 jyldyń shildesinde AQSh prezıdenti Djo Baıden ozyq ıadrolyq reaktorlardy engizýdi jedeldetýge jáne AQSh-ta ıadrolyq energetıkanyń damýyn tejeıtin lıtsenzııalaý protsesin jeńildetýge baǵyttalǵan «ADVANCE Act» retinde belgili zańǵa qol qoıdy. 2023 jyly ıAdrolyq otyn qaýipsizdigi týraly zań qabyldandy.
«Bul másele Qurama Shtattarda ekipartııalyq negizde biregeı qoldaýǵa ıe bolyp otyr. Kongress pen prezıdent, barlyǵy ǵalamshardy qutqaryp qalý úshin, barynsha aýqymdy kólemde tezirek salý úshin bizge atom energııasy qajet ekendigimen kelisedi», - dedi Poneman.
Spıker AQSh Energetıka mınıstrliginiń 2023 jylǵy naýryzdaǵy aldyńǵy qatarly ıadrolyq tehnologııalardy kommertsııalyq engizý týraly esebin eske salyp ótti. Qujatqa sáıkes, AQSh-tyń ishki ıadrolyq qýatynyń ozyq tehnologııalardyń arqasynda 2023 jyly shamamen 100 GVt-tan 2050 jylǵa qaraı 300 GVt-qa deıin ósý áleýeti bar. Tutastaı alǵanda, shyǵaryndylardyń taza nóldik deńgeıine qol jetkizý úshin AQSh-qa shamamen 550-770 GVt qosymsha taza jáne turaqty qýat qajet bolady jáne de ıadrolyq energetıka joǵary jalaqy tólenetin jumys oryndaryn qura otyryp, ony úlken aýqymda qamtamasyz ete alatyn sanaýly birneshe dáleldengen nusqalardyń biri sanalady. Degenmen sarapshy AQSh eki problemaǵa tap bolǵandyǵyn atap ótedi.
Birinshiden, 1979 jyly Pensılvanııa shtatyndaǵy «Three Mile Island» atom elektr stansasyndaǵy apat qoǵamda antııadrolyq kóńil-kúıdiń órshýine sebep boldy. 1979 jyldan 2012 jylǵa deıingi kezeńde AQSh-ta atom elektr stansalaryn salýǵa birde-bir jańa lıtsenzııa berilgen joq.
«Biz tap bolǵan qıyndyqtar negizinen 30 jyl boıy birdeńe jasaýdy toqtatqanymyzǵa baılanysty týyndaǵan fakti bolǵany anyq. Oryn alyp jatqany – kadrlyq rezerv sarqylyp barady. Óıtkeni, jumys oryndary joq. Óte mamandandyrylǵan jabdyqtar shyǵaratyn qosalqy merdigerler ketip jatyr. Amerıka Qurama Shtattarynyń tap bolǵan eń úlken problema – bul shyn máninde jetkizý tizbegin jáne kadrlyq rezervti qalpyna keltirý», - dedi Poneman.
Ekinshiden, adamdardyń alańdaýy AQSh-taǵy ıadrolyq qaldyqtar máselesimen baılanysty boldy. Ashyǵyn aıtqanda, ıadrolyq qaldyqtar tehnıkalyq máselege qaraǵanda áldeqaıda úlken saıası másele bolyp tur.
«ıAdrolyq qaldyqtar salynǵan bul konteınerler júzdegen nemese myńdaǵan jyldar boıy saqtalýy múmkin. Uzaq merzimdi ıadrolyq qaldyqtardy geologııalyq qurylymdarǵa kómýdiń ǵylymı turǵyda tyńǵylyqty saralanǵan, ózin óte jaqsy qyrynan kórsete alǵan tásilderi de bar. ıAdrolyq qaldyqtar tuzben nemese basqa da kez kelgen nársemen qaptaýǵa bolady jáne ol myńdaǵan jyldar boıy turaqty bolyp qalady», - deıdi Denıel Poneman.
Sarapshynyń paıymynsha,, halyqpen dıalog qajet. Biraq, eger bılik muny halyqqa tańýǵa tyryssa, onda búkil álemde baıqalǵan qarsylyq pen tártipsizdikter oryn alady. Fınlıandııa jarqy mysal bola alady. Bul elde úkimet jergilikti halyqpen munyń qandaı protses ekendigi, onyń qanshalyqty qaýipsiz ekendigi jaıly sóılese bastady jáne olar ony qabyldady.
«Meniń oıymsha, bul kelisimge negizdelgen durys konsýltatıvtik protsesti izdeý, jergilikti qaýymdastyqty tartý, olarmen qarym-qatynas jasaý, halyq osynaý «jumbaq jáne kórinbeıtin» dúnıe shyn máninde qaýipti emes ekenin túsinýi úshin ǵalymdardy tartý sııaqty», - dep túıindedi oıyn sarapshy.
