Franchaızıng: el ekonomıkasynda áleýetti bir blok boı tikteı ala ma
ASTANA. KAZINFORM — Damyǵan elder ekonomıkasynda áldeqashan ózindik ornyn alǵan franchaızıng bizdiń elde sońǵy 5 jylda ǵana qanat jaıyp keledi. Al zańnamamyzda bul salany retteıtin norma túgili «franshıza» degen termın joq. Bul kásiptiń daıyn úlgisin satýshynyń da, satyp alýshynyń da quqyǵy qorǵalmaǵanyn bildiredi. Ondaı olqylyqty ádette alaıaqtar jaqsy paıdalanady. Bizdiń elde bul sala qalaı damymaq? Arnaıy zań qashan qabyldanady? Qazirgi jaǵdaıda franshıza alýdyń qandaı qaýpi bar? Kazinform tilshisi taqyrypty zerttep kórdi.
Ájeler ustaǵan Zınger — alǵashqy franshıza
Franshıza — daıyn brend atynan bıznes júrgizý jáne onyń bıznes úlgisin paıdalaný quqyǵy. Franshızany satýǵa negizdelgen bıznesti franchaızıng dep ataıdy. Al franshızany satyp alýshy — franchaızı, brend ıesi — franchaızer dep atalady.
Franchaızıng XIX ǵasyrdyń ortasynda AQSh-ta paıda boldy. 1851 jyly amerıkalyq ónertapqysh Isaak Zınger tigin mashınasyn patenttep, kóp keshikpeı ony satý jáne jóndeý úshin dıstrıbıýtorlarmen kelisimshart jasasty. Sóıtip 1860 jyly Patshalyq Reseıge jetkizile bastady, al 1902 jyly Podolskide zaýyty ashyldy. Bul tigin mashınasy bizdiń eldegi biraz adamnyń kózine ottaı basylary sózsiz, sebebi ol qazaq dalasyna da keń taraǵan edi.
Al franchaızıngtiń qazirgi túsiniktegi úlgisi, ıaǵnı brendpen birge búkil bıznes júrgizý júıesiniń, óndiristik qupııalary, máziri, qala berdi dızaın-kodynyń da qosa berilýi 1955 jyly Reı Krok negizin qalaǵan McDonald’s kompanııasymen baılanysty.
Al táýelsizdikten keıingi Qazaqstandaǵy alǵashqy franshıza 1994 Almatyda ashylǵan Coca-Cola zaýyty desedi.
Haos hám zańsyzdyq
Franchaızıng arqyly jetken ónimdi, ıaǵnı Zınger tigin mashınasyn ájelerimizdiń ájesi qoldanǵanyn eskersek, bizdiń ómirimizge ekonomıkadaǵy bul qubylys erte aralasqan. Ókinishke qaraı, ony júıelep, quqyqtyq turǵyda rettep, arnaıy zań normalaryn engizý jaǵy eskerilmepti.
— Franchaızıng sońǵy 5 jylda qatty damyp jatyr. Biraq bizdegi basty qıyndyq — zańnyń álsizdigi. Franchaızı men franchaızerdiń arasyndaǵy qatynas zańmen rettelmegen. Franshıza satyp alyp, ol júrmeı qalsa da, franshızany alýshy tıisti standartty saqtamaı, is toqtap qalsa da eshkim jaýap bermeıdi, — deıdi Ortalyq Azııa franchaızıng qaýymdastyǵynyń tóraǵasy Gúlbaný Maıǵarına.
Saladaǵy másele munymen shektelmeıdi. Spıkerdiń aıtýynsha, zańnamadaǵy osy kemshilikti paıdalanyp, ótirik franshıza satatyndar da kóbeıgen.
— Taǵy bir másele — ótirik franshızalardyń kóp satylýyna qatysty. Áli kásibinen paıda kórmegen, standarttary bekitilmegen, jańa ǵana bastalǵan bıznester bolady, solardyń ózi franshızasyn satyp jatyr. Ony satyp alǵan adamdardyń kásibi qaıta-qaıta jabylyp, aqshalaryn joǵaltyp jatyr.
«Franshızany iske qosý» degen qyzmet bar. Ony júzege asyratyn bıznes fırmalar bolady. Qarap otyrsań, olardyń naqty keńsesi de joq. Óz bilgenin isteıdi. Onyń qolynan shyqqan qujatty qarasań bıznes júrgizýge jaraıtyn dúnıe emes.
Franchaızıng salasynda osyndaı haos bolyp jatyr, sonyń bárin tártipke keltirý kerek, — deıdi Gúlbaný Maıǵarına.
Bul máseleden halyq qalaýlylary da habardar. QR Parlamenti Májilisiniń depýtatyn Aıtýar Qoshmambetovtiń aıtýynsha, qazirgi franchaızerler tehnologııany emes, brendtiń ataýyn ǵana satýǵa áýes.
— Búgingi tańda franchaızıngke qatysty suraqtar óte kóp. Ony qoldanatyn kásipkerler az emes, alaıda alaıaqtar da kóp. Kóbine kórshi elderdiń jobalaryn franshıza retinde satady, biraq onyń ishki mazmuny buǵan saı emes. Máselesen brendtiń ataýyn ǵana satady, al ishki protsedýralaryn, tıisti resebin, basqa da belgileýlerin toltyrmaıdy.
Franshızany satyp alǵan adam belgili bir garantııaǵa ıe bolýy kerek. McDonald’s ne Starbucks ashqan adam olardan túgeldeı oqyp shyǵady, tipti nany men kotletin qaıdan, qalaı alatynyna deıin bilip alady. Bizdegi franshızalar, ókinishke qaraı, ondaı emes, óıtkeni zańda ondaı talap joq, — deıdi májilismen.
Japa shekken jandar kóp
Elde osynyń kesirinen opyq jep jatqan jandar az emes. Sonyń biri shymkenttik kásipker — Elman Shakırov.
— 2024 jyly men chebýrek jáne basqa da taǵamdar satatyn kásiptiń franshızasyn satyp aldym. Jarnamada bul bıznes óz qunyn tez arada aqtaıtyny, ónimniń sapaly ekeni, barlyq bıznes-úderister jolǵa qoıylǵany jazylǵan. Oǵan saı men 14 mln teńgedeı qarjy quıyp, jarty jylda bul shyǵyndy aqtap, ary qaraı paıda kóre bastaýym kerek edi. Aı saıynǵy paıda 6 mln teńge dep kórsetilgen. Bul málimetterdiń rastyǵyna sendim, sebebi franshıza satýshy ózimniń dosym bolǵan edi. Bir jyl ishinde men tıisti qarjyny tolyq quıyp, barlyq qajetti qurylǵylardy satyp aldym. Al isti qosqanda bári basqasha bolyp shyqty. Ónim tolyq sertıfıkattalmaǵan, taýarlyq belgi bolmady. Іs júzinde men 14 emes, 36 mln teńge shyǵyndadym. Sheginerge jol joq edi, sebebi qoǵamdyq tamaqtaný ornynyń jóndeý jumysy jasalǵan, kóptegen qondyrǵylar satyp alynǵan edi, — deıdi ol.
Kásipkerde osynsha qarjy shyǵyndap, aqyry kásibin ashqan soń «is júrip ketse de ıgi» degen úmit bolǵan. Alaıda nysan ashylǵan soń shyǵyn odan saıyn artqan.
— Resmı ashylýǵa aqyry jetpedik, tehnıkalyq turǵyda ǵana ashtyq. Qyzmetkerlerdi jumysqa alý jaǵynan da esh kómek ala almadyq. 20 kún jumys istep, taǵy 3 mln teńge shyǵyn boldy. Jaǵdaıdy baǵamdap, osylaı ári qaraı da kete berse, bylyqqa ábden batatynymdy túsindim. Solaı isti toqtatym. Qazir qaryzǵa belsheden batyp otyrmyn. Ózim aýtıst balalardyń ákesimin. Eki balamda da sondaı dıagnoz bar, — deıdi aldanǵan kásipker.
Elman Shakırov bul salada óz quqyǵyn qorǵaıtyn zań normalary joqtyǵyn kesh bilipti. Búginde ol dál osy franchaızerden franshıza alyp, isi júrmegen ózi sekildi birneshe kásipkerdi taýyp alǵan. Endi quqyq qorǵaý organdaryna shaǵym túsirmek. Onda da shyǵyndy tolyq qaıtarýdy emes, bir bóligin ǵana óteýdi surap aryzdanady. Sebebi qazirgi zańnamada is júrmeı qalǵan jaǵdaıda franchaızerge naqty bir mindetter júktelmeıdi, jaýapkershilik tek franchaızıde.
Zań jobasy ázirlendi
Deıturǵanmen, bul salaǵa janashyr jandar da joq emes. Ortalyq Azııa franchaızıng qaýymdastyǵynyń tóraǵasy Gúlbaný Maıǵarınanyń aıtýynsha, búginde osy olqylyqtardyń kópshiligin joıatyn zań jobasy ázirlengen.
— Biz memlekettik organdarǵa usynylǵan zańnamalyq ózgeristerde qandaı normalar, qandaı zańdar keregin bárin kórsetip berdik. Bul salada jumys endi-endi bastalyp jatyr. Birinshi, qazirgi zańnamada franchaızıng degen sóz de joq. Ekinshi, EQJJ (OKED) joq, sosyn eshqandaı mınıstrlikke qaramaımyz. Sondyqtan biz óz máselemizben qaı vedomstvoǵa júginerimizdi bilmeımiz. Qazir bizdiń únimizdi bılikke jetkizýge «Respýblıka» partııasy men «Atameken» UKP kómektesip jatyr, — dedi ol.
Osy usynystardyń bári sátti engizilip, tıisti talqylaýlar ýaqytymen ótse, zań jobasy Májiliste qaralady.
— 2024 jyldan bastap «Respýblıka» partııasy Ortalyq Azııa franchaızıng qaýymdastyǵymen birese otyryp, elimizde franshızany damytý, franchaızılerdi qoldaý jónindegi zańnamanyń bastamashysy boldy… Biz qazir osy salany jetildirý úshin zańnamaǵa tıisti ózgeristerdi engizýdi usyndyq. Qazigi sátte Saýda mınıstrliginiń qaraýynda jatyr, sodan keıin ár mınıstrlik óz kózqarasyn bildiredi. Osylaı kelisilip, keıinnen Májilis qaraýyna túsedi, — deıdi Aıtýar Qoshmambetov.
Brokerler paıda bolady
Zań jolbasyn ázirleýshiler franchaızıng salasyna álemdik tájirıbede bar tásilderdi ákelmek. Sonyń biri — broker qyzmeti.
— Franchaızıng salasyna biz arnaıy mamandardy engizbekshimiz. Ol — broker dep atalady. Mysaly páter satyp alar kezde biz rıeltorǵa baramyz. Ol páterdi tekserip, onyń zańdy menshigi ekenin anyqtap beredi. Sodan keıin ǵana kelisimshart jasalady. Dál sol sekildi brokerdiń mindeti — eki tarapqa da zańger retinde kómek berý. Broker franshızanyń búkil paketin túgendep, tekserip beredi. Bul bizdiń usynys. Brokerdiń zańnan, ekonomıkadan bilimi bolýy qajet, — deıdi depýtat.
Onyń aıtýynsha, qazir elimizde daıyn brokerler joq, biraq álemdegi úzdik tájirıbelerdi negizge ala otyryp, joǵary oqý oryndaryna arnaıy baǵdarlama engizilmek. Osylaısha elimizde sý jańa mamandyq ıeleri — brokerler daıarlanady.
Al Gúlbaný Maıǵarına ár broker óziniń salasyna beıimdelgen, óz taýashasyn jaqsy biletin maman bolýy keregin aıtady.
— Franchaızıngke negizinen 200-deı taýasha kiredi. Sonyń árbiriniń óziniń is júrgizý tártibi bar. Bizdiń engizgen birinshi usynysymyz — osy salalarda franshızany iske qosýmen kez kelgen adam aınalyspaı, lıtsenzııasy bar brokerler ǵana aınalysýyn zańdastyrýǵa qatysty. Sebebi belgili bir taýashany biletin adam ǵana soǵan qatysty franshıza jumysyna aralasýy kerek, — dedi ol.
«Tıptik kelisim» uǵymy enedi
Odan bólek, bıznes úlgisin satýshy men alýshynyń arasyndaǵy kelisimge quqyqtyq statýs beriletin bolady.
— Biz franshıza satýshy men alýshynyń arasyndaǵy kelisimshartty «tıptik kelisimshart» dep atap, rettep, zańǵa engizbekshimiz. Bul kelisimshartta qandaı talaptar mindetti túrde bolýy kerektigi zańmen bekitiledi. Sonda eki taraptyń da quqyǵy qorǵalady. Erteń satýshy keıbir málimetterdi, mysaly belgili bir shıkizattyń sýmmasyn kórsetpeı ketse, ol úshin jaýap beredi. Qazirgi kezde ondaı kemshilikter bolyp jatyr jáne ony zań retteı almaıdy. Aqsha salyp jatqan kásiper de, alyp jatqan kásipker de bir-birin aldamaýy kerek. Sonda bolashaqta olarǵa memlekettik baǵdarlamalar arqyly, bankten kredıt berý arqyly qoldaý kórsete alamyz. Mysaly jas kásipker franshıza almaqshymyn dep bankke júginip, kredıt ala alatyn bolady. Qazir ondaı joq, — dedi Aıtýar Qoshmambetov.
Sheteldik franshızalardy tirkeý zańmen mindetteledi
Sondaı-aq zań jobasynda kórshi elderden kelgen franshızalardy elde tirkeý mindeti engizilip jatyr.
— Bizdiń elimizge bir franshıza kelgen kezde birden tirkelýi tıis. Ádilet organdarynda ondaı reester bar. Alaıda bizdegi franshızalardyń basym bóligi oǵan tirkelmeıdi, sebebi ony tirkemeseń eshqandaı jaýapqa tartylmaısyń. Osy olqylyqty alaıaqtar erkin qoldanyp júr… Budan keıin franshızany tirkemegen jaǵdaıda, jaýapkershilik arqalaıtyn norma usynyp jatyrmyz. Óıtkeni jaýapkershilik bolmaǵandyqtan alaıaqtar franshızany tirkemeı, adamdardy aldap ketedi, — dedi halyq qalaýlysy.
Ortalyq Azııa franchaızıng qaýymdastyǵy tóraǵasynyń aıtýynsha, bul tirkeýge turý úshin sheteldik franshıza tolyq tekserýden ótýi kerek bolady.
— Sheteldik franshızalardyń elde tirkelýin de rettemekpiz. Olar qazir emin-erkin kelip, franshızasyn satyp jatyr. Bir kúni elden ketip qalsa da eshkim eshteńe deı almaıdy. Mysaly men AQSh-qa baryp franshıza satam desem, 1,5 jyl jumys istep, lıtsenzııa alyp, qarjylyq modeliniń durystyǵyn dáleldeımin. Sosyn baryp maǵan franshızany satýǵa ruqsattaıtyn qujat beredi. Al Qazaqstanda qazir franshızany JK, JShS ashyp qana sata berýge bolady.
Ekinshi bir usynysymyz — franshızalar reestrin qurý. Myna jobanyń qarjylyq modeli durys, onyń komandasy, tártibi bar, onyń júrip ketý yqtımaldyǵy joǵary degen anyqtama beretin reestr kerek. Sol kezde ınvestor aqshasyn tekserilgen franshızaǵa quıady. Al qazir kez kelgen adam jarnama berip, satyp jatyr. Al ınvestorlar bolsa, franshızany qalaı tekserý keregin bilmeıdi. Onyń paıda ákeletinin ne ákelmeıtinin anyqtaı almaıdy. Maǵan opyq jegen kásipkerler kóp habarlasady, kelisimshartyn qarasań 20, 30, 100 mln teńgege deıin salyp, kúıip ketken. Aıtaıyn dese NDE degen kelisimge qol qoıyp qoıǵan, ıaǵnı 3 jyldyń ishinde bul franshıza jaıly eshteme aıtýǵa bolmaıdy. Óıtse, úlken aıyppul arqalaıdy. Osy aptanyń ózinde 5-6 adammen sóılestim, máseleni ashyp aıtaıyq, kópshilikke kórseteıik desek, bári qorqady, — deıdi Gúlbaný Maıǵarına.
***
Franchaızıng — bıznesti masshtabtaý, taratý, jelisin qurý tásili. Kásipker óz isiniń birneshe núktesin ashqannan keıin ary qaraı fızıkalyq turǵyda kúshi jetpeı qalýy múmkin. Al franshızanyń arqasynda myńdaǵan núkte ashýǵa bolady. Ony álemdik McDonald’s, Starbucks sekildi jeliler aıqyn kórsetip otyr. Olardyń dúnıejúzi boıynsha 4-5 myń núktesi bar.
Franchaızıngten AQSh ekonomıkasyna jylyna 1 trln dollarǵa jýyq paıda túsedi. Bul degenińiz Jalpy Іshki Ónimniń (JІÓ) baqandaı 4 paıyzy. Sondyqtan bul salany bizdiń elde damytý, quqyqtyq platformasyn bekitý — zaman talaby.