Eýropadaǵy orman órtteri Lıýksembýrgtiń kólemindeı aýmaqty joıdy

ASTANA. KAZINFORM — Eýropadaǵy aptap ystyq pen qurǵaqshylyq iri tabıǵı órtterdiń sebebine aınaldy, dep habarlaıdy euronews.com.

Mamandardyń dereginshe, bıyl qurlyqta órtten zardap shekken aýmaqtyń jalpy kólemi 230 myń gektardan asyp otyr. 

Bıyl Eýropada orman órtteriniń saldarynan Lıýksembýrg eliniń aýmaǵymen shamalas jer janyp ketken, dep habarlady Eýropalyq orman órtteri týraly aqparattyq júıe (EFFIS).

15 shildedegi jaǵdaı boıynsha, kúlge aınalǵan jerdiń jalpy aýmaǵy 231 539 gektardy qurap otyr. Bul kórsetkish osy mezgilge arnalǵan kópjyldyq ortasha kórsetkishten (105 586 ga) 119 paıyzǵa artyq.

Sońǵy aptalarda orman órtteri ondaǵan myń adamdy úılerinen ketýge májbúr etti, al Túrkııada keminde úsh adamnyń ómiri qıyldy. Krıt aralynan jappaı evakýatsııa júrgizilip, Marselde haos ornady. Bul tizim áli tolyq emes jáne aldaǵy ýaqytta keńeıýi múmkin.

— Biz bıylǵy jaǵdaıdyń óte shekten tys ekenin baıqap otyrmyz. Bálkim, bulaı bolaryn kútý kerek edi, óıtkeni 2023 jyl tarıhtaǵy eń ystyq jyl boldy, al odan keıin — 2024 jyl. Sondyqtan bul aptaptyń jalǵasýy — zańdy qubylys. Bul — óz aldyna bir «tamasha daýyl»: ystyq, qurǵaqshylyq jáne ormandardy basqarý tásili… Munyń bári tabıǵı órtterge alyp keledi, — deıdi Global Forest Watch uıymynyń ǵylymı qyzmetkeri Sara Karter.

Klımattyń ózgerýi órtterdiń kóbeıýine sebep bolyp otyr ma?

Eýropalyq orman órtteri týraly aqparattyq júıeniń derekteri bir aptadaǵy órtterdiń jalpy sany da ortasha kórsetkishterden aıtarlyqtaı asyp túskenin kórsetip otyr.

15 shildedegi jaǵdaı boıynsha, orman órtteriniń sany 1230-ǵa jetken, al bul mezgilge arnalǵan kópjyldyq ortasha kórsetkish — 478.

Órtterdiń negizgi ósýi aqpan men naýryz aılaryna keldi — bul Batys jáne Ortalyq Eýropadaǵy qurǵaq ári jyly aýa raıynyń saldary.

Dál osyndaı jaǵdaı janyp ketken aýmaqtyń anomaldi joǵary kólemine de qatysty.

Mamandardyń aıtýynsha, naýryzdan keıingi kezeńde órtengen jerlerdiń kólemi kópjyldyq ortasha kórsetkishterge uqsas.

Global Forest Watch ǵylymı qyzmetkeri Sara Karter órtterdiń nege jyl saıyn erterek bola bastaıtynyn naqty túsindirip bere almady. Jalpy, ol bul qubylysty jazdyń uzaq ári ystyq bolýynyń tendentsııasymen túsindiredi — bul qazba otynyn jaǵýdan bólinetin parnıktik gazdar deńgeıiniń artýyna baılanysty.

— Eger ádette órt maýsymy jazdyń ortasyna keletin bolsa, klımattyń jylynýyna baılanysty bul maýsym keńeıe beredi, — deıdi ol.

Onyń aıtýynsha, jyly jaz mezgili de uzaryp jatyr.

Atmosferaǵa kómirtek shyǵaryndylarynyń artýy aýanyń ysyp, jaýyn-shashynnyń azaıýyna ákelip soǵady. Bul ormandardy qurǵatyp, olardy órtke áldeqaıda beıim etedi, sondaı-aq keń aýmaqtar tútinnen zardap shegedi.

«Kopernık» atmosferany baqylaý qyzmetiniń aǵa ǵylymı qyzmetkeri Mark Parrıngtonnyń dereginshe, 16 shildege deıin EO elderindegi orman órtterinen bólingen kómirtek shyǵaryndylarynyń jalpy kólemi — 1,9 megatonna. Bul málimetter Ǵalamdyq órt assımılıatsııa júıesiniń (GFAS) negizinde alynǵan.

Tabıǵı órtterden bólinetin shyǵaryndylar osy buzýshy tsıkldiń bir bóligine aınalyp, ormandardy odan ári osal, al órtterdiń ózin odan saıyn kúshti etedi.

Bıyl qandaı elder órtten qatty zardap shekti?

Túrkııada maýsymnyń sońynda jáne shildeniń basynda bolǵan orman órtteri osy mezgil úshin rekordtyq kólemdegi jerdiń órtenýine ákeldi, dep habarlady Eýropalyq komıssııa.

— Bul aýqymdy órtter GFAS derekter qorynyń 22 jyldyq tarıhyndaǵy eń joǵary kómirtek shyǵaryndylaryna sebep boldy, — dep tolyqtyrdy Mark Parrıngton.

Qazirgi tańda bul shyǵaryndylar bul mezgildiń ortasha kórsetkishterinen shamamen eki ese joǵary, óıtkeni Túrkııada órtten bólinetin shyǵaryndylar ádette shildeniń sońynda jáne tamyzda kóbeıedi.

Onyń aıtýynsha, Shotlandııadaǵy iri órtterdiń saldarynan Ulybrıtanııadaǵy orman órtterinen bolǵan shyǵaryndylar da sońǵy 22 jyldaǵy eń joǵary deńgeıge jetken.

Grekııada da orman órtteri osy ýaqyttaǵy qalypty kórsetkishtermen salystyrǵanda áldeqaıda kóp aýmaqtyń janyp ketýine sebep boldy.

Alaıda bıyl erekshe kózge túsken el — Rýmynııa. Eger EFFIS derekterine súıensek, eldiń jalpy aýmaǵymen salystyrǵanda órtten janyp ketken jerdiń paıyzdyq úlesi boıynsha Rýmynııa alda tur. Ádette jyl saıyn shamamen 23 000 gektar órtense, 2025 jyly bul kórsetkish 123 000 gektardy qurady.

Sheneýnikter muny aqpan–naýryz aılaryndaǵy anomaldi qurǵaq ári jyly aýa raıymen baılanystyrady — bul órttiń taralýyna óte qolaıly jaǵdaı. Sáýirden bastap Rýmynııada órtengen aýmaqtyń kólemi turaqtana bastaǵan.

— Búkil qurlyq órtke oranǵan sııaqty kórinýi múmkin, biraq shyn máninde Soltústik Eýropa orman órtterine tózimdi bolyp otyr, — deıdi Karter.

Alaıda Ońtústik Eýropada jaǵdaı ózgeshe. Sońǵy jyldary Portýgalııada, Grekııada jáne Ispanııada bolǵan orman órtteri ormandardyń úlken bóligin joıyp jiberdi, endi olardyń saldary apatty bolýy múmkin.

Keıbir órtpen kúresý múmkin emes

Karterdiń aıtýynsha, ormandardy tıimdirek basqarý úshin ósimdikterdiń ártúrli deńgeılerin qamtıtyn mozaıkalyq úlgini qoldaný jáne evkalıpt sııaqty jeńil tutanatyn túrlerden bas tartý qajet.

Topyraqtaǵy ylǵaldy saqtaý men órtke qarsy alqaptar jasaý da mańyzdy ról atqarady.

Alaıda keıbir aımaqta qurǵaq aýa raıy men kúshti jeldiń úılesýi «keıbir órtpen kúresý múlde múmkin emes» degendi bildiredi.

Sondyqtan erte eskertý júıeleri adamdardyń qaýipsizdigin qamtamasyz etýde mańyzdy ról atqarady.

EFFIS derekterine súıene otyryp, Eýropalyq komıssııanyń Birikken zertteý ortalyǵy (JRC) orman órtteri týraly eskertýler shyǵarady, al Global Forest Watch uıymy «buzýshylyqtar týraly eskertýlerdi» de usynady.

— Men bıylǵy jazda jaǵdaı ádettegiden aıtarlyqtaı ózgeshe bolady dep kútpeımin, — deıdi Karter.

Onyń aıtýynsha, adamdar aýa sapasynyń nasharlaýyna, úılerine, tirshilik kózderine, bıznesine tónetin qaýipke daıyn bolýy tıis. Al Ońtústik Eýropaǵa jol tartqan týrıster tabıǵı órt jaqyndaǵan jaǵdaıda ne isteý kerektigin bilýi kerek.

Budan buryn Iraktaǵy saýda ortalyǵynda bolǵan órtten qaza tapqandardyń sany 60-qa jetkenin jazǵan edik.