Eýrazııalyq talqy: Astana men Tegeran qandaı kelisimge keldi
Iran Islam Respýblıkasynyń Prezıdenti Masýd Pezeshkıannyń Qazaqstanǵa sapary elimizdiń Kaspıı aımaǵyndaǵy saıası salmaǵyn kórsetti. Kópten kútken kezdesýde perzıdentter eki elge ǵana emes, Eýrazııalyq keńistik úshin de mańyzy bar birshama kelisimderge kelgen bolatyn. Kazinform-niń analıtıkalyq sholýshysy sapar nátıjesi qos tarapqa qalaı áser etetinin taldady.
Teńiz toǵystyrǵan taǵdyr
Ortalyq Azııanyń keıingi saıası turpatyna kóz salsaq, aımaq álemdik arenada kúsh alyp keledi. Birlese atqarǵan jobalar óńirdiń áleýmettik ahýalyn ońaltyp, ekonomıkaǵa keń tynys syılady, «C5+» formatyndaǵy jıyndar alpaýyt derjavalarmen teń sóılesýge múmkindik berdi.
Bul oraıda Qazaqstan ortaq protsesterdi úılestirýshi ári bastamashyl rólin berik ustanǵanyn kóremiz. Sondyqtan seriktes elder Qazaqstanmen tyǵyz qarym-qatynas jasaýǵa umtylýda. Búgingi Iran prezıdentiniń sapary da – qarym-qatynasty tereńdetýge degen umtylys. Muny kelissózde kóterilgen ekonomıka, saýda jáne tranzıttik baǵyttaryndaǵy yqpaldastyqtan ańǵarýǵa bolady.
Al biz úshin Irannyń jyly shyraıda bolýy, saıası-ekonomıkalyq usynystaryn ashyq aıta alýy aýadaı qajet: aldymen kórshiles elmen etene jaqyndyq artady; keıinnen kólik-logıstıka salasyndaǵy ambıtsııamyzdyń aqtalýy úshin kerek. Kaspıı aımaǵyndaǵy elderdiń berekesi berik, táýelsizdigi turaqty bolsa, utarymyz kóp. Sondyqtan Prezıdent Qasym-Jomart Toqaev Aqordada mártebeli qonaqty qarsy ala otyryp «Kórshi tatý bolsa – qut» degen jaqsy sózdi janaı ótkeni tegin emes.
– Qazaqstan Irandy jaqyn ári baýyrlas kórshi, Orta Shyǵystaǵy senimdi seriktes dep biledi. Biz qashanda Iranǵa tileýlespiz. Qıyndyqtarǵa qaramastan qarym-qatynasty úzgen joqpyz, – dedi Qasym-Jomart Toqaev.
Memleket basshysy atap ótkendeı, bıyl alǵashqy 10 aıda saýda-ekonomıkalyq yntymaqtastyq kórsetkishteriniń ótken kezeńmen salystyrǵanda 40%-ǵa ósken. Masýd Pezeshkıan aldaǵy ýaqytta saıası-ekonomıkalyq, mádenı-gýmanıtarlyq salalardaǵy, sondaı-aq qaýipsizdikti qamtamasyz etý máselesinde áleýetti joǵary baǵalady.
– Budan buryn ózara saýda-sattyqty 3 mıllıard dollarǵa deıin jetkizýge ýaǵdalasqan edik. Osy kelisimdi júzege asyrýǵa kúsh sala beremiz. Sonymen qatar Iran Islam Respýblıkasy men Eýrazııalyq ekonomıkalyq odaq arasynda jasalǵan erkin saýda kelisimi eki eldiń saýda-ekonomıkalyq baılanystaryn keńeıtýge berik negiz qalaıdy, – dedi Iran prezıdenti.
Sońǵy jyldary parsy jurty syrtqy saıasattaǵy baǵdaryn jańartý ústinde. Ásirese, tranzıttik baǵyttardaǵy básekeniń kúsheıýi jáne Ortalyq Azııanyń geosaıası arenadaǵy belsendiligi Iranǵa bul aımaqqa shynaıy betburys jasaý keregin uǵyndyrǵandaı. Ol úshin ekonomıkasy turaqty, tranzıttik áleýeti basym, eleýli dıplomatııalyq daýysy bar Qazaqstan saıası seriktestik ornatý kerekgi túsinikti.
Iranmen seriktestik Astanaǵa ne beredi? Dostas elmen jaqyndyq energetıkalyq jobalardy júzege asyrýǵa, jańa tehnologııalardy ımporttaýǵa Taıaý Shyǵys naryǵyna shyǵýdy jol salady. Oǵan qosa Qazaqstannyń óńirdegi pozıtsııasyn nyǵaıtyp, qubylmaly álemde ornyqty seriktes tabatyny anyq. Osylaısha, eki eldiń ózara is-qımyly strategııalyq sıpatqa kóshedi degen sóz.
– Tegeranda bul sapar Irannyń syrtqy saıası basymdyǵynyń ózgerýin jáne Kaspıı men Ortalyq Azııa aýmaǵyna qyzyǵýshylyqtyń artýyn bildiretin geosaıası sıgnal esebinde qabyldanýda. Iran medıasy men sarapshylar toby sapardy «soltústikke oralý strategııasy» jáne eldiń uzaqmerzimdi eýrazııalyq qaıta baǵdarlanýy aıasyndaǵy qadam dep ataıdy, – dep paıymdady Eýrazııa ulttyq ýnıversıtetiniń aǵa oqytýshysy, fılosofııa ǵylymdarynyń kandıdaty Janat Momynqulov.
Rasyna kelsek, keıingi kúnderi ırandyq BAQ memlekettiń syrtqy saıasaty Taıaý Shyǵystan Kaspıı men Ortalyq Azııaǵa qaraı oıysty degen pikirde. Al IRNA jáne Tasnim aqparat agenttikteri Astanany «qarym-qatynasty ıdeologııalandyrýdan ada, pragmatıkalyq jáne senimdi seriktes» retinde sıpattaýda.
– Qazir Kaspıı aımaǵy kóptegen elge syrtqy qysymdy jeńildetý jolyna aınaldy. Turaqty ekonomıkalyq naryqty tabý úshin de aımaqqa qyzyǵatyn memleketter jeterlik. Bul – bárine tıimdi. Máselen, Iran Qazaqstanǵa balamaly kólik-logıstıkalyq baǵyttaryn, jańa tehnologııalyq ónimderin jáne ónerkásiptik áriptestikti usyna alady.
Bul sapar – Iran úshin kúshin kórsetýdyń amaly. ıAǵnı, álemge sanktsııalyq qysymǵa qaramastan aımaqtaǵy saıası áleýeti áli de joǵary ekenin dáleldegisi keledi. Tipti, qysymǵa qaramastan Ortalyq Azııamen qalaǵanynsha baılanysty jandandyra alatynyn bildirýge nıetti, – dedi Qazaqstandyq qoǵamdyq damý ınstıtýtynyń Qoǵamdyq protsesterdi zertteý ortalyǵynyń basshysy Rızzat Tasym.
Sarapshylar Irannyń ekonomıkalyq qarym-qabiletin Qazaqstan qoǵamynyń jaqyn tanyǵanyn qalaıdy. Óıtkeni Iran álemniń 18-shi ekonomıkasy, Taıaý Shyǵys pen Soltústik Afrıkanyń iri ónerkásiptik oıynshysy, tórtinshi munaı óndirýshi jáne gaz qory boıynsha ekinshi orynda.
– Iran Kaspıı teńizi arqyly shektesetin el ǵana emes, óńirdiń qaýipsizdik arhıtektýrasyna, logıstıkasyna, energetıka men saýda baǵyttaryna áser ete alatyn qýatty memleket, – dep qosty Rızzat Tasym.
Pragmatıkalyq paıym
Búginde Astana men Irannyń yqylas-nıeti aıqyn: Astanaǵa jańa naryq qajet, al Iranǵa jańa logıstıkalyq jol ózekti.
– Ózara taýar aınalymy jyldan jylǵa artyp keledi. Degenmen saýda-sattyqty ártaraptandyrý máselesin oılastyrý kerek. Ásirese, aýyl sharýashylyǵy, kólik-logıstıka, taý-ken, óndiris, medıtsına jáne ozyq tehnologııalar salalaryndaǵy qarym-qatynasty jandandyrý qajet. Búgin qol qoıylatyn qujattar saıası jáne ekonomıkalyq alys-beristi damytýǵa tyń serpin beredi dep senemin, – dedi Memleket basshysy.
Iran prezıdentiniń sapary barysynda Memleket basshylary Birlesken málimdeme qabyldady. Qol qoıylǵan úkimetaralyq jáne vedomstvoaralyq qujattar tiziminde dıplomatııa, mádenıet, jasandy ıntellekt, densaýlyq saqtaý, logıstıka jáne medıa salalaryn qamtyǵan kelisimder bar.
Buǵan qosa Qasym-Jomart Toqaev Tegeranda Qazaqstannyń Saýda úıin qurý týraly bastamany qoldap, Іskerlik keńestiń qyzmetin jandandyrýǵa nıetti ekenin bildirdi. Qazaq-ıran saýda-ónerkásip palatasynyń áleýeti de artpaq.
Jyl basynan beri Iran el ekonomıkasyna 17,8 mln AQSh dollary kóleminde tikeleı ınvestıtsııa salǵan. Bul kórsetkish aldaǵy ýaqytta ulǵaıatyny sózsiz. Sebebi taraptar «Soltústik-Ońtústik» kólik dálizi men Qazaqstan – Túrikmenstan – Iran temirjol baǵdaryn jandandyrýǵa nıetti. Bıyl alǵashqy 10 aıynda atalǵan baǵyttar boıynsha tasymal kólemi ótken jylmen salystyrǵanda 53% -ǵa ósti.
– Qazir Eýropa men Qytaı arasynda qurlyq arqyly tasymaldanatyn júktiń shamamen 85 paıyzy Qazaqstan arqyly ótedi. Osy rette Soltústik – Ońtústik kólik dálizin jáne Qazaqstan – Túrikmenstan – Iran temirjol baǵytyn damytýdyń mán-mańyzy erekshe. Biz Irandy Ońtústik Shyǵys Azııaǵa jáne Afrıka qurlyǵyna shyǵatyn «qaqpa» retinde qarastyramyz. Osy múmkindikti paıdalanyp, Iran basshylyǵyna Bandar-Abbas qalasyndaǵy Shahıd Radjaı portynan Qazaqstanǵa jer telimin bergeni úshin shynaıy rızashylyǵymdy bildirdim. Bul qadam eki el yqpaldastyǵyn odan ári nyǵaıta túsetini sózsiz, – dep qosty Qasym-Jomart Toqaev.
Qazirgi ýaqytta elimizdiń birqatar oblysy Iran provıntsııalarymen áriptestik qatynas ornatqan. Atap aıtsaq, ırandyq kásipkerler Mańǵystaý oblysynyń aýmaǵynda birlesken Erkin ekonomıkalyq aımaq qurýǵa beıil.
– Eki el arasynda temir jol, avto, teńiz jáne áýe qatynastaryn damytýǵa múmkindik mol. Taýar aınalymyn ulǵaıtý jónindegi alǵa qoıylǵan maqsat da mańyzdy baǵyt bolyp qala beredi. Oǵan qol jetkizý úshin ekonomıkalyq operatorlarǵa, ásirese jeke sektorǵa qosymsha shart pen jeńildikter berý qajet, – dep pikir bildirdi IRM-niń Qazaqstandaǵy Elshisi Álı Akbar Joýkar.
Rızzat Tasymnyń pikirinshe, búginde kólik-logıstıkalyq ıntegratsııaǵa jol jeńildedi. Qazirdiń ózinde Qazaqstan – Túrikmenstan – Iran –Túrkııa baǵyty boıynsha konteınerlik poıyzdardyń qozǵalysy damyp, birtindep eýrazııalyq saýdanyń negizgi arterııasyna aınalyp keledi.
Áriptestikti ártaraptandyrýdyń taǵy bir baǵyty - aýyl sharýashylyǵy sektory. Ótken jyly Qazaqstann Iran naryǵyna 500 myń tonnadan astam arpa jetkizdi.
– Qazaqstan astyǵyn ımporttaý Iranda ishki turaqtylyqtyń elementi retinde qarastyrylady. Irandyq sarapshylardyń málimetinshe, bul saladaǵy ımport 2024-2025 jyldary 1 mln tonnadan asty jáne Tegeran kórsetkishti birneshe ese ulǵaıtýǵa daıyn otyr. Donya-ye Eqtesad ekonomıkalyq basylymy port ınfraqurylymyn damytý kezinde Iran astyqty qaıta bólýdiń óńirlik ortalyǵyna aınalýy múmkin dep baǵalaǵan, – dedi Janat Momynqulov.
Senim joly
Ekijaqty qarym-qatynasty nyǵaıtýda mádenı-gýmanıtarlyq baılanystyń máni erek. Ásirese qazirgi qazaq-ıran qoǵamyndaǵy bir-birin taný kezeńi úshin asa ózekti bolyp otyr.
Alǵashqy qadamdy Iran tarapy jasady deýge bolady. Delegatsııa qazaq halqy úshin tarızı máni bar qoljazbalardy Qazaqstanǵa ákelipti.
– Iran muraǵattarynda saqtalǵan qazaq tarıhyna qatysty birqatar kóne qoljazbanyń kóshirmesin ákelgen eken. Onda XVІІI ǵasyrdaǵy ult shejiresi men mádenıeti týraly qundy derekter bar. Bul qujattar ǵalymdarymyzǵa sol kezeńdegi Qazaq handyǵynyń halyqaralyq qatynastaryn tereń zertteýge múmkindik beretini sózsiz. Osy rette men Qazaqstannyń Mádenıet jáne aqparat mınıstrine Irannyń tıisti mekemelerimen birlesip, elimizde kóne qoljazbalar kórmesin uıymdastyrýdy tapsyrdym. Sondaı-aq biz Iran tarapymen birlese otyryp, qazaq jerinde uly oıshyl Ábý Nasyr ál-Farabı murasyna arnalǵan tarıhı-mádenı keshen salý týraly sheshim qabyldadyq, – dedi Qazaqstan Prezıdenti.
Ǵalymdar qazaq tiliniń sózdik qorynyń 4%-ynda parsy sózi kezdesedi degen pikirde. Bul burynnan barys-kelis bolǵanyn bildiredi. Búginde Irannyń soltústigindegi Gúlistan provıntsııasynyń Gorgan, Bender-Túrkmen jáne Gombede-Kavýs qalalarynda 5 myńnan astam qazaq turady.
Taýar aınalymyn arttyrý
Iran Prezıdenti Qazaqstanǵa qundy ejelgi qoljazbalardyń kóshirmelerin ǵana emes, bıznes-delegatsııany da erite kelgen. Memleket basshylary Qasym-Jomart Toqaev pen Masýd Pezeshkıannyń qatysýymen ótken qazaq-ıran bıznes-forýmynda taýar aınalymyn keńeıtýge baǵyttalǵan naqty jobalar boıynsha jospar bekitildi.
Ótken jyly ekijaqty saýda-sattyq 340 mln AQSh dollary boldy. Boljam boıynsha, bıyl taýar aınalymy birneshe ese ulǵaıady. Prezıdent sońǵy 20 jylda Iran Qazaqstan ekonomıkasyna 226 mln dollardan astam ınvestıtsııa salǵanyn, al búginde elde Iran kapıtalynyń qatysýymen 350-den astam kásiporyn tabysty jumys istep jatqanyn atap ótti.
Endigi logıstıkalyq jospar da aıqyn: Shahıd Radjaı portynda termınal salý, Aqtaý jáne Quryq porttarynyń ırandyq porttarmen baılanysyn nyǵaıtý, mýltımodaldyq dálizder men Qazaqstan-Túrikmenstan-Iran temir jolyn damytý júzege asady.
Taraptar aýyl sharýashylyǵynan múmkindik kórip otyr. Iran qazaqstandyq astyqtyń negizgi satyp alýshysy ekenin bilemiz. Bolashaqta Solico Group kompanııasy jylyna 200 myń tonna ónim shyǵaratyn sút zaýytyn salýdy jáne balalar taǵamy óndirisin jolǵa qoıýdy maqsat etýde. Kourosh Food Industry kompanııasy ósimdik maıy óndirisi jáne qus sharýashylyǵyn damytýǵa nıetti.
Prezıdent Kaspıı teńiziniń ekologııalyq máselesine jeke toqtalyp, sý resýrstaryn saqtaý jónindegi memleketaralyq baǵdarlamany qabyldaý qajettin atady.
– Qazaqstan delegatsııasy kelesi jyly Tegeranda ótetin VII Kaspıı sammıtine qatysýǵa nıet bildirip otyr. Elimiz aldaǵy eki jyldyń ishinde IV Kaspıı ekonomıkalyq forýmyn ótkizýdi usyndy. Atalǵan is-sharalar Kaspıı teńizine qatysty túıtkildi jan-jaqty qarap, tıimdi sheshim tabýǵa septigin tıgizedi. Irandyq áriptesterimizdi osy bastamalarǵa belsene atsalysýǵa shaqyramyz, – dedi Qasym-Jomart Toqaev.
Tsıfrlandyrý salasynda da ilgerileý baıqaldy. Qazaqstan aldaǵy úsh jylda óńirdiń jetekshi tsıfrlyq eline aınalýdy maqsat etkenin bilemiz. Osy maqsatta Jasandy ıntellekt jáne tsıfrlyq damý mınıstrligi qurylyp, Ortalyq Azııadaǵy alǵashqy sýperkompıýter iske qosyldy. Alem.AI negizig qozǵaýshy kúshke aınalǵan. Jetistikti jalǵastyrý úshin Prezıdent ırandyq kompanııalardy tehnologııa men ınnovatsııa salasyndaǵy yntymaqtastyq ornatýǵa shaqyrdy.
Al Masýd Pezeshkıan Kaspııde keme qatynasy boıynsha konsortsıým qurý, Aqtaý portynda qoımalar men taratý ortalyǵyn salý, Almatyda qurylys materıaldarynyń eksporttyq parkin ashý erekshe tilge tıek etti. Sondaı-aq mıneraldyq resýrstar men shıkizatty qaıta óńdeý salasyndaǵy birlesken jobalardy qoldaýǵa daıyn ekenin jetkizdi. Iran Prezıdenti birlesken saýda keńesin qurý, tikeleı áýe reısterin ashý jáne bıznes úshin vızalyq rejımdi jeńildetý ıdeıasyna oń kózqarasta.