Eýrazııalyq odaq el ekonomıkasyna qalaı áser etti
ASTANA. KAZINFORM – Osydan 10 jyl buryn, 1 qańtarda Eýrazııalyq ekonomıkalyq odaq resmı túrde jumysyn bastaǵan edi. Áýelde Qazaqstan, Reseı men Belarýs memleketteri qol qoıyp, keıin Armenııa men Qyrǵyz Respýblıkasy qosyldy. Bul uıym osy elder arasynda saýdany erkin júrgizý maqsatyn kózdegen. Sonymen, odaq rasymen de kóp nársege jol ashyp, saýdany jandandyrdy ma, ekonomıkaǵa oń nemese teris áser etti me, jumysyn qalaı baǵalaımyz? Kazinform analıtıkalyq sholýshysy 10 jyldyq kezeńdegi qarqyndy shamalaýǵa tyrysty.
Saýda kólemi, ınvestıtsııa jáne ınfraqurylym jaıy
Qazaqstannyń ekonomıkalyq saıasaty qaı kezde de ashyq ári ózara tıimdi yntymaqtastyqqa umtylyp kelgenin bilemiz. Máselen, elimiz Dúnıejúzilik saýda uıymynan bastap, Eýrazııalyq ekonomıkalyq odaqqa, Shanhaı yntymaqtastyq uıymyna, jaqynda ǵana beıresmı sammıti ótken Túrki memleketteri uıymyna múshe.
Sonyń ishinen biz búgin Eýrazııalyq ekonomıkalyq odaqty sóz etemiz. Uıym qurylyp jatqandaǵy basty maqsattyń biri – ınvestıtsııa tartýǵa, syrtqy saýdanyń kólemin ulǵaıtýǵa, birlesken ónerkásiptik jobalardy iske asyrýǵa, qoldanystaǵy jáne jańa kólik-logıstıkasyn damytýǵa múmkindik berý.
Aldymen sandarǵa kóz júgirtsek. Odaqtyń resmı saıtynda kórsetilgen derekterge sensek, múshe elderdiń energetıka salasynyń ózi qýatty sanalady. Mysaly, munaı óndirisi – 611,7 mln tonna, gaz óndirý – 818 mlrd tekshe metr, elektr energııasyn óndirý – 1335,3 mlrd kVt/saǵat.
Bunyń bárin jalpylaı qarastyrýdyń óz sebebi bar. Eýrazııalyq ekonomıkalyq odaq bir sózben aıtqanda shekalarda ornalasqan kedendik beketterdi joıyp, alys-beristiń erkin júrýine yqpal etti. Bul turǵyda odaqqa múshe elderdiń halqy 186 mln-ǵa jýyqtaıdy. Al jalpy ishki ónimi 2 trln dollardan asady. Temirjol uzyndyǵy – 145,2 myń shaqyrym, avtomobıl joldary 1,95 mln shaqyrymnan kóp.
Endi Qazaqstannyń jaıyna kelsek, elimiz uıymdaǵy seriktesterimen 2015 jyly 16,3 mlrd dollarǵa saýda jasasty. Bul kórsetkish 10 jylǵa jýyq aralyqta 87,1 paıyzǵa ósip, byltyr 30,5 mlrd dollarǵa jetti. Onyń shamamen 30 paıyzy eksport enshisinde. Qazaqstan 2015 jyly odaqtaǵy seriktesterine 5,1 mlrd dollardyń taýaryn tasymaldasa, 2024 jyly 11 mlrd dollarǵa zat jetkizgen. Ósim eki eseden asqan.
Saýdadan bólek, EAEO elderi Qazaqstanǵa ınvestıtsııa da quıyp jatqanyn aıta keteıik. 10 jyl aralyqtaǵy ósim 6 eseden kóp – 2015 jyly elimizge 600 mln dollar ınvestıtsııa kelse, byltyr kórsetkish 4 mlrd dollarǵa bardy.
Negizi Eýrazııalyq ekonomıkalyq odaq ózine múshe 5 eldiń arasyndaǵy baılanysty ǵana damytýmen shektelmeıdi. Uıym aıasynda Vetnammen, Serbııamen jáne Iranmen jasalǵan erkin saýda týraly kelisimder Qazaqstanǵa birshama paıda bergen eken.
Saýda jáne ıntegratsııa mınıstrliginiń málimetine qarasaq, Vetnammen kelisim kúshine engen 8 jylda taýar aınalymy 55 paıyzǵa ósip, 859,4 mln dollarǵa jetti. Al Iranmen ýaqytsha kelisimniń 5 jylynda aınalym 40 paıyzǵa ósip, 340,1 mln dollar bolǵan. Serbııamen jasasqan saýda kólemi 3 jyl ishinde 100 mln dollardy qurady, ósim 35 paıyzdaı.
Taıaýda Qazaqstannyń Sıngapýrmen de erkin saýda jasaý týraly kelisimge qol qoıǵany málim boldy. BAÁ, Mońǵolııa jáne Indonezııamen de osyndaı kelisimder boıynsha kelissózder aıaqtalýǵa jaqyn. Ár elge jetkiziletin otandyq taýarlardyń áleýeti 1,5 mlrd dollardan asady dep baǵalanady.
Kedende qandaı ózgerister boldy?
Qazir EAEO elderi arasynda kedendik deklaratsııalaý alynyp tastalǵan, ıaǵnı bir eldiń taýary kelesi elge kedergisiz ótip, ýaqyt ta, qarjy da shyǵyndalmaıdy. Múshe memleketter arasynda ózara saýda barysynda kedendik baj salyǵy alynbaıdy. Osynyń arqasynda bıznestiń shyǵyndary azaıdy, kásipkerler halyqqa taýar qol jetimdi bolýy úshin baǵany tómendetip te básekelese alady.
Qazir Qazaqstan men Reseı, Qyrǵyz Respýblıkasynyń arasyndaǵy shekarada sanıtarlyq, veterınarlyq-sanıtarlyq jáne fıtosanıtarlyq baqylaý joq. Esesine EAEO múshe memleketterge beriletin qaýipsizdik sertıfıkaty bar. Oǵan ıe taýar jetkizýshiler esh qıyndyqsyz shekara asyp saýda jasaıdy.
Kásipkerler ónim qaýipsizdigine qoıylatyn qosymsha talaptar, sáıkestikti baǵalaýdyń qosymsha rásimderinen de bosatyldy. EAEO-ǵa múshe bir elden sáıkestik sertıfıkatyn alǵan óndirýshi qalǵan tórt elde emin-erkin júredi. Buǵan deıin 52 tehnıkalyq reglament qabyldansa, onyń 48-i kúshine enipti.
Memlekettik satyp alý salasynda ulttyq rejım engizilgen, ıaǵnı, EAEO-ǵa múshe qaı elden kelgenine qaramastan, barlyq taýar úshin teń jaǵdaı jasalǵan. Qazaqstannyń EAEO múshe elderiniń memlekettik satyp alýlaryna qatysýy arqyly otandyq bıznes kólemi shamamen 135 mlrd dollarǵa teń naryqta jumys isteýge múmkindik alǵan.
Qazaqstanda qyzmet kórsetýge ruqsat alǵan kásipkerler odaqtyń basqa elderinde de qyzmet kórsete alady. 135 túrli qyzmet ortaq formatqa kóshken. Bul artyqshylyqtardy tizbekteýimizdiń óz sebebi bar. Qazaqstan saýda salasynda tikeleı teńizge shyǵa almaıdy. Al odaq aıasynda otandyq tasymaldaýshylar teńiz porttaryna deıin taýaryn jetkizedi.
Uıym bank sektory, qarjy, baǵaly qaǵazdar naryǵynda da kóptegen jeńildikter berip otyr. Ortaq qarjy naryǵyn qurýdyń arqasynda bank, saqtandyrý jáne baǵaly qaǵazdar sektorlaryndaǵy lıtsenzııalar ózara moıyndala beredi.
Qazir Eýrazııalyq ekonomıkalyq komıssııa bar. Saýda kezinde, taýar jetkizýde, qyzmet pen kapıtalǵa qatysty problemalar týyndasa, onyń sheshimin tabý úshin sol komıssııa iske kirisedi. Elimizdiń Saýda mınıstrligi EAEO jumysyn bastaǵan ýaqyttan beri 70 kedergi týyndaǵanyn, 69-y sheshimin tapqanyn jetkizdi.
Integratsııalyq kórinis, Qazaqstan paıdasy hám máseleler
Ekonomıst Saparbaı Jobaevtyń aıtýynsha, Eýrazııalyq ekonomıkalyq odaqty ıntegratsııanyń eń jarqyn kórinisi dep aıtýǵa bolady. Álemniń kez kelgen aımaqtarynda osyndaı uıymdar bar, máselen, Soltústik Amerıkadaǵy AQSh, Kanada, Meksıkanyń birlesken uıymy, Eýropalyq Odaq, Tynyq muhıty jaǵasyndaǵy elderdiń ASEAN uıymy jumys isteıdi.
– Eýrazııalyq odaqtyń Qazaqstan úshin paıdasy óte kóp boldy. Ońtústiktegi irgeles kórshilerimizge qaraǵanda elimizdiń jaǵdaıynyń birshama jaqsyraq bolǵany – odaqtyń arqasy. Uıym túrli kezeńnen ótti, áýelde qoǵamdastyq, keıin kedendik odaq, biryńǵaı ekonomıkalyq keńistik atalyp, qazirgi deńgeıge jetip otyr.
Reseımen aramyzda múlde keden kedergisi joq, saýda-sattyq jasaý ońaı. Reseı azamattary bizge kelip, qazaqstandyqtar sol elge baryp, erkin jumys isteı alady. Onyń ústine soltústiktegi kórshiniń kóp qondyrǵylary bizge arzanǵa keledi. Eger ol taýarlar odaqtan tys elderge jetkizilse, qymbatqa túser edi, – deıdi sarapshy.
Degenmen Saparbaı Jobaev keı máselelerdiń de baryn ashyq aıtty. Kedendik baqylaýdan túsken qarjyny bólý kelissózin qaıta qaraý kerek. Qazirgi úles esebi Reseıge – 85 paıyzdan asa bolsa, Qazaqstanǵa – 7 paıyzǵa jýyq. Negizi áýelde bul – Reseıdiń ekonomıkalyq áleýeti boıynsha qurylǵan.
– Al qazir Reseıdiń ekonomıkalyq áleýeti joǵary sanalǵanymen, kóp memlekettermen saýdasy azaıyp ketti. Kóp ımporty Qazaqstan, Qyrǵyzstan, Armenııa arqyly júzege asýda. Qytaıdyń kóp taýarlary biz arqyly Reseıge barady, saldarynan Qazaqstannyń saýda-sattyǵyna qatysty statıstıka ózgerip ketip jatyr. Sondyqtan kedendik baqylaýdaǵy Qazaqstan alatyn úlesti 8 paıyzǵa kótergen jón.
Buny bylaı túsindirsek bolady, biz arqyly Reseıdiń kez kelgen bir qalasyna jetkizilgen qondyrǵy bolsa, sonyń qunynyń 7 paıyzǵa jýyǵy Qazaqstan bıýdjetine túsip jatyr. Máselen, ótken jyly 2,5 trln teńgege jaqyn tabys keden túsimderinen keldi. Árıne, tıimdi, ekonomıkanyń damýyna qolaıly jaǵdaı jasaıdy, – dedi ekonomıst.
Osy sarapshy bir dúnıeni eske saldy: buǵan deıin Qyrǵyzstanmen de eki ortada biraz keleńsizdikter boldy. 1998 jyly qyrǵyzdar Dúnıejúzilik saýda uıymyna múshe boldy, Qytaımen aradaǵy saýdasynyń mólsheri óte úlken edi. Reseı men Qazaqstan sol eldiń bıligine shekarasyn tártipke salýdy usynǵan bolatyn. Biraq Qyrǵyzstannyń aldyńǵy basshylary kedendik tizimge salý máselesin sozyp keldi. Qazirgi bıligi ony jóndep jatyr. Buny nege aıttyq? Qazir osyǵan uqsas bir problema bar.
– Odaq sheńberindegi kóp júk Qorǵas pen Dostyq habtarynan ótedi. Kórshi el kásipkerleri keıde osy beketterdegi jemqorlyqty aıtyp, shaǵymdanyp jatady. Ol jerdi Qazaqstannyń ǵana emes, búkil Eýrazııalyq odaqtyń ótkizý pýnkti retinde qarap, tártipke salýymyz kerek.
Óıtkeni kórshi eldiń kásipkerleri osy keleńsizdikten qashyp, Qashhar, Qyrǵyzstan, Ózbekstan temirjolyn ashýǵa talpynyp jatyr. Shyǵyny az emes, taýly aımaq, 5 mlrd dollardan asa qarjy ketedi. Daıyn turǵan Qorǵas sekildi beketterden ótkizeıin dese, jemqorlyq zardabyn kórgen, – deıdi Saparbaı Jobaev.
Árıne, odaqqa qatysty syn da az emes. Belarýs pen Reseı ekonomıkasy sanktsııaǵa iligip, turalap qalǵan sııaqty kórinedi. Alaıda Reseıdiń jalpy ishki ónimi ósip tur, óıtkeni áskerı salaǵa qarjynyń mol bólinýiniń áseri bar. Biraq qarapaıym halyqqa qajetti ónimder birshama azaıyp ketken. Sondyqtan bul sanktsııalar janama túrde Qazaqstanǵa da áser etýi múmkin.
Ekonomıst osy dúnıeni tıimdi jaǵdaıǵa aınaldyrýǵa bolatynyn, áıtse de baqylaýdyń baryn jetkizdi. Negizi Qazaqstan ortalyqta ornalasqan el, deldaldyq arqyly paıda kórýge múmkindik bar. Kezinde Armenııa ózderine jasalǵan jeńildikti paıdalanyp, basqa elderden arzanǵa avtokólik tasymaldap, Qazaqstan men Reseıge jappaı satty. Qazaqstanǵa da qazir osy ádiske kóshýge bolar edi. Degenmen elimizdiń deldaldyq arqyly ár satqan taýaryna baqylaý bar. Keıde kórshi elge járdem berdi degen jeleýmen qyryn qaraıdy.
– Máselen, Qyrǵyzstan óte kóp mólsherde Reseıge telefon satyp jatyr. Árıne, ózderi óndirmeıtini anyq. Al Qazaqstanda reseıliktermen áriptes kásiporyndar qınalyp otyr, saýdanyń shekteýi bar. Sondyqtan elimiz balama joldardy izdeýge kóshti. Buryn negizgi eksporttyq joldarymyz Reseı arqyly ótetin, Qara teńiz boıyndaǵy Novorossıısk termınaly, temirjoldar – sonyń kóbi jabylyp qaldy.
Biz endi Kavkaz, Ázerbaıjan arqyly basqa joldaryn izdep jatyrmyz. Osyndaı jaǵdaılar Eýrazııalyq odaqtyń keleshekte sál qınalatynyn kórsetedi. Degenmen bul uıymǵa múshe bolǵysy keletin elder qatary kóp. Artyq tekserissiz, jeńil saýda jasaýǵa Iran, Vetnam, Pákistan, Arab elderi qyzyǵýshylyq bildirip otyr, – dep qorytyndylady sarapshy Saparbaı Jobaev.