Esqaırat Haıdarov: Asyra silteýdiń basty zardaby – adam shyǵyny
Onyń aıtýynsha, QR Prezıdenti Qasym-Jomart Toqaevtyń tarıhı ádildikti qalpyna keltirý jumystaryn aıaqtap, saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn aqtaý úshin arnaıy memlekettik komıssııa qurý týraly málimdemesi qoǵam tarapynan qoldaý taýyp otyr.
«Memleket basshysynyń «Biz jazyqsyz jazalanǵandardyń árqaısysyn este saqtaý arqyly ǵana kemel keleshekke jol ashamyz. Bolashaqtyń berik negizi Táýelsizdikten bastaý alady. Ótken ǵasyrdaǵy eń qıly kezeńniń birinde jazyqsyz japa shekkenderdiń rýhyna taǵzym etý – barshamyzdyń perzenttik boryshymyz», – dep óz sózin túıindeýi de el tarıhyna degen janashyrlyq, azattyq úshin ómirlerin sarp etken ult zııalylarynyń arýaqtaryna degen qurmet dep bilemiz. Prezıdenttiń bul úndeýi barysynda qýǵyn-súrgin qurbandarynyń tarıhtaǵy roline saıası baǵa berilip, ult tarıhyn jańasha turǵydan zerdeleýge, tarıhı sanany jańǵyrtýǵa jol ashylady dep esepteımiz», – deıdi tarıhshy-ǵalym.
Shynymen de, HH ǵasyrdyń 20-50 jyldary qazaq halqynyń tarıhyndaǵy qasiretti kezeńderdiń biri bolyp tabylady. Olaı deıtin sebebimiz, Keńes bıliginiń ulttarǵa qarsy júrgizgen saıasatynyń, totalıtarlyq júıeniń ozbyrlyǵynyń kesirinen sol kezdegi Keńes halyqtary, sonyń ishinde qazaq halqy zardap shegip, zulmatty jyldardy basynan ótkerdi. 1921-1922 jyldardaǵy, 1932-33 jyldardaǵy asharshylyq náýbeti, 1937-1938 jyldardaǵy saıası qýǵyn-súrginder qazaq halqyn úlken shyǵynǵa ushyratty.
Asyra silteýdiń halqymyzǵa alyp kelgen basty zardaby – adam shyǵyny. Otandyq zertteýshiler 1931-1933 jyldardaǵy asharshylyqqa qatysty 1,5 mln-nan 2,2 mln-ǵa deıingi adam shyǵynyn kórsetedi. Al qazaq demografy Maqash Tátimov ulttyq tragedııa aldynda qazaqtardyń sany 4 mln 850 myńǵa jetip jyǵylsa, asharshylyq jyldary 2 mln 22 myń adam qyrǵynǵa ushyraǵanyn dáleldep otyr. Táýelsizdik jyldary ǵylymı aınalymǵa engen zertteýlerdi saraptasaq, 1920-1930 jyldardaǵy asharshylyqta 4 – 4,5 mln-daı adam qurban bolǵan. Talas Omarbekov: «Qazaq ashtyqqa ushyramaǵanda 40 mıllıon bolar edi», - dep boljam jasaıdy.
Tarıhshylardyń baǵalaýynsha, odaq boıynsha 1927-1953 jyldary 60 mıllıon adam, onyń ishinde Qazaqstan boıynsha 103 myń adam qýǵyn-súrginge ushyraǵan. Olardyń 25 myńy atyldy. Tizimdegi 631 atylǵan adamnyń 80 paıyzy qazaqtyń belgili adamdary bolǵan. Naqaqtan-naqaq ultymyzdyń kózi ashyq, kókiregi oıaý azamattary jazalandy.
Zulmatty jyldary qazaq jerine kúshtep qonystandyrylǵan ózge de halyqtar saıası qýǵyn-súrginge ushyrady. 1930 jyldardyń ekinshi jartysy 1940 jyldardyń basynda Qazaqstanǵa 800 myń nemis, 102 myń polıak, 19 myń káris, 507 myń Soltústik Kavkaz halyqtarynyń ókilderi jer aýdaryldy. Qyrym tatarlary, túrikter, grekter, qalmaqtar men basqalar da óz erkimen kelgen joq. Barlyǵy 1,5 mln adam kóship keldi. Qazaqstanǵa basqa ult ókilderiniń kúshtep kóshirilýi keńes ókimetiniń júrgizgen ult saıasatyna baılanysty boldy. Sonyń nátıjesinde Qazaqstan halqynyń ulttyq quramy aıtarlyqtaı ózgerip, demografııalyq ahýaly sandyq jáne ulttar arasyndaǵy úles salmaǵynda aıyrmashylyqtar baıqaldy.
Stalındik qýǵyn-súrgin jyldarynda KSRO-da 953 lager men qonys mekenderi bolǵan. Qazaqstanda GÝLAG-tyń 11 lageri ornalasqan. Olar: Aljır, Karlag, Dalnıı, Stepnoı, Peschanyı, Qamyslag, Aqtóbe, Jezqazǵan, Petropavl, Keńgir jáne Óskemen lagerleri. Kólemi 3 gektarǵa jýyq jerdi alyp jatqan «ALJIR»-de kezinde 30 myń áıel jazyqsyz japa shekti.
«ALJIR» 1937 jyly NKVD-nyń arnaıy buıryǵymen salynǵan. Qaraǵandy lageriniń 17-shi bólimshesiniń artynan 26-shy núkte bolyp qurylǵan osynaý tozaq ortalyǵynda temir tordyń ar jaǵynda 1 myń 507 náreste dúnıege kelgen.
«Karlag» – Qaraǵandy eńbekpen túzeý lageri – Gýlag arhıpelagyndaǵy eń iri azap lageri boldy. 1931-1956 jylǵa deıin osylaı ataldy. Eń alǵash 1932 jyly munda 22 myń adam otyrsa, sonyń 87 paıyzy qazaqtar bolǵan. 1941 jyly «Karlagta» soǵys tutqyndarynyń arnaýly lageri ashylyp, 40 myń adam ákelingen. Qaraǵandydan 30 shaqyrym jerde «Mamochkın dom» atalǵan Dolınkanyń 4 jasqa deıingi sábıler mekemesinde tek 1943 jyly ǵana 450 bala ókpe qabynýynan qyrylǵan. Osylaısha jazyqsyz japa shekkender sany ultyna, jasyna, jynysyna qaramaı kóbeıe bergen.
Esqaırat Erbolatulynyń paıymdaýynsha, saıası tutqyndardyń Keńestik dáýirde aqtalýyna keler bolsaq, Sh.Sh.Ýálıhanov atyndaǵy Tarıh jáne etnologııa ınstıtýtynyń bólim meńgerýshisi, tarıh ǵylymdarynyń kandıdaty Sábıt Shildebaıdyń tujyrymdary oıǵa qonymdy. Ǵalymnyń aıtýy boıynsha 1953 jyly I.V.Stalın qaıtys bolǵan soń bılikke kelgen N.S.Hrýşev eldegi qoǵamdyq-saıası jaǵdaıdy ózgertýge tyrysty. 1953,1955 jyldary lagerlerdegi 5 jylǵa deıin sottalǵandar men soǵys tutqyndaryna keshirim berildi. Stalındik saıası-qýǵyn súrgin qurbany bolǵan qaıratkerlerdi aqtaý bastaldy. 1956 jyly 25 aqpanda Máskeýde ótken KOKP-nyń HH sezinde N.S.Hrýşev «Jeke basqa tabynýshylyq pen onyń zardaptary týraly» baıandama jasap, stalındik qýǵyn-súrgin tuńǵysh ret aıyptaldy. Bul baıandamanyń tolyq mátini KSRO-da tek 1989 jyly «Izvestııa TsK KPSS» jýrnalynda jarııalandy.
Al sol kezeńde, tek 1956 jyly 30 maýsymda KOKP OK Prezıdıýmynyń «Jeke basqa tabynýshylyq pen onyń zardaptaryn joıý týraly» jumsartylǵan qaýlysy jarııalandy. Osy kezden bastap «Hrýşev jylymyǵy» degen ataýǵa ıe bolǵan tarıhı kezeń bastaldy. Osy «jylymyq jyldary» 1937–1938 jyldary jappaı qýǵyn-súrgin qurbany bolǵan jazyqsyz jandardy aqtaý sharalary odan ary jalǵasyp, olardyń kópshiligi aqtalyp, otbasy músheleri qamaýdan bosatylǵanymen, saıası tutqyndar túrmelerde áli de bolsa myńdap otyrǵan edi. Sonymen qatar, saıası qýǵyn-súrginge ushyraǵan kóptegen kategorııalarǵa keshirim berilgenimen, olar aqtalmaı qaldy.
Saıası qýǵyn-súrgin tarıhyn qaıta qaraý máselesi qaıta qurý jyldarynda taǵy kóterildi. Kóptegen tarıhı qujattar men faktiler ǵylymı aınalymǵa tartyla bastady. Osyndaı jaǵdaıda, 1990 jyly tamyzda KSRO prezıdenti M.S. Gorbachevtiń «1920–1950 jyldardaǵy saıası qýǵyn-súrginniń barlyq qurbandarynyń pravolaryn qalpyna keltirý týraly» jarlyǵy jarııalandy. Jarlyqta: «Zorlyqpen kollektıvtendirý kezinde jazyqsyz zardap shekken, túrmege qamalǵan, semıalarymen birge kúnkóris qarjysynsyz, daýys berý pravosynsyz, tipti bas bostandyǵynan aıyrý merzimi jarııalanbastan qııandaǵy aýdandarǵa kóshirilgen sovet adamdarynan ádiletsizdik tańbasy osy kezge deıin alynǵan joq. Dinı sebepter boıynsha qýdalanǵan din ókilderi men azamattar aqtalýǵa tıis», – dep uzaq jyldar boıy aqtalmaı kelgen adamdardyń isin qaıta qaraýǵa jol ashqan M.S.Gorbachev Jeltoqsan kóterilisi tusynda jazyqsyz jazalanǵan qazaq jastary jóninde bir aýyz sóz aıtpady.
Sonymen qatar, «Bul jarlyq Uly Otan soǵysy kezinde, soǵystyń aldyndaǵy jáne soǵystan keıingi jyldary otanǵa jáne sovet adamdaryna qarsy qylmystar jasaǵany úshin sottalǵan adamdarǵa qoldanylmaıdy» dep, soǵys tutqyndaryn aqtalýshylar qatarynan birden syzyp tastady. Reseıde bul másele ilgeri jyljyǵanymen, bizdiń elimizde soǵys tutqyndary jáne de saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn aqtaý máselesi áli kúnge tolyq sheshimin tapqan joq.
Táýelsizdik alǵannan keıin eldegi saıası jaǵdaı múldem ózgerip, 1993 jyly sáýirdiń 14-inde «Jappaı saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn aqtaý týraly» Qazaqstan Respýblıkasynyń Zańy qabyldandy. QR tuńǵysh Prezıdenti N.Á.Nazarbaevtyń 1997 jylǵy 5 sáýirdegi Jarlyǵymen «31 mamyr – saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn eske alý kúni» bolyp belgilendi jáne 1997 jyl – Jalpyulttyq tatýlyq pen saıası kýǵyn-súrgin qurbandaryn eske alý jyly dep jarııalanǵan bolatyn.
«Osy kezeńge deıin saıası qýǵyn-súrgin jáne asharshylyq qurbandarynyń tarıhy men taǵdyrlary birshama zerttelip, tarıhı eńbekter jaryq kórdi. Degenmen, Keńes dáýirindegi tarıhı tulǵalardyń jeke qujattarynyń jabyq bolyp kelgendigin, arhıv qorlaryna tarıhshylardyń qoldarynyń jetpegendigin atap kórsetý kerekpiz. Bolashaqta atalmysh taqyrypqa qatysty arhıv derekteri ǵylymı aınalymǵa túsedi dep oılaımyz. Sonymen birge Qazaqstandaǵy 1931-1933 jyldardaǵy asharshylyq tutastaı bir ultty joıyp jiberýge baǵyttalǵan saıasat retinde genotsıd dep baǵalanýy kerek. Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaevtyń saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn aqtaý úshin arnaıy memlekettik komıssııa qurý týraly tapsyrmasy nátıjesinde qabyldanatyn zańdar men baǵdarlamalar osy jumystyń ary qaraı jalǵasýy men jazyqsyz japa shekken kóptegen adamdardyń aqtalýyna jol ashady dep senemiz», dep túıindedi oıyn E.Haıdarov.
Eske sala keteıik, budan buryn saıası qýǵyn-súrgin jyldarynda adamdardyń bir aýyz sózi úshin jazyqsyz jaý atanǵanyn jazǵan bolatynbyz.
