ESET BATYR
1838 jyly Jolaman batyrmen birge kөteriliske shyғyp, Elek қorғanyna shabýyl jasaғan. 1847-1878 jyldary Janқoja batyrmen birge Қoқan, Hıýa handyқtaryna қarsy shyқty. 1847-1858 jyldary Eset batyr Aral teңiziniң batys jaғalaýyn, Үlken jәne kishi Borsyқ құmdary men Mұғaljar taýlaryn, Jem, Saғyz, Yrғyz, Elek, Oıyl, Қyıyl өzenderiniң boıyn jaılaғan қazaқtardyң Reseı ımperııasynyң otarshyldyқ saıasatyna қarsy kөterilisine basshylyқ jasady. HІH ғasyrdyң 40-50 jyldaryndaғy Eset Kөtibarұly bastaғan ұlt-azattyқ kөterilisi, negizinen, ұsaқ қımyl-әrekettermen sıpattaldy.
Olar shekaraғa jaқyn ornalasқan Reseı beketterine shabýyl jasap otyrdy. 1853-1854 jyldary Eset batyrdyң basshylyғymen қarýly kөteriliske shyққan Kishi jүz қazaқtarynyң shekaralyқ әkimshilikpen қaқtyғystary boldy. 1853 jyly osy kөterilisti basýғa sұltan Arystan Jantөrın, eki kazak otrıady men 200 jigitti bastaғan sұltan Taýkın, Oral bekinisinen maıor Mıhaılov pen 600 jigitti bastaғan sұltan E.Қasymov attandy. Patsha әkimshiliginiң bұl josparynan habardar bolғan Eset batyr Kөtibarұly shekti aýyldaryn Үstirtke jiberip, өzi 800 jigitpen jazalaýshy otrıadtardy kүtip қaldy. Jaқsy қarýlanғan jazalaýshy otrıadtardyң kөterilisshilerge қarsy bұl joryқtary nәtıjesiz boldy. Orynbor general-gýbernatorynyң nұsқaýymen kөterilisti basý kelesi kөktemge қaldyryldy. Eset batyr Kөtibarұly 1853-1854 jyldyң қysyn Үlken Borsyқta өtkizdi. 1854 jyly kөterilisshilerdiң sany 1500-ge jetti. Olar Reseı үkimetiniң aldyna: қazaқ қaýymynan tүıe jınaýdy toқtatý, jaıylymdyқ jerge erkindik berip, Jem, Mұғaljar, Elek, Қobda, jaıyқ өzenderiniң boılaryna kөship-қonýғa mүmkindik jasaý týraly talaptaryn қoıdy. 1855 jyly Orynbor general-gýbernatory Kishi jүzdiң bir top bıleýshi sұltandaryna kөterilisti basyp, Eset batyrdy қolғa tүsirýge қataң tapsyrma beredi. Maýsymnyң aıaғynda tapsyrmany oryndaý үshin 900 adamdyқ otrıadpen, өzine bekitilgen eki zeңbiregi bar kazak jүzdigi jәne dıstantsııa bastyқtarymen birge Arystan Jantөrın joryққa attanyp, Or bekinisinen 140 shaқyrym jer shamasyndaғy Elek өzeniniң joғarғy saғasyndaғy Sýyқsý shatқalyna kelip bekinedi. Sұltan ordasy men kөterilisshiler arasynda birneshe kүn boıy kelissөz jүrgizilip, eki jaқ naқty sheshimge kele almaıdy. Osydan keıin Eset batyr өz adamdarymen keңesip, sұltan ordasyna shabýyl jasaýdy oılastyrady. 1855 jyly shildede kөterilisshiler sұltan ordasyn tұtқıyldan shabýyldap, A.Jantөrın bastaғan on shaқty bı-starshyndaryn өltirip, kazak otrıadyn talқandaıdy. Bұl oқıғaғa mazasyzdanғan Orynbor әkimshiligi kөterilisshilerdi basýғa taғy da jazalaýshy otrıadtar jiberip, olar қazaқ aýyldaryn қyrғynғa ұshyratty. 1856 jyly қyrkүıekte әskerı dala sotynyң үkimimen A.Esmambetov, Қ.Қarın jәne E.Aınaқұlovtar atyldy. 1857 jyly Ernazar Kenjalın, Beket Serkebaev, taғy basқa 18 adam Sibirge jer aýdaryldy. 1858 jyly қyrkүıekte Borodın basқarғan jazalaýshy otrıad kөterilisti birjolata basty. Eset batyr kөterilisten bas tartқan soң, oғan keshirim jarııalandy. 1859 jyly tamyzda bir top sұltan, bılermen birge Sankt-Peterborғa jiberilip, 24 tamyzda patsha Aleksandr ІІ-niң қabyldaýynda boldy. 1861 jyly Eset Kөtibarұly қabaқ rýynyң basқarýshysy bolyp taғaıyndaldy. 1869 jyly Yrғyz ýezi bastyғynyң kөmekshisi bolyp bekitildi. 1873 jyly Hıýa joryғyna қatysқany үshin patshadan altyn medal aldy. 1879 jyly ol қyzmetten bosatyldy.
Eset Kөtibarұly jөninde derekterdi HІH ғasyrda өziniң kөzi tirisinde onymen kezdesken jıһangerler, tarıhshylar, saıasatkerler, қoғam қaıratkerleri jazyp ketken.
1856-1861 jyldary Reseı syrtқy ister mınıstrligi Azııa departamentiniң dırektory bolғan E.Kovalevskıı Hıýa sapary kezinde Eset Kөtibarұlymen kezdeskenin bylaısha sýretteıdi: «Aral maңyndaғy Kishi jүz қazaқtarynyң keıbir toptarynan құrylғan otarshyldyққa қarsy қozғalysty basқarýynan bұryn Esetti saıyn dala torabynan kezdestirdim. Eset Gerkýles sııaқty atletıkalyқ dene bitimdi, sұlý kelbetti jәne erlik is-әreketteri kez-kelgen eýropalyқty taңғaldyratyndaı jәne bұl қasıetteri өz otandastaryna da қatty әserin tıgizgen». HІH ғasyrdaғy қazaқ dalasyn eýropalyқtarғa alғash ret tanystyrғan polıaktyң demokrat-revolıýtsıoneri, sýretshi Bronıslav Zalesskıı 1865 jyly Parıjde frantsýz tilinde shyғarғan «Қazaқ saharasyna saıahat» degen kitabynda bylaı dep jazғan: «Men bir kүnimdi Eset Kөtibarov esimdi қyrғyzben өtkizdim. Ol osy zamandaғy қazaқ dalasyna tanymal erekshe tұlғa... ol kөsem bolyp қaldy... jәne қazynyң mindetin atқardy». B.Zalesskıı osy saparynda қara қaryndashpen Esettiң қyrynan otyrғan sýretin salyp alғan. Eset sol zamanda Eýropada, Reseıde sýretke tүsirilgen, ol sýretteri kezinde gazet-jýrnaldarda jaryқ kөrgen sanaýly adamdardyң biri boldy.
Reseıde tabylғan aқparat құraldarynda Kishi jүzde Eset batyrdyң aty 40-shy jyldarda өltirilgen otandasy Kenesarynyң nemese Kavkazdaғy Shamıldiң atyndaı қaһarly bolғandyғy jәne onyң ұzyn boıly, seldir қara saқaldy, mұrtty, onyң jүzinen қaıyrymdylyқ pen sergektik, tұnyқ әri sabyrly kөzderinen tereң aқyldylyқ, salmaқpen aıtқan әңgimelerinen onyң қazaқ bolmysyn tereң biletindigi jәne keң parasattylyғy baıқalatyndyғy jazylғan. Soңғy jyldary tabylғan taғy bir derek shyғystanýshy S.Өtenııaz Ұlybrıtanııanyң London ұlttyқ kitaphanasynyң sırek kitaptar қorynan 1865 jyly aғylshyn tilinde jaryқ kөrgen қazaқ dalasy jaıly kitaptyң kөshirmesin alyp kelgen. Osy kitaptyң 33-beti Eset batyrғa arnalғan. Onda Esettiң segiz ұlynyң үlkeni - Nazardyң da sýreti basylғan eken. Tarıhı derekter boıynsha, Orynbor general-gýbernatory Nazar Esetұlyn nemere aғasy Beket Serkebaıұlymen birge Orynbor tүrmesine қamaıdy. Keıin Beketti Sibirge jer aýdarady da, Nazardy Esettiң қaһarynan seskenip, bosatyp jiberedi. Osy kitapta Eset batyr bastaғan kөterilis tolyқ jazylady.
Eset Kөtibarұlynyң barlyқ әýleti el қorғaýғa aralasyp, attary tarıhta қalғan. Әkesi Kөtibardyң erligi өz aldyna bir tөbe nemere aғasy Arystan batyr Tinәliұly, inileri Beket Serkebaıұly, Ernazar Kenjalyұly da tarıhta қalғan jandar. Arystan, Kөtibar, Eset esimderi «Aıman-Sholpan» jyryna arқaý bolғan. Esettiң arғy atasy Қaldybaı batyr elimizdiң oңtүstigindegi Saıram shabylyna қatysyp, sүıegi Tүrkistanda қalғan. Esettiң arғy tegi Altyn Orda men Noғaıly ұlysynyң әmirshisi bolғan, ataқty «el қamyn jegen «er Edigege» baryp tireledi.
Eset batyr Kөtibarұly 1888 jyly қartaıғan shaғynda dүnıe saldy. Ol týyp-өsken Shalқar aýdanyndaғy Sholaқjıdede jerlengen. Basyna tөrt kүmbezdi kesene tұrғyzylғan.
Derek kөzderi:
Қazaқstan ұlttyқ entsıklopedııasy, 3 tom;
«Tarıhı tұlғalar» kitaby.
