Ertis ormanyn órtten qorǵaý: eski stansalar men tehnıka tilsiz jaýǵa tótep bere ala ma
PAVLODAR. KAZINFORM – Byltyr Abaı elindegi qaraǵaı ormandaryn jaıpaǵan alapat órtke Ertistiń Pavlodar óńirindegi aýyldardyń halqy aıryqsha alańdap qaldy. Sebebi, jalqaraǵaı ormandary Pavlodar óńirimen shektesip, birneshe aýdannyń aýmaǵyn alyp jatqany málim. Ókinishke qaraı, 277 myń gektar ormandy jerge jaýapty «Ertis ormany» rezervatynyń órtke qarsy daıyndyǵy máz bolmaı turǵan tárizdi. Tek ol emes, oblystaǵy ózge de orman qorǵaý mekemelerinde shıkilikter kezdesip jatyr.
Semeı tragedııasy Ertis óńirinde qaıtalanbaı ma?
Aıryqsha qorǵalǵan aýmaqtarda órt qaýipti kezeńde tilsiz jaý tutanbaı turmaıdy. Alaıda kánigi ormanshylar dál byltyrǵydaı alapattyń táýelsizdikten bergi tarıhymyzda alǵash ret bolǵanyn aıtyp otyr. Aýa raıyn boljaýshylar aldaǵy jazdyń da qurǵaq bolatynyn qazirden boljap qoıǵan. Qaraǵaıdyń joǵarǵy tustaryndaǵy butaqtary aptap ystyqta ábden keýip, shyrpy tıse qaý ete qalady.
Osy aptada Ekologııa jáne tabıǵı resýrstar mınıstri Erlan Nysanbaev birqatar oblystyń yqtımal orman órtterine daıyn emestigin aıtyp, sonyń ishinde Pavlodar oblysyn da ataǵany málim.
Vedomstvo basshysynyń sózinshe, «Ertis ormany» rezervatyn tekserý barysynda qolda bar patrýldik jáne órt sóndirý kólikteriniń barlyǵyn esepten shyǵarý kerektigi anyqtaldy. Sondaı-aq, jıi kezdesetin kemshilikterdiń taǵy bir legi — ratsııalar men arnaıy kıimderdiń jetispeýshiligi. Endeshe aldaǵy aılar jergilikti ormanshylar men órt sóndirýshiler úshin naǵyz syn kezeńi bolatyny aıqyn. Semeı ormandaryndaǵy tragedııa bizdiń aımaqta qaıtalanbaýy úshin ne isteý kerek?
Bir kezderi «Ertis ormany» mekemesin basqarǵan tájirıbeli ormanshy, eńbek ardageri, Aqqýly aýdandyq máslıhatynyń depýtaty Tólegen Shakarmanovtyń sózine qulaq túrsek, orman qorǵaý isinde júıesizdikter barshylyq.
«Orman sharýashylyǵy jáne janýarlar dúnıesi komıtetiniń basshylyǵy óz isiniń mamandary emes. Muny ashyq aıtý kerek. Qanshama basshylar aýysyp jatyr, barlyǵy da bul salaǵa tıtimdeı jańashyldyq ákele almady. Ásirese 2009-2013 jyldary osy komıtetti basqarǵan qazirgi mınıstr Erlan Nysanbaevtyń tusynda da orman órtteri óte kóp boldy. Bizdiń oblysymyzda jalqaraǵaı ormandary otqa oranǵany bylaı tursyn, aǵash kesý, urlaý faktileri kópe-kórineý jıiledi. Osynyń barlyǵyna komıtettiń sol tustaǵy basshylary túrtki boldy dep oılaımyn. Sebebi, ol ýaqytta orman salasynyń jumysyn men bes saýsaqtaı bildim. Jergilikti tájirıbeli ormanshylardyń usynys-pikirleri tyńdalmady. Bul úrdis áli de jalǵasyp kele jatqany baıqalady. Saladaǵy júıesizdiktiń bir ǵana saldaryn aıtaıyn, 2010 jyly bizdiń oblys aýmaǵynda bastalǵan alapat órtke órt sóndirýshilerimiz ıe bola almaı, tilsiz jaý Reseı Federatsııasyna ótip ketti. Onda tutas aýyldy jaıpap ótti. Bizdiń memleketimiz kelgen shyǵyndy ótegeni de esimde. Eger sol kezeńde Reseıge tólegen mıllıardtaǵan qarajat ózimizde qalsa, oǵan Qazaqstandaǵy barlyq orman sharýashylyǵyn aıaǵyna turǵyzýǵa bolar edi dep oılaımyn. Keıin rezervat aýmaǵynda birneshe eldi mekendi órt sharpydy. Turǵyndardyń talaı jyl turǵan baspanalary qora-qopsy, dúnıe-múlkimen qosa janyp ketti. Rezervat basshylyǵynyń jergilikti halyqpen baılanysy durys bolmaǵan soń, orman mekemesindegi qyzmetkerler orman kúzetindegi tehnıkalyq bazaǵa júrdim-bardym qaraıdy», - dep qynjylys tanytty depýtat.
Onyń pikirinshe, Pavlodar oblysy ákimdiginiń janynan orman qorǵaý jónindegi úılestirý keńesi qurylýy kerek. Barlyq jaǵdaıdy saraptap, aldaǵy qadamdardyń qalaı júzege asatynyn tájirıbeli ormanshylarmen aqyldasqany abzal.
«Qazirgi eń basty sheshilýi tıis másele – ábden eskirip ketken órt sóndirý mashınalaryn jańartý. Baıqaıtynym, rezervattyń órt sóndirý qyzmeti kóp jaǵdaıǵa daıyn emes. Byltyr elimizdiń ońtústik óńirlerinen áldeqashan esepten shyǵarylyp tastalǵan eski órt sóndirý kóligi ákelinip, syrty boıalyp, qatarǵa qosyldy. Yńyrshaǵy aınalǵan bul tehnıkalar tilsiz jaýdyń betin qaıtarýǵa qabiletti bola alatynyna óz basym sene almaımyn.
Ekinshiden, orman órt sóndirý stansalarynyń (OÓS) kúıi óte aıanyshty. Ǵımarattar tozyp ketken, birneshe aýylda, atap aıtqanda Báıimbet, Taıbaǵar, Maıqaraǵaı aýyldarynda ol tipti joq dese de bolady.
Úshinshiden, orman arasyndaǵy joldardyń jaǵdaıy nashar. Kóp joldardy qulaǵan aǵashtar basyp qalǵan. Olar ýaqtyly tazalanbaıdy. Rezervattyń Besqaraǵaı fılıaly Aqqýly aýdanynda, al Shaldaı fılıaly Sharbaqty aýdanynda ornalasqan ǵoı. Osy eki fılıaldyń ortasyn qosatyn deni durys avtokólik joly da joq. Órt shyǵa qalsa, biriniń kólikteri ekinshisine qıqalańdap jetkenshe talaı ýaqyt ótip ketedi. Al orman órtinde árbir mınýt altynnan da baǵaly. Sondyqtan orman isinde qaraǵaılar arasyndaǵy joldarǵa strategııalyq baǵyt retinde qaraýymyz kerek.
Tórtinshiden, byltyr ormanshylardyń eńbekaqysy kóterildi de, bul salada eńbektenip júrgen júrgizýshilerdiń, órt sóndirýshilerdiń jalaqysy óspeı qaldy. Eńbekaqy az jerde adam turaqtamaıdy. Uıymdastyrý jumystary retke kelmeıinshe, Abaıdaǵy tragedııa bizdiń de basymyzǵa kelip jetýi ábden múmkin dep oılaımyn. Ózimiz de qalyń ormannyń arasynda, Aqqýly aýdanyndaǵy Shoqtal aýylynda turyp jatyrmyz. Qudaı betin aýlaq qylsyn, qalyń órt shyqsa, jaqyn mańnan aýylǵa kelip kómektesetin arnaıy órt sóndirý jasaǵy joq. Shoqtalda ne órt sóndiretin mashına, ne arnaıy traktor joq. 2022 jyly aýyl shetinde órt shyǵyp, kúıip kete jazdadyq. Aýylǵa jaqyn jerde órt baqylaý munarasynyń ózin áreń ornatqyzdyq. «Taıbaǵar» ormanshylyǵy negizinen kezinde osy Shoqtalda ornalasýy kerek bolǵan. Alaıda onyń ortalyǵy áli kúnge Shaldaıda tur», - dep kúıinedi aqsaqal.
Kólik te, órt sóndirý stansalary da qaýsap tur
«Ertis ormany» MOTR RMM bas dırektorynyń mindetin atqarýshy Qazbek Ámetov búginde rezervat aýmaǵynda materıaldyq-tehnıkalyq turǵydan máseleler týyndap otyrǵanyn jasyrmady. Aıtýynsha, qyzmetkerlerdiń orman qorǵaý isindegi órtke qarsy daıyndyq sharalary oıdaǵydaı. Jeke quramdar kez kelgen tosyn jaǵdaıǵa áreket etýge myǵym. Tek eski tehnıkalar úlesiniń ulǵaıýy, talapqa saı ÓSS-terdiń bolmaýy qolbaılap otyr.
«Bizdiń mekemede 38 órt sóndirý mashınasy bar bolsa, sonyń 50 paıyzy ábden tozyp tur. Al qoldanystaǵy 11 OÓS-tiń 6-ýy apattyq jaǵdaıda, ıaǵnı múlde jaramsyz. Órt sóndirýshilerdiń arnaıy kıimderi, tehnıkalyq jabdyqtar men quraldar boıynsha da ishinara máseleler bar. Olar boıynsha respýblıkalyq komıtetke ótinimder jiberildi. Qarajat bólinse, bul qıyndyqtar sheshiledi degen úmit zor. Rezervatqa 2010-2011 jyldary ÝAZ avtokóligi negizinde jasalǵan 14 shaǵyn órt sóndirgish keshen satyp alynǵan eken. Olardyń da qoldanys merzimi aıaqtalyp, búginde 60 paıyzy jańartýdy qajet etip tur. Patrýldik mashınalarymyzdyń 70 paıyzyn esepten shyǵarý qajet. Osynshama eski tehnıkalardy únemi jóndep, jumys qalpynda ustap turý óte kóp qarajatty qajet etedi. Mashınalarymyzdyń eskiligi sol, órt sóndirýge bir shyǵyp kelse, mindetti túrde jóndeýge baryp turady. Olardy qalypty ustap turýǵa, qosalqy bólshekter satyp alýǵa rezervattyń jyl saıyn bóletin qarajaty tipti jetpeıdi. Áıteýir shyqpa janym, shyqpa dep, ólmestiń kúnin kórip otyrmyz. Bıyl máselen, mekemeniń bıýdjeti 3 mlrd teńge boldy, biraq ol negizinen qyzmetkerlerimizdiń eńbekaqysyna, janar-jaǵarmaıǵa jumsalady», - dep jaǵdaıdy túsindirýge tyrysty uıym basshysy.
Qazbek Qasymulynyń aıtýynsha, byltyr elimizdiń ońtústiginen 6 órt sóndirý kóligi ákelingen. Olar rezervatqa óteýsiz berilipti. Aldaǵy maýsymda ózge tehnıkalarǵa kómek retinde paıdalanylady dep josparlanǵan. Deıturǵanmen, orman arasyndaǵy órtti sóndirýge mundaı KAMAZ bazasyndaǵy mashınalar emes, ZIL, GAZ-3308 sııaqty jyldam manevr jasaýǵa beıim kólik quraldary tıimdi kórinedi. Al álgindeı aýyr kólikter dala órtin sóndirýde paıdasy zor. Qazir sharýashylyqtaǵy ratsııalar jappaı tsıfrly júıege kóshirilip jatyr. Sondyqtan ázirge ratsııamen tolyq qamtýda tejelister týyndaýy múmkindigin jetkizdi.
Jaǵdaı ózgermese, basshylar jaýapkershilikke tartylady
Byltyr Pavlodar oblysynda orman órtterinen kelgen shyǵyn 240 mln teńge bolǵanyn habarlaǵanbyz. Oblystyq orman sharýashylyǵy jáne janýarlar dúnıesi aýmaqtyq ınspektsııasynyń basshysy Rýslan Tólepbaev 2023 jyly 3905 gektar alqapta barlyǵy 207 orman órti tirkelgenin aıtady. Órtter sany boıynsha Pavlodar oblysy ótken jyly antıreıtıngte birinshi orynǵa shyqqan.
«Jýyqta «Ertis ormany» rezervaty men Baıanaýyl ulttyq parkin jáne Maksım-Gorkıı, Úrlitúp, Pavlodar orman mekemelerin tekserip shyqtyq. Sonda baıqaǵanymyz, «Ertis ormanynyń» jalpy daıyndyǵy durys. Tek bizdiń mamandar keıbir ormanshylyqtarda, sonyń ishinde Besqaraǵaı fılıalynda traktorlar men órt sóndirý mashınalarynyń ot almaıtynyn tirkedi. Baıanaýyl ulttyq parki men Úrlitúp, Maksım-Gorkııdegi kemshilikter bizdiń eskertýimizden soń tez arada retteldi. Tek Pavlodar mekemesindegi ahýal qanaǵattanarlyqsyz bolyp tur. Onda qyzmetkerleri paıdalanatyn ratsııalar, tehnıkalar, qarapaıym kúrek, tyrma, shartyldaq aspaptar normatıvterge saı bolmady. Ár kemshilikti túzetý boıynsha naqty merzimderdi belgiledik. «Ertis ormanynda» orman órtin sóndirý stansalarynyń jartysynan astamy nashar jaǵdaıda. Olar boıynsha máseleler nazarǵa alyndy. Osy apta sońynda atalǵan orman sharýashylyqtary basshylarynyń kemshilikterdi túzetý týraly esepterin tyńdap, jaǵdaıdyń shyn máninde ońalǵanyn óz kózimizben baryp kóremiz. Eger jaǵdaı ózgermese, onda mekeme basshylary ákimshilik jaýapkershilikke tartylady», - dep eskertti R. Tólepbaev.
Túsiniktirek bolýy úshin aıtyp óteıik, baǵa jetpes baılyǵymyz sanalatyn relıkti qylqan japyraqty aǵashtar elimizdiń soltústik-shyǵys óńirinde ǵana kezdesedi. Ejelgi muhıttyń tabanynda, qum jaldarynda ósip shyqqan «Ertis orman jolaǵy» Shaldaı jáne Besqaraǵaı orman sharýashylyqtarynan, onyń ishinde 16 ormanshylyqtan turady. Jalpy aýmaǵy 162 myń orman jamylǵysy qorǵalýy jaǵynan asa qundy orman alqaptary sanatyna enedi. Búginde rezervat aýmaǵynda ósimdikterdiń 84 túri tirkelse, ǵylymı-zertteý jumystarynyń nátıjesinde floranyń alýandyǵy keńeıip, byltyrǵa deıin 226 túri anyqtalypty. «Qyzyl kitapqa» engizilgen janýarlar men qustardyń 7 túri, túrli tuıaqty ań, sonyń ishinde shamamen 190 bulan ormandy meken etedi.
Eske sala keteıik, «Ertis ormany» basshysy para aldy degen kúdikpen qamaýǵa alynǵan bolatyn. Sondaı-aq Ertis ormandarynda sáýir aıynan bastap órtti erte anyqtaý júıesi iske qosyldy.