Erteń - ıAdrolyq synaqtarǵa qarsy Halyqaralyq is-qımyl kúni
1991 jyldyń 29 tamyzynda QR Tuńǵysh Prezıdenti - Elbasy Nursultan Nazarbaevtyń Jarlyǵymen Semeı ıadrolyq polıgony jabyldy. Semeı synaq polıgonyndaǵy alǵashqy ıadrolyq jarylys 1949 jylǵy 29 tamyzda, sońǵysy 1989 jylǵy 19 qazanda júrgizilgen bolatyn.
Qazaqstannyń usynysy halyqaralyq qoǵamdastyqtyń ıadrolyq synaqtar jasaýǵa degen alańdaýshylyǵynyń naqty kórinisi bolyp, biraýyzdan qoldaý tapty. BUU-daǵy qazaqstandyq bastamaǵa halyqaralyq qaýymdastyqtyń tolyq qoldaý bildirýimen qatar, birqatar elder qarardyń teń avtorlary atandy. Bul qarardyń qabyldanýy bizdiń bastamamyzdyń álemde keń qoldaý tapqanyn jáne jahandyq ıadrolyq qaýipti azaıtýǵa qosqan ortaq úles retinde qarastyrylǵanyn kórsetti
Bas Assambleıanyń 29 tamyzdy ıadrolyq synaqtarǵa qarsy Halyqaralyq is-qımyl kúni dep jarııalaý týraly 64/35 qararyn qabyldaýy Qazaqstannyń róli men Ult Kóshbasshysynyń jahandyq turaqtylyq pen qaýipsizdikti nyǵaıtý isine qosqan úlesiniń taǵy bir tanylýy boldy. Qarardyń kirispesi «ıadrolyq synaqtardy toqtatý úshin barlyq kúsh-jigerdi jumsaý jáne sol arqyly adamdardyń ómiri men densaýlyǵyna joıqyn jáne zııandy áserlerdiń aldyn alý» qajettiligin basa kórsetedi. Synaqtardy tolyq toqtatý ıadrolyq qarýdan azat álem qurý maqsatyna jetýdiń negizgi quraldarynyń biri bolyp tabylady«.
N.Nazarbaev atap ótkendeı: «... 450-den astam synaq júrgizildi, olardan bir jarym mıllıon adam zardap shekti. Sondyqtan 1991 jylǵy 29 tamyzda men Semeı ıadrolyq polıgonyn jabý týraly jarlyq shyǵarýdan tartynbadym. Jyldar ótken soń dál osy kún Qazaqstannyń bastamasymen Halyqaralyq ıadrolyq synaqtarǵa qarsy is-qımyl kúni bolyp jarııalanǵany tereń sımvoldyq mánge ıe«. Bul ıadrolyq synaqtardyń saldaryn bastan keshirgen Qazaqstannyń álemdi neǵurlym qaýipsiz etýge, al atom qarýynyń taratylýyn múldem toqtaýǵa baǵyttalǵan jigerli áreketin kórsetedi.
Qazaqstanda Semeı polıgony jabylǵannan keıin ıadrolyq qarýdy synaýǵa moratorıı álemniń basqa da iri polıgondarynda - Jańa jerde (Reseı), Nevadada (AQSh), Mýrýroa (Frantsııa) jáne Lobnorda (QHR) jarııalanǵanyn atap ótken jón. Eń bastysy, Qazaqstan muny birinshi bolyp jasady.
Bul iste belgili aqyn jáne saıası qaıratker Oljas Súleımenov bastaǵan «Nevada-Semeı« halyqaralyq antııadrolyq qozǵalystyń aıryqsha ról atqarǵany aqıqat. «ATOM «jobasy (Abolish Testing. Our Mission) men onyń qurmetti elshisi Káripbek Kúıikovtiń de ıadrolyq synaqtarǵa tyıym salýdy nasıhattaýǵa qosqan úlesi erekshe atap ótýge turarlyq.
(ATOM jobasy-bul dúnıejúzilik ıadrolyq qarýsyzdaný jáne ıadrolyq qarýdy synaýdy túpkilikti toqtatý týraly halyqaralyq pikirdi biriktirý úshin QR Tuńǵysh Prezıdenti N.Nazarbaev usynǵan jahandyq azamattyq bastama. Álem boıynsha 300 000-nan astam adam ATOM jobasynyń ınternet petıtsııasyna qol qoıyp, álem úkimetterine ıadrolyq synaqtarǵa jan-jaqty tyıym salý týraly Sharttyń kúshine enýin qamtamasyz etýge úndedi).
ıAdrolyq synaqtarǵa qarsy Halyqaralyq is-qımyl kúni búkil álemde keńinen atap ótiledi. Álemdik qoǵamdastyq elimizdiń jahandyq ıadrolyq qarýsyzdanýdaǵy kóshbasshylyq rólin joǵary baǵalaıdy jáne ıadrolyq synaqtardyń aýyr zardaptaryn áli kúnge tartyp kele jatqandardyń qaıǵysyn tereń túsinedi.
Birikken Ulttar Uıymynda bul kúnge erekshe nazar aýdarylady. BUU Bas hatshysy A.Gýterrısh óz sózinde 29 tamyz - Semeı ıadrolyq synaq polıgonynyń jabylǵan kúni ekenin, dál osy kúnniń ıadrolyq synaqtarǵa qarsy Halyqaralyq is- qımyl kúni dep jarııalanýynyń óte oryndy ekenin atap ótti. «Bul kúnniń aıryqsha mańyzy mynada, birinshiden, ıadrolyq synaqtardyń qurbandaryna qurmet kórsetý, ekinshiden, mundaı synaqtardyń qorshaǵan orta men halyqaralyq qaýipsizdikke tıgizetin qaýip-qateri týraly tolyqqandy aqparat taratý«. Ol ıadrolyq synaqtarǵa jáne ıadrolyq qarýǵa zańdy túrde tyıym salýdy qamtamasyz etýdi moraldyq mindetteme dep atady.
Bul baǵyttaǵy aýqymdy jumysty ıadrolyq synaqtarǵa jan-jaqty tyıym salý týraly shart uıymy (ıASJTShU) júzege asyrady. Uıymnyń osy ataýly kúnge arnalǵan jyl saıynǵy sholýlary men is-sharalary ıadrolyq synaqtardyń adam densaýlyǵy men qorshaǵan orta úshin apatty zardaptary týraly álemge jarqyn eskertý bolyp tabylady jáne tıisti sharttyń tez arada kúshine enýine shaqyrady. Olar sondaı-aq ıadrolyq synaqtar problemasynyń jahandyq kún tártibindegi aldyńǵy qatarda qalýyn qamtamasyz etýdegi Qazaqstannyń rólin atap ótedi.
Sonymen birge, sońǵy jyldary álemdegi qaqtyǵystardyń ósýine baılanysty halyqaralyq jaǵdaı ýshyǵyp, qarýly qaqtyǵystardyń sany artty. ıAdrolyq qarýdyń strategııalyq jáne basqa da túrlerin shekteý jónindegi ýaǵdalastyqtardan ıadrolyq qarýǵa ıe negizgi memleketterdiń ketýi baıqalady.
AQSh 2002 jyly zymyranǵa qarsy qorǵanys týraly kelisimnen shyqty. 2019 jyly orta jáne qysqa qashyqtyqtaǵy zymyrandar týraly kelisim toqtatyldy. Reseı Federatsııasy men AQSh arasyndaǵy strategııalyq shabýyl qarý-jaraqtary týraly Bolashaq Kelisimge qatysty eshqandaı túsinik joq, onyń merzimi 2021 jyldyń aqpan aıynda aıaqtalady.
ıAdrolyq synaqtardy qaıta bastaý týraly aqparat oqtyn-oqtyn aıtylyp qalyp júr. Alaıda, mundaı áreketterdiń álem boıynsha tegeýrindi qarsylyqqa ushyrap otyrǵandyǵy týraly jaǵymdy jáıtti de aıtyp ketkenimiz jón.
Máselen, bıylǵy mamyr aıynda amerıkandyq baspasózde AQSh-tyń úkimettik toptarynda ıadrolyq synaq jarylysyn jasaý týraly aqparat paıda bola salysymen, ıadrolyq synaqtarǵa jan-jaqty tyıym salý týraly Shart uıymynyń on úsh kórnekti qaıratkeri málimdeme jasady.
Bul málimdemede top músheleri joǵaryda atalǵan habarlamanyń paıda bolýy, ıadrolyq synaqtarǵa jasalǵan Dúnıejúzilik moratorııdi buzatynyn, ıadrolyq synaqtarǵa jan-jaqty tyıym salý týraly Shartqa degen senimge nuqsan keltiretinin kórsete otyryp, máselege tereń alańdaýshylyq bildirdi.
Barlyq elderge taǵy da «kez kelgen qýattaǵy ıadrolyq jarylystardy ótkizýge qarsy dúnıejúzilik rejımge óz qoldaýyn bildirý, ıadrolyq synaqtarǵa jan-jaqty tyıym salý týraly Sharttyń (ıASJTSSh) tez arada kúshine enýi úshin naqty is-qımyl jasaý, beıbit, senimdi jáne qaýipsiz Halyqaralyq ómir súrý ortasyn qurý úshin qaýip tóndirmeı, dıplomatııany paıdalaný« týraly úndeý jarııalandy.
ıAdrolyq jarylystardy, onyń ishinde qýaty az jarylystardy ótkizý jáne ıASJTSh-ny saqtaý týraly barlyq yqtımal qaýipterdi sheshýdiń eń tıimdi ádisi-Sharttyń kúshine enýi. Bul úshin ony qalǵan segiz el - AQSh, QHR, Soltústik Koreıa, Egıpet, Úndistan, Iran, Izraıl jáne Pákistan ratıfıkatsııalaýy qajet.
Bıyl Cavid-19 indetine baılanysty ıadrolyq synaqtarǵa qarsy Halyqaralyq is-qımyl kúni kóptegen halyqaralyq alańdarda, sonyń ishinde BUU-nyń Nıý-Iorktegi shtab-páterinde onlaın rejımde ótedi.
Osy kúnge arnalǵan is-sharalardy ótkizýdiń mańyzy erekshe, óıtkeni halyqaralyq kúnder qalyń jurtshylyqty kóp jaıdan habardar etedi jáne ótkir halyqaralyq problemalardy sheshý úshin saıası erik-jiger men resýrstardy jumyldyrýǵa múmkindik jasaıdy.
Eske sala keteıik, halyqaralyq kúnder BUU Bas Assambleıasynyń sheshimderi boıynsha tańdalǵan tarıhı oqıǵalar men adam ómiriniń san qyryn kópshilikke tanytý úshin atap ótiledi. Barlyq elder arnaıy kúndi jarııalaý týraly bastama kótere alady. Arnaıy kúnniń jarııalanýy BUU - ǵa múshe 193 memlekettiń atynan halyqaralyq qoǵamdastyq árbir naqty jahandyq problemaǵa alańdaýshylyq tanytyp, aıryqsha mán beretindigin bildiredi.
Avtory: Sergeı Savelev
