Erlan Qarın: Qazaqstanda terrorızm məselesi bar ma?
Óziniń turaqty əri beıbit jaǵdaıy arqyly tanylǵan Qazaqstan úshin bul oqıǵalar qalaı bolǵanda da kútpegen jaǵdaı bolǵan edi. Sondyqtan bolar, kópshilik qaýymnyń birazynyń nazaryn tapa-tal túste əskerı bólim men polıtsııaǵa shabýyl jasaǵan radıkaldardyń əreketi qaıran qaldyrsa, endi birazy osyndaı shabýyldardyń jıilep ketkenine alańdaýly. Osy məselelerge baılanysty kóptegen suraqtar týyndap otyr. Azamattardyń basym bóligi «Bul qalaı boldy? Teraktiniń artynda kim tur? Terrorısterdiń kózdegen maqsaty ne?» degen suraqqa alańdaýshylyq tanytýda.
QAZAQSTANDYQ RADIKALDAR DEGEN KІMDER? Uzaq jyldardan beri terrorızmmen kúresip, uıymdasqan radıkaldyq kúshter men terrorlyq toptarǵa (Məselen, Al-Kaıda, Ózbekstan ıslam qozǵalysy, Túrkistan ıslam partııasy - barlyǵyna Qazaqstan aýmaǵynda tyıym salynǵan) qarsy kúresip jatqan basqa eldermen salystyrǵanda, biz əzirge shaǵyn jəne ózara baılanyspaǵan radıkaldyq toptarmen betpe-bet kelip otyrmyz. Kezinde biz 2003-2013 jyldar aralyǵyndaǵy terrorızm baby boıynsha barlyq qylmystyq isterge taldaý jasaǵan edik. Taldaý barysynda ekstremıstik is əreketke qatysy bar degen ərtúrli 19 toptyń 227 radıkalynyń ómirbaıanymen tanystyq. Saraptama nətıjesi boıynsha, bul toptardy shartty túrde 3 túrge bólýge bolady: «Dıversııalyq» (Syrt tan arnaıy jospar men maqsatpen daıyn dalǵan adam dar), «Jamaǵat» (Dinı ekstremıstik negiz de jınalǵan radıkaldar toby), «Bandy» (Kóshbasshynyń nemese basqa bir faktilerdiń əserinen radıkaldanǵan qarapaıym qylmystyq top). Qazaqstanda kóbine atalǵan toptardy dinı jəne qylmystyq negiz boıynsha birikken adamdar quraıdy. Aqtóbede əreket etken radıkaldar osyndaı toptardyń bir kórinisi bolyp otyr. Shabýyl jasaǵandardyń jeteýi urlyq, adam óltirý, zorlaý, uryp soǵý boıynsha buryn sottalsa, ekeýi buryn ekstremıstik əreketi úshin jaýapqa tartylǵan bolatyn. Almatydaǵy shabýylǵa qatysýshy da buryn qylmystyq jaýapkershilikke tartylǵan bolyp shyqty. Belgili bir dərejede dinı toptar men qylmystyq toptardyń aralasýyna, qylmyskerlerdiń túzeý kolonııalaryn da ekstremıstik ıdelogııanyń shyrmaýyna túsip qalýynan bolyp jatyr. Ərı ne, qazirgi tańda túzeý kolonııalarynda aıyp talǵandarmen tıisti jumys júrgizilý de. Alaıda, ondaǵy jaǵdaı quzyrly organ nyń qatań baqylaýynda bolǵanymen jaǵdaı bəribir de kúrdeli.
RADIKALDAR QUQYQ QORǴAÝ ORGANDARYNA NEGE ShABÝYLDAIDY?
«Radıkal toptar tek qana quqyq qorǵaý organdaryna shabýyl jasaıdy» degen pikir qate. Taldaý barysynda anyqtalǵandaı, beıbit turǵyndar da radıkaldyq toptardyń qurbanyna aınalyp otyr. Mysaly, radıkaldardyń qolynan kóbinese kəsipkerler, avtokólik pen taksı júrgizýshileri, saýda ortalyqtarynyń qyzmetkerleri men kóshedegi kezdeısoq adamdar qurban bolýda. Al radıkaldardyń quqyq qorǵaý organdary men polıtsııa ýchaskelerine, UQK departamenti men əskerı bólimderge shabýyl jasaýy - qarý ıemdenip alý maqsatynda jasalyp otyr. Nemese radıkaldyq toptardyń shabýyly quqyq qorǵaý organdaryna ózderinshe kórsetken sesi men ózindik kek qaıtarýy bolýy múmkin. Mysaly, quqyq qorǵaý organdary Aýǵanstan nemese Sırııa elderindegi radıkaldyq toptarǵa qosylǵysy keletin azamattarǵa kedergi keltirip, sońyna túskende olar óshigip, qarsy əreket uıymdastyrýy yqtımal. Jəne de, olardyń kóp jaǵdaıda arnaıy daıyndalǵan jospary men taktıkalyq is-əreketteri joq. Kóp jaǵdaıda radıkaldyq toptar shyn mənisinde buryn bolǵan belgili bir oqıǵalardy qaıtalap jasaýǵa tyrysatyny belgili. Biraq ta, radıkaldardyń bul is-əreketteri bəribir de jıi terrorlyq akt bolyp esepteledi, sebebi olardyń mundaı əreketteri túptiń-túbinde qoǵam ishinde úreı taratyp, jaǵdaıdy turaqsyzdandyrýǵa baǵyttalǵan. Mysaly, meniń oıymsha, Almatydaǵy sońǵy oqıǵa, qylmyskerdiń negizgi motıvin qalaı atasaq ta, negizi terakti bolyp baǵalanýy kerek. Sebebi, onyń is-əre ketinde terrorlyq aktsııanyń keıbir elementteri bar. Mysaly, qylmysker memlekettik bıliktiń ǵımaraty men nysandaryna shabýyl jasaý arqyly qoǵamdyq turaqtylyqty buzyp, azamattardy qorqynyshta ustaýǵa tyrysty.
DAISh PEN ƏL-KAIDANYŃ ShABÝYLDARǴA QATYSY BAR MA?
Aqtóbe men Almatydaǵy teraktige eshqandaı da uıymnyń qatysy joq dep nyq senimmen aıta alamyz. Buǵan deıin de aıtylǵandaı, bul jergilikti radıkaldyq toptyń uıymdastyrǵan bir əreketi. Mundaı toptardy sarapshylar ózara «Uıqydaǵy toptar» dep aıtady, sebebi, olar naqty bir jospary joq, belgili bir uıymnyń bólshegi emes, óz betimen qurylyp, buryn asa bir əreketterdi jasamaǵan jəne belgili bir radıkaldy ıdeologııanyń jaqtaýshysy. Bul toptarǵa əleýmettik jelidegi shet eldiń propagandalyq beınero lıkteri men foto sýretteri əser etýi múmkin. Məselen, 2013-2016 jyl dardyń aralyǵynda DAISh tarapynan qazaq stan dyq sodyrlar dyń qatysýymen 5 resmı vıdeosy taratylǵan. Odan basqa, Ortalyq Azııa elderinen Sırııaǵa ketip, soǵy syp júr genderdiń əleý met tik jelilerdegi kópte gen ak kaýnt taryn esep te me gen de júzdegen túrli əýesqoı deńgeıde túsi ril gen foto-vıdeo materıaldary júr. Óki nish ke qaraı, radıkaldar osyndaı rolıkterdi əsirese «Vkontakte» əleýmettik jelisinde emin-erkin taratyp otyr. Aqtóbe oqıǵasyna qatysqan radıkaldyq top DAISh nemese əl-Kaıdanyń eshqan daı múshesi nemese bólshegi emes. Biraq ta, olardyń tosyn əreketke barýyna ınter nettegi janama úndeý əser etýi múmkin. Mysaly, Aqtóbe oqıǵasynan 2 apta buryn birqatar əleýmettik jelilerde DAISh tobynyń bir kósemderi terakti jasaýǵa shaqyrǵan aýdıoúndeýi taratylǵan bolatyn. Osy úndeýde birneshe elder atalǵan bolatyn, sondyqtan, mundaı oqıǵalar kez kelgen elde oryn alýy yqtımal. Məse len, Bangladesh, AQSh, Frantsııa elderinde oryn alǵan sońǵy terrorlyq aktiler osymen baılanysty bolýy múmkin. Sodan bolar, mamyr aıynyń sońynda AQSh Memlekettik departamenti óz azamattaryna Eýropa elderinde jazdyń úsh aıynda oryn alýy múm kin teraktiler týraly aldyn ala habarlaǵan bolatyn. Bul kezdeısoq eskertý emes. Birikken Ulttar Uıymynyń sońǵy məlimetteri boıynsha, ərbir musylman úshin qasıetti bolyp esepteletin Ramazan aıy kezinde DAISh jaqtastary əlemniń 16 túrli elinde 393 terrorıstik shabýyl uıymdastyrǵan eken.
«UIQYDAǴY RADIKALDY TOPTARDYŃ» MAQSATY QANDAI?
Buǵan deıingi terrorızm qaýpi jaıyn daǵy pikir-talastarda negizinen syrttan keletin qaýipke kóp nazar aýdaryldy. Mysaly, kóbinekóp Aýǵanstannan keletin sodyr lar Ortalyq Azııa aımaǵynyń belgili bir bóligine enip, jaǵdaıdy buzýy múmkin ekeni aıtylyp keldi. Sondaıaq, terrorızm problemasy Sırııa men Irak jerine ərtúrli elderden baryp soǵysyp jatqan radıkaldar boıyn sha baǵamdalatyn. Kóptegen sarap shylardyń aı týyn sha, DAISh quramynda soǵysyp jatqan azamattar otanyna oralǵan soń óz el derinde teraktiler uıym dastyrýy múmkin bola tyn. Alaı da, biz syrttan keletin terrorıstik uıym dardyń shabýylyna basa nazar aýdaryp, aımaqtyń ishindegi «uıqydaǵy toptardan» keletin qaýip deńgeıin boljaı almaı qaldyq. Kez kelgen elde jəne kez kelgen qoǵam da radıkaldyq ıdeıany ustanǵan adamdar toby bola dy. Olar óz ishinde ərtúrli jospar qurýy múmkin. Atalǵan toptar halyqaralyq terrorlyq uıymnyń múshesi nemese fılıaly bo lmaıaq, tipti sheteldik eshqandaı toptar men baı lanyspaı-aq óz eline qaýip tóndire alady. Osyndaı adamdardan keletin qaýip - júıelengen úlken toptardan keletin qaýip ten aspasa, kem emes. Óıtkeni, olardyń is əreketin aldyn ala boljap bilý ońaı emes. Sol sebepti, biz burynnan aıtyp kele jatqandaı, syrttan keletin shabýylmen qatar ishki radıkaldyq toptardan keletin qaýipti eskerýimiz kerek. Bizdiń bul sózimizge sońǵy ýaqyttary Frantsııa, Germanııa, Bangladesh, AQSh el deri bet pe-bet kelgen qandy qyrǵyndar dəlel bola alady. Al biz əzirge kishkene radıkaldyq toptarmen nemese bir adamnyń is əreketine betpe-bet kelip otyrmyz. Olar qoǵam da bolyp jatqan belgili bir jaǵdaıdyń əserinen osyndaı belsendi is əreketke barady. Sondyqtan, Aqtóbe men Almatyda oryn alǵan jaǵdaılar arnaıy jospar-maqsatsyz oryn alǵan radıkaldyq aktsııa bolyp tabylady.
BІZDІ BOLAShAQTA QANDAI QAÝІP KÚTІP TUR JƏNE BІZGE NE ІSTEÝ QAJET?
Sońǵy jaǵdaıǵa qatysqan radıkaldyq toptardyń eshqandaı daıyndyǵynyń bolmaýy, ərıne, bizder úshin utymdy jaq. Qazaqstanda oryn alyp jatqan terrorlyq aktilerdiń qandaı da bir naqty ınstıtýtsıo naldyq jəne ıdeologııalyq negizi joq. Biz əzirge júıesiz, ózara uıymdaspaǵan, óz əreket terin naqty josparlamaǵan radıkal dyq toptarmen betpebet kelip otyrmyz. Endigi bizdiń maqsatymyz olardyń ornyna arnaıy oqytylyp jəne daıyndalǵan terrorıs terdiń kelýine jol bermeý. 2011-2012 jyldardaǵy oqıǵalardan keıin biz basqa məselelerge kóńil aýdaryp, oryn alǵan jaǵdaıdy bir rettik radıkaldyq belgi retinde qabyldadyq. Endi bolsa, bul qaýip qaterge qarsy naqty jəne tıimdi shara qoldanar úshin, biz, eń aldymen, ekstremızm men terrorızm qaýpi uzaq ýaqyttyq trend ekenin túsinýimiz kerek. Biz tolqyn ispetti radıkaldyq belgiler men betpe-bet kelip otyrýymyz yqtımal. Bul jerde radıkaldanýǵa əser etip otyrǵan məseleniń sebep-saldaryna nazar aýdarý qajet. Eń birinshi - əleýmettik ekonomıkalyq məseleler bolyp otyr. Jasyratyny joq, elimizde jumyssyzdyq, jala qy nyń tómendigi, krımınaldyq jaǵdaı, jem qor lyq, jastardyń qoǵamǵa beıimdele (Mar gınalızatsııa) almaýy syndy ərtúrli məseleler jastarǵa qıyndyq týdyryp otyr. Aınalyp kelgende, munyń bəri əleýmettik teńsizdik əserin kúsheıtip, radıkaldy ıdeologııalardy ýaǵyzdaýshylarǵa qolaıly jaǵdaı jasaýda. Biraq, osy məselelerdi obektıvti jəne durys baǵamdaý arqyly ǵana biz kóptegen qaýip-qaterlerdi dəl anyqtap qoımaı, bolashaqtaǵy damýdyń jańa basym dyq taryn da aıqyndaı alamyz. Bir sózben aıtqanda, memleket pen qoǵam bul qaýippen uzaq merzimdi kúreske daıyn bolýy qajet. Ərıne, sońǵy oqıǵalar biz úshin jańa úlken synaq bolyp otyr. Alaıda, osy jaǵ daı kezin de biz otandastarymyzdyń jaýapkershiligi men aýyzbirshiligin de kórdik. Məselen, keı bir azamattar jaralanǵandarǵa dereý kómek kórsetip jatsa, basqalary medıtsına ortalyqtarynda qan ótkizý úshin kezekke turyp jatty. Bul bizge bir ult, bir halyq retinde uıysýda aýyr bolsa da, úlken sabaq, təjirıbe. Tek qana bir-birimizge qol ushyn berip, qoldaý kórsetip, kómektesý arqyly ǵana biz bul qaýip-qaterge toıtarys bere alamyz.
