Energetıkany damytpaı, ekonomıka ósimi bolmaıdy - Orazalınov
- Shaımerden Ábilmájinuly, búginde Qazaqstanda jylýmen qamtamasyz etý jáne elektr energııasyn óndirý ahýalyn qalaı baǵalar edińiz?
- Qazirgi kezde Qazaqstanda dástúrli energııa resýrstary qoljetimdi, ıaǵnı arzan kómirden óndiriletin qýat bar, sondaı-aq qoldanystaǵy qazandyqtardy gazǵa kóshirý júrgizilýde. Sonymen qatar elde ýrannyń aýqymdy qory bar ekeni belgili. Bul turǵyda atom energetıkasyn damytý qısyndy baǵyt. Munymen qosa, búginde balamaly energııa kózderin izdestirýde belsendilik bar. Árıne, jańaratyn energııa kózderin damytqan durys, biraq ta ony jergilikti deńgeıde júzege asyrý qajet. Jeke aýyldar nemese kásiporyndar deńgeıinde balamaly energetıka tıimdirek bolady.
Osy rette jel jáne kút qýatynan alynǵan energııany jınaqtaý máselesin sheshýimiz kerek, tek osydan keıin jańaratyn energııa kózderin elimizdiń biryńǵaı energııa júıesine tıimdi túrde qalyptastyrýǵa bolady.
Ázirge biz dástúrli elektr stansalary úshin arzan shıkizatty paıdalanýdamyz jáne osylardyń energııalyq tıimdiligin arttyrý baǵytanda jumys isteýdiń ózindik máni bar. Bul baǵytty damytýdaǵy negizgi problema - ol jabdyqtardyń edáýir eskirýi. Nátıjesinde, Qazaqstanda jumys istep turǵan elektr stansalarynda paıdaly áser koeffıtsıenti óte tómen bolyp otyr, sondaı-aq olardaǵy energııa tıimdilik tıisti deńgeı emes jáne shyǵaryndylar kólemi de joǵary. Meniń oıymsha, elimizdiń aýqymynda barlyq stansalardyń strategııalyq aýdıtin júrgizý kerek. Memleket osy salamen strategııalyq turǵyda aınalysýy tıis. Naryqtyń barlyq qatysýshylary úshin biryńǵaı qadamdar men erejelerdi bekitý qajet.
Jabdyqtardy satyp alý men olardy kútip ustaýǵa, jóndeýge jáne jetildirýge biryńǵaı júıeni qalyptastyrý mańyzdy. Osy sharalardy eskergende ǵana salany tıimdi damytý aıtarlyqtaı jeńil bolady. Bul turǵyda jylý energetıkalyq naryqqa qajetti jabdyqtardy nemese bólshekterdi óndirý boıynsha mamandandyrylǵan kásiporyndardy qurý múmkin bolady.
Jabdyqtardyń tozýy deńgeıine toqtalatyn bolsaq, bul kórsetkish ortasha alǵanda Qazaqstan Respýblıkasynyń otyn-energetıkalyq keshenin damytýdyń 2030 jylǵa deıingi tujyrymdamasyndaǵy málimetterge sáıkes keledi, alaıda geografııalyq turǵyda árkelkilikpen erekshelenedi. Máselen, Astana men Almaty ońtaıly mysaldar bar, ıaǵnı bul qalalarda jylý energetıkasy jaqsy damyp keledi. Al keıbir óńirlerde jabdyqtardyń ábden tozyǵy jetken. Osy oraıda Semeı, Arqalyq, Shahtınsk, Óskemen qalalarynda jaǵdaı máz emes. Keıbir jaǵdaılarda modernızatsııanyń ózi múmkin bolmaıdy, bul rette óziniń resýrsyn asyra oryndaǵan nysandardy qańtaryp qoıyp, olardyń ornyna biryńǵaı memlekettik júıe aıasynda jańalaryn salý oryndy bolar edi.
- Energııa men jylý óndirý naryǵyndaǵy qazirgi zamanǵy tehnologııalarǵa qandaı talaptardy qoıǵan jón?
- Qazirgi kezde quramdastyrylǵan stansalardy salyp, damytý kerek. Bular óz kezeginde jylý men elektr energııasyn kómirmen, keıinnen gazben de óndirýge qaýqarly. Shynymen de bul jylý energetıkasynyń búgini men erteńi. Bul stansalar damýy úshin qandaı da bir artyqshylyqtardy iske asyryp, salyqtyq jeńildikterdi qurý kerek. Bastysy - Qazaqstanǵa jylý energetıkalyq keshendi damytýdyń birtutas memlekettik baǵdarlamasy, júıelik memlekettik qoldaý qajet. Máselen, elimizde jylýmen qamtamasyz etý týraly zań joq. Osy rette júıeli túrde jan-jaqty qadam ázirlenbeı, jergilikti jerlerdegi organdarda ózekti problemaǵa birshama jeńil-jelpi qatynas bolady. Eldegi jyly energetıkalyq júıeni qalaısha damytý men basqarý jóninde túsinik joq, ázirge barlyǵy tym shashyrańqy jáne osydan damý kórsetkishi tıisti deńgeıde bolmaı tur.
Munymen qosa, otyn-energetıkalyq kesheni nysandarynyń kópshiligi jeke qolda bolýynan da qıyndyq bar. Alaıda, bul turǵyda tirshilikti qamtamasyz etý nysandary nazarda bolǵandyqtan, memleket júıeni quryp, úderisti basqarýy tıis.
- Jylý energetıkasy keshenin jańǵyrtý sekildi aýqymdy jobada qajetti jumystardy tek óz kúshimen iske asyrý qıynǵa túsetini anyq. Osy oraıda sheteldik kompanııalarmen yntymaqtastyq qajet bolar. Sizdińshe, sheteldiktermen baılanystardy qaı baǵyttaı damytý kerek bolady?
- Tarıhı turǵydan alyp qarasaq, bizde shıkizattyq ekonomıkaǵa negizdelgen jáne KSRO kezeńinde jabdyqtardy óndirý basqa óńirlerde shoǵyrlanǵan bolatyn. Otandyq jylý men elektr stansalarynyń 80 paıyzdan astamy keńestik, reseılik bólshektermen, quraldarmen jabdyqtalǵan. KSRO ydyraǵan kezde energııalyq kásiporyndar ımportty jabdyqtardy satyp ala bastady. Bul rette túrli óndirýshilerden jetkizilgen jabdyqtar paıdalaý men jóndeý barysynda úlken qıyndyqtar týdyrdy. Qazirgi kezde qoldanystaǵy qýattardy quldyratpaı, damytý mańyzdy. Reseılik kásiporyndardy biz óte jaqsy bilemiz. Sondyqtan osy eldiń kásiporyndarymen yntymaqtastyqty arttyrǵan abzal. Bul rette mamandardy birlesip daıarlaýdyń múmkindigi zor.
- Qazaqstanda jylý energetıkalyq salany qamtamasyz etetin óndiristerdi qurýdyń alǵysharttary bar ma?
- Qazirgi kezde Qazaqstanda energetıka qajettilikteri úshin óziniń óndiristeri joqtyń qasy. Bul jaǵdaıda ne isteý kerek? Birinshiden, jabdyqtardy ákelý úshin kedendik jáne salyqtyq jeńildikterdi qurý qajet. Eger de qajet óndiris bolmasa, onda salany damytý baǵytynda joǵary baj salyǵymen kedergi jasaýdyń keregi qansha?
Jylý jáne elektr energetıkasy úshin jabdyqtardy ákelýge bekitilgen qoldanystaǵy salyqtyq jáne kedendik júıe eldegi jylý energııasymen qamtamasyz etý salasyn jańǵyrtýdy tejep tur. Bul jaıynda memleketke tıisti qadamdar jasaý kerek. 10 qarashada bul másele energetıka boıynsha respýblıkalyq keńeste talqylanady degen úmittemin. Basqa jaǵynan alyp qaraǵanda, jabdyqtardy, bólshekterdi óndirý aıasynda birlesken kásiporyndardy qurý qajet. Ony qurý úshin qazaqstandyq mashına jasaýshylardyń, burynǵy qorǵanys zaýyttarynyń áleýetin paıdalanǵan oryndy bolady. Sonymen qatar salany damytý úshin oılastyrylǵan tarıftik saıasat mańyzdy.
- Mamandar Qazaqstanda energııa tapshylyǵy joq degendi jıi aıtýda. Bul úrdis qanshalyqty uzaqqa sozylady?
-Iá, Qazaqstanda qazirgi kezde energııa tapshylyǵy joq degen sózder jıi estiletini ras, alaıda bizde energııa qýatynyń qory da joq. Atap aıtqanda, jylý energetıkalyq salasyn damytýǵa júıeli qadamdy ázirleý - bul strategııalyq mańyzdy mindet. 2030 jylǵa deıin kómirdi belsendi paıdalanýymyz qajet, osymen qatarlas gazǵa jáne ıadrolyq otynǵa kóshýimiz kerek. Sonymen birge jergilikti deńgeıde jańaratyn energııa kózderin damytýǵa mán berýge tıispiz. Eń bastysy - óndirýshi stansalardy damytý úshin jaǵdaı jasaıtyn júıeni qurý mańyzdy ekenin qadap aıtqym keledi.