Eńbek Eri Jumadildaev: Abaıdyń aıtqanynyń 10 paıyzyn oryndasaq, bizden asqan ult bolmas edi
ASTANA. KAZINFORM - Respýblıka kúni qarsańynda Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaevtyń Jarlyǵymen túrli saladaǵy eleýli úlesi men belsendi qoǵamdyq qyzmeti úshin bir top azamat memlekettik nagradalarmen marapattaldy. «Qazaqstannyń Eńbek Eri» ataǵy otandyq ǵylymdy damytýdaǵy aıryqsha jetistikteri, sondaı-aq qoǵamdyq qyzmettegi asa úzdik eńbegi úshin Prezıdent janyndaǵy Qazaqstan Respýblıkasy Ulttyq ǵylym akademııasynyń vıtse-prezıdenti Asqar Jumadildaevqa berildi. Ataqty ǵalym elimizdiń ǵylym-bilimine belsene aralasyp, ózindik jolyn qalyptastyrdy. Onyń esimi Qazaqstanda, alys-jaqyn shet elderdiń ǵylymı ortalarynda tanymal. Ǵalym tek matematıka salasynyń bilgiri retinde ǵana emes, sonymen qatar ómirlik prıntsıpteri jaǵynan da erekshelenip turady. Osy oraıda ǵumyryn ǵylymǵa arnaǵan akademıktiń paıymy men ustanymdary jóninde materıal daıarlaýdy jón kórdik.
«Jetistigimniń bári týǵan jerimnen tamyr tartady»
«Qazaqtyń boıynda bir saǵynysh degen qasıet bar. Jaman ba, jaqsy ma bilmedim. Men, biraq, jaman shyǵar dep tuspaldap júrmin. Sol, shet elde júrgende elimdi, jurtymdy, úıimdi saǵyndym. Jalpy, qazaqtyń barlyǵynda bar qasıet qoı bul, — deıdi akademık 2017 jyly Qyzylordada ótken «Týǵan jerge taǵzym» forýmynda. — Týǵan jer týǵan úıińnen, týǵan úıińniń tabaldyryǵynan bastalady. Men úshin ol qara qum, qara jel, jyńǵyl, torańǵyl, uǵymdarymen sabaqtasyp jatyr. Bul dúnıede jyńǵyldy, jantaqty eshbir roza gúline de, basqaǵa da teńestirmes edim. Meniń boıymda qandaı da bir artyqshylyq bolsa, osy kúnge deıin qandaı nátıjege qol jetkizsem, sonyń bári týǵan jerimnen tamyr tartady».
Ulttyq quryltaıda kez kelgen mańyzdy máseleni kóterýge bolady
«Ulttyq quryltaıda másele aıtamyn deseń, eshkim seniń aýzyńdy jappaıdy. Birinshi otyrys byltyr Ulytaýda boldy. Ol — Joshy hannyń urpaǵy qazaqtyń memleketin qurǵan jer. Alǵashqy quryltaıdyń sonda ótýiniń úlken sımvoldyq máni boldy. Onda men sóıledim, ǵylym týraly oıymdy aıttym. Sodan akademııa qurylyp, bıyl jumys istep jatyr. Endi ekinshi quryltaı qasıetti Túrkistan jerinde ótti. Onyń tarıhı tereń. Bul jerde Qoja Ahmet ıAsaýı babamyz, handarymyz ben bılerimiz jatyr. Sondyqtan, munyń da asa mańyzdy sımvoldyq máni bar. Bul jerde men qazaq tilin ǵylym tiline aınaldyrý jóninde sóz sóıledim. Ony Prezıdent te kóterdi. Qazaq tili tek otbasy, oshaq qasynda qalmaýy kerek. Ol bilim men ǵylymnyń tili bolýy qajet. Mádenıet jáne sportty túsinetinder kóp. Al, ǵylymnyń tilin kim túsinedi?» — deıdi ǵalym.
Onyń aıtýynsha, keıingi jyldary qazaq ǵylymyna qajet jaǵdaı jasalyp, erekshe kóńil bólinip jatyr.
«Sońǵy kezde ǵylymǵa jaqsy kóńil bólinip jatyr. Onyń barlyǵy birinshi tulǵaǵa baılanysty. Jalpy, ǵylym men tehnologııanyń damýy zańdy qubylys. Bizdiń elimizde burynǵymen salystyrǵanda granttyń sany kóbeıdi, ǵylymmen aınalysatyn adamdarǵa múmkindik jasalyp jatyr», — dep oı bólisti matematık.
«Investordyń yǵyna jyǵylýdy azaıtý kerek»
Akademıktiń sózine qaraǵanda, Táýelsizdiktiń 4 qyry bar: saıası táýelsizdik, ekonomıkalyq táýelsizdik, áskerı táýelsizdik jáne tehnologııalyq táýelsizdik.
«Ótken ǵasyrda memleketaralyq teke-tirester tórkini ıdeologııa salasynda jatty. Búgin teke-tires tehnologııa salasynda jatyr. Meni qazaqtyń tehnologııalyq táýelsizdigi mazalaıdy. Osy kúngi bizdiń óndiris oryndarynyń bári, ásirese jer qoınaýynan ken shyǵaratyn oryndardyń bári sheteldik ınvestorlarǵa berildi. Bul negizinen durys qadam boldy. Biraq, búginde zaman ózgerdi, memleket ózgerdi. Demek, biz osy ınvestorlarǵa talapty zaman talabyna saı berýimiz qajet. Investordyń yǵyna jyǵylýdy azaıtý kerek. Meniń oıymsha, olarǵa úsh shart qoıý kerek. Birinshi — salyq, ekinshi — ekologııa, úshinshi eń bastysy — jergilik mamandardy, jergilikti ǵylymdy óndiriske paıdalaný máselesi», — dedi ol.
Ǵalym jer qoınaýyn paıdalanýshylar tabysynyń 1 paıyzyn otandyq ǵylymdy damytýǵa jumsaý is-sharasy jalǵasa berýi tıistigin basa aıtty. Bul qarajatty tehnologııalyq táýelsizdikti qýattaıtyn jumystarǵa, ǵylym men qoǵam baılanysyn nyǵaıtatyn jumystarǵa, ǵylymı ınstıtýttarǵa jańa ǵımarat salýǵa jáne zamanaýı zerthana salýǵa, sonymen qatar ýnıversıtet oqýlyqtaryn qazaq tilinde shyǵarýǵa jumsaý kerek. Osy jumysty durys istetin bolsaq, jalpy ishki ónimniń keminde jarty paıyzyna jetýge bolady.
«Balam matematık bolsynshy» degen adamdar sırek kezdesedi»
Tanymal matematık A. Jumadildaev túrli alańdarda ǵylymǵa qatysty óziniń salmaqty paıymdaryn jıi aıtyp keledi. Solardyń birinde ǵalym elimizde jastar arasynda matematıkany oqytýdy keńinen nasıhattaý máselesine toqtaldy.
«Matematıkany men bir janýarǵa uqsatamyn. Ol — adamnyń paıdasyna aıanbaı eńbek etetin, sýyn ákelip, shóbin tasıtyn esek. Barlyq sharýasyn bitirip alǵan soń ol eshkimge kerek emes. Aqyndardyń barlyǵy tulpar jaıly poema jazsa, osy esek týraly bir óleń shyǵarypty degendi estimedim. Esektiń eti haram bolǵanymen, eńbegi adal. Sol sekildi adam eń kóp qoldanatyn sala, bul — matematıka. Biraq ony adamnyń ózi sezbeıdi. Dúkenge barsań da, bazarǵa barsań da esepteý kerek, ıaǵnı matematıkamen aınalysady. Árbir áke óziniń balasyn ata-babasy sekildi batyr bolsa eken deıdi, aqyn-jazýshy bolsyn deıdi, tekti bolsyn deıdi. Dese de, balam matematık bolsynshy degen adam kezdestirmedim», — dedi akademık.
Bul turǵyda ol elimizde talantty jastar kóp kezdesetinen aıtty.
«Sońǵy kezde matematıkamen aınalysamyn deýshiler kóp. Kóbinese olar ekonomıka fakýltetine túsý úshin, bankte qyzmet etý úshin, shet elge ketý úshin oqıdy. Túbi bir-ekeýi qalsa da jetedi. Jalpy matematıka ǵylymyna solardyń ózi de jetkilikti. Talantty, bolashaǵynan úmit kútetin jastar barshylyq», — deıdi ǵalym.
Abaıdyń 100 jyl buryn aıtqan sózderi osy kúnderi de ózekti
Asqar Jumadildaev únemi Abaıdyń sózderine erekshe mán beretinin aıtyp júr.
«Árıne, ár salanyń adamy óziniń bilgenin aıtady. Tek logıka kerek. Qazaqta eń oıshyl aqyn — ol Ibrahım Qunanbaıuly degen azamat. Mine, bul kisiniń 100 jyl buryn aıtqan sózderi osy kúnderi de óz kúshinde. Ol taǵy júz jyldan soń da osylaı bolady. Eger biz sol kisiniń aıtqandarynyń 10 paıyzyn oryndaıtyn bolsaq, onda bizden asqan ult bolmas edi. Men qanshama nársede tyǵyryqqa tirelip, shyǵarǵa jol tappaǵanda aınalyp kelip Abaıdyń sózderine toqtaımyn», — deıdi ol.
Asqar Jumadildaev nege uıaly telefon ustamaıdy?
Ǵalymnyń paıymynsha, muǵalimderdi para aldyratyn eń birinshi stýdenttiń ózi. Olar sabaq oqymaıdy, sondyqtan ýaqyty kelgende amal joq osyndaı qadamǵa barady.
«Álbette, para alatyn muǵalim múlde joq dep te aıta almaımyn. Negizi kóp jaǵdaıda álgindeı jaǵdaı oryn alady nemese tanys, týystary arqyly sheshe salady. Mysaly, men osy kúnderi telefon ustamaıtyn boldym. Sebebi, sessııa jaqyndaǵan saıyn árkim habarlasyp, óz máselelerin sheship berýdi ótinedi. Keıbireýlerdiń qaltasynda 2 dıplomy bola tura, jumys taba almaı júr. Sondyqtan, búginde dıplomnyń quny azaıyp ketken sııaqty», — deıdi akademık.
Búgin Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev Respýblıka kúnine arnalǵan saltanatty jıynda qazaqstandyqtardy ultymyzdyń eń ulyq merekesimen quttyqtap, bul azattyqtyń altyn qazyǵyn qaqqan kún ekenin atap ótti. Prezıdent elimizdiń Egemendigi týraly deklaratsııa qabyldanǵan kúndi qasıetti Táýelsizdigimizdiń bastaýyna balady.
