Eltańbany ózgertý, Ulttyq quryltaı, rýshyldyq, sý tasqyny – Erlan Qarınmen suhbat
ASTANA. KAZINFORM – Memlekettik keńesshi Erlan Qarın Jibek Joly telearnasyndaǵy «Ýáde» baǵdarlamasynda suhbat berdi. Suhbat barysynda ol ortaq ıdeologııaǵa, rýshyldyq keseline, Ulttyq quryltaı jumysyna, Eltańbany aýystyrý bastamasyna qatysty saýaldarǵa tuşymdy jaýap berdi. Kazinform oqyrman nazaryna osy suhbattyń yqshamdalǵan jazbasha nusqasyn usynady.
Ortaq ıdeologııa qandaı bolýy qajet?
Memlekettik keńesshiniń atap ótýinshe, ıdeologııa árkimniń qabyldaýynda ártúrli túsinik beredi. Mysaly, qoǵamnyń belgili bir bóliginde keńestik zamannan qalǵan ıdeologııanyń róli men qyzmetine qatysty túsinik áli de qalyp otyr.
«Sol túsinikke saı keıbir azamattar «memleket belgili bir ıdeologııalyq tujyrymdamany qabyldaýy, bekitýi, júrgizýi kerek» dep esepteıdi, ıaǵnı barlyǵy bir ıdeologııalyq tujyrymdamanyń aınalysynda júrýi tıis. Taǵy da qaıtalap aıtamyn, bul – keńestik zamannan qalyptasyp qalǵan túsinik. Shyǵarmashylyq qurylymdar, qandaı da bir saıası-qoǵamdyq birlestik qabyldanǵan ortaq ıdeologııalyq tujyrymdamanyń tóńireginde jumys júrgizýi qajet dep sanaıdy. Osy túsinikke oraı jumys uıymdastyratyn bolsaq, onda ekinshi tarap aıtyp júrgen demokratııa, plıýralızm múmkin emes. Sebebi saıası plıýralızmniń, demokratııanyń taǵy bir mańyzdy alǵysharty – árkimniń jeke ustanymy, kózqarasy, pikiri bolý múmkindigi jáne sol pikirge júginýi. Ekinshi túsinik – qoǵamda ornyqqan belgili bir qundylyqtar tóńiregindegi «amerıkalyq arman». Árbir memlekettiń óz damý joly bar. Biz eń aldymen ózimizdiń múddemiz, ereksheligimiz ben qoǵamymyzdyń qurylymy, qalyptasqan belgili bir salt-dástúrimiz turǵysynan jospar, tujyrymdama, sheshimderdi qabyldaýymyz qajet», - dedi Erlan Qarın.
Onyń paıymdaýynsha, keńestik zamandaǵydaı barlyǵyn bir ıdeologııalyq tujyrymdamaǵa moıynsunýǵa mindetteý qajet emes. Degenmen, biz – memleket jalpy azamattardy biriktiretin ortaq qundylyqtar júıesin ornyqtyrýmen aınalysýymyz qajet.
«Ol jaıynda Ulttyq quryltaıda Prezıdent te aıtty. Prezıdenttiń aıtýynsha, birneshe qundylyqty anyqtap alýymyz qajet. Máselen, Táýelsizdik bárimizge ortaq qundylyq pa? Jaýapkershilikti alaıyq. Árqaısymyz qandaı jumyspen, qandaı kásippen, qandaı ispen aınalyssaq ta, isimizge jaýapkershilikpen, tııanaqtylyqpen qaraýymyz kerek. Qaıyrymdylyq, meıirimdilik, bul qundylyqtar qandaı da bir saıası mazmunǵa ıe emes. Belgili bir partııanyń, qoǵamdyq qozǵalystyń kóterip júrgeni emes, bárine birdeı qundylyqtar», - dedi ol.
Qazaqtyń rýǵa bóliný problemasy bar
Memlekettik keńesshiniń atap ótýinshe, ókinishke oraı rýǵa bóliný tek mádenı faktor emes, sonymen qatar qoǵamdyq keselge aınalǵan. Bul jaıt keıbir óńirlerde qatty baıqalady.
«Ony aıtqymyz kelmeıdi. Qazaqy ortaǵa shyǵyp aıtsań, ashyǵynda kóp adam jaqtyrmaıdy. Biraq, ony aıtýymyz kerek. Maǵan bul áleýmettik qubylys bir kezderi basylǵandaı kórinip edi, biraq ókinishke oraı, áli de bar. Keı kezderi qatty baıqalyp júr. Máselen, saıası reformalardyń úlken bir jetistigi – partııalyq tizimmen qatar bir mandattyq okrýgtik saılaý engizý usynylǵan bolatyn. Soǵan sáıkes, aralas saılaý júıesi engizildi. Parlament pen máslıhattardyń birqatar depýtaty partııalyq tizimnen bólek bir mandattyq okrýgten saılanady. Sarapshylar da depýtattardy halyq tikeleı ózi saılasa eken dep aıtyp júrgen. Biraq, saıası tájirıbede barlyǵynda dep aıta almaımyn, keıbir óńirde saıası partııalar arasyndaǵy básekelestik emes, rýlar arasyndaǵy básekelestik beleń alyp ketti. Tipti, máslıhattarda da keı jaǵdaıda kórinis taýyp otyrdy. Bul problema bar», - dedi Erlan Qarın.
Onyń aıtýynsha, rýǵa bóliný syndy áleýmettik qubylys keńes zamanynda bir ret kóterilgen. Keıin saıası-qoǵamdyq faktordan mádenı faktorǵa aýysqandaı áser berdi. Qazir qaıta baıqalyp otyr. Bul – bir jaǵynan obektıvti qubylys. Qoǵam óziniń biregeıligin anyqtaý protsesi ústinde. Biraq, oǵan obektıvti protses dep qarap otyrýǵa bolmaıdy. Sebebi, bul ary qaraı jalǵasa berse, onda erteń qarama-qaıshylyqtar týdyryp, tipti jekelegen azamattardyń arasynda qaqtyǵystar týyndaýy yqtımal.
Munan bólek, onamastıka salasynda da rýshyldyq belgileri baıqalady. Sondyqtan da jergilikti komıssııalardyń keıbir ókilettikteri ortalyqqa berilip jatyr. Sebebi jergilikti jerdegi kóshe, eldi mekenge ataý bergen kezde azamattar ata-babalarynyń esimin berýge umtylady.
«Máselen, keıde bir óńirdiń onomastıka salasyn talqylaǵan kezde, aıtalyq 50 kóshe ataýy ózgeretin bolyp jatsa, usynylǵannyń bári de jeke tulǵalardyń aty bolyp shyǵady... Kóbine tarıhqa qatysy joq, tipti ashyǵyn aıtar bolsaq jergilikti jerge de eńbegi sińbegen adamdar usynylady. Bul – birinshi jaǵdaı. Ekinshisi – eskertkish qoıý. Ol da problema. Barlyǵy ata-babalarynyń qurmetine eskertkish ornatýǵa tyrysady. Sol ǵoı bizdiń eskertkishter eline aınalyp bara jatqanymyz», - dedi Memlekettik keńesshi.
Ulttyq quryltaıdyń avtory kim?
Suhbat barysynda Erlan Qarın 2022 jyldyń naýryzynda Konstıtýtsııalyq reforma aıasynda saıası reformalar baǵdarlamasy jarııalanǵanyn atap ótedi. Sol kezde Memleket basshysy kóptegen bastamanyń qatarynda Ulttyq quryltaıǵa qatysty oıymen, ıdeıasymen bólisken.
«Shyndyǵynda da bul ıdeıanyń avtory – Memleket basshysy. 2022 jyldyń qańtar, aqpan aılarynda saıası reformalardyń baǵyty, mazmuny jóninde jıyndar, talqylaýlar bolǵan kezde Prezıdent kóptegen usynys engizdi. Onyń biri – Ulttyq quryltaı qurý ıdeıasy. Quryltaıdyń osy sııaqty basqa qurylymdardan aıyrmashylyǵy nede? Onyń aldynda Ulttyq qoǵamdyq senim keńesi, basqa da dıalog alańdary boldy. Birinshiden, Ulttyq quryltaıdy Parlamentpen qatar qoıýǵa bolmaıdy. Sebebi, Parlament – zań shyǵarýshy organ, zań qabyldaıdy. Al Ulttyq quryltaı – konsýltatıvti-keńes ortalyǵy», - dedi ol.
Spıkerdiń atap ótýinshe, Parlamentte depýtattar tańerteńnen keshke deıin zań shyǵarýmen aınalysady. Usynystar daıyndap, qujattardy saraptap, taldaıdy. Sol jumysy úshin jalaqy alady. Al Ulttyq quryltaıdyń músheleri aılyq almaıdy. Olar óz erkimen quryltaı jumysyna qatysyp, usynystarymen bólisedi.
«Keıbireýler Ulttyq quryltaıǵa múshe bolyp saılaný mártebeli jumys eken dep oılaıdy. Joq, ol – qoǵamdyq jumys. Usynystaryn, oılaryn júzege asyramyn degen azamattar Ulttyq quryltaıdyń quramyna kirip, ıdeıalaryn ortaǵa salady. Ony júzege asyrýmen aınalysady. Ekinshi aıyrmashylyǵy – mınıstrlikterdiń jáne ákimdikterdiń janynan qurylǵan qoǵamdyq keńester bar. Ár qoǵamdyq keńestiń bir ókili osy quryltaıǵa kiredi, ıaǵnı Ulttyq quryltaı – osyndaı qoǵamdyq keńesterdiń bárin bir júıege keltiretin orta. Sol arqyly belgili bir aımaqtyń da máselesi qaralyp otyrady. Mysaly, kóterilgen úlken máseleniń biri jáne quryltaı aıasynda talqylanyp, Prezıdent bastama retinde jarııalaǵan jaıt – Abaı jáne Shyǵys Qazaqstan oblystarynda birneshe aýdandy qaıta qurý. Demek, Ulttyq quryltaı – bılik pen qoǵamnyń tikeleı dıalog alańy», - dedi Erlan Qarın.
Eltańbany ózgertý máselesin kim kóterdi?
Memlekettik keńesshiniń basa aıtýynsha, Eltańbany ózgertý – Prezıdenttiń usynysy emes. Memleket basshysy óz sózinde «Eltańbany aýystyrýǵa qatysty ártúrli pikirdiń aıtylatyndyǵyn, eger qajet bolsa, komıssııa quryp talqylaý qajettigin, oń sheshim qabyldansa baıqaý jarııalaý kerektigin» ǵana aıtqan.
«Memleket basshysy Eltańbany mindetti túrde aýystyrý kerek degen pikir aıtqan joq. Ókinishke oraı, kópshiligi málimdemeni durys qaramaıdy, oqymaıdy, tyńdamaıdy. Shyn mánisinde, Prezıdent ol jerde qoǵamda keıbir azamattyń Eltańbaǵa qatysty ártúrli pikir aıtyp júrgenin, máselege qatysty ustanym qalyptassa, onda ashyq túrde talqylaý» kerektigi týraly pikir aıtty», - deıdi.
Onyń sózine qaraǵanda, Eltańbany aýystyrý máselesin qoǵam belsendileri, qoǵamdyq uıymdar kótergen. Zertteýler de jasalǵan. Munan bólek, Ulttyq quryltaıdyń birqatar múshesi de osy máselege ún qosyp, Eltańbadan bólek, aımaqtyq nyshandardy birizdendirý máselesin qozǵaǵan.
«Áleýmettik jeliden kórip júrmin. «Barlyq sharýa qalǵandaı, endi Memlekettik eltańbany aýystyrý máselesimen aınalysyp jatyr» degen syndy pikirler bar. Munyń bári jaı sóz. Barlyq máseleni ysyryp qoıyp, Eltańbany aýystyrý máselesimen aınalysyp jatqan eshkim joq. Atyraýdaǵy quryltaı ótkennen beri biraz ýaqyt ótti. Eshqandaı talqylaý, jıyn ótpedi, arnaıy sheshim, qujat qabyldanǵan joq. Pikirtalas qalaı júrip jatyr, solaı júrip jatyr. Ol – tek qana pikir. Boldy. Sondyqtan da bul bılik tarapynan jasalyp jatqan arnaıy jumys emes. Bul – qoǵamdaǵy pikirtalastyń bir kórinisi ǵana. Máselen, Memlekettik keńesshiniń qyzmetin qaraıtyn bolsańyz, kóptegen komıssııanyń jumysyn úılestirýmen aınalysamyn. Onyń biri – geraldıka máselesi. Eger, memleket, bılik keıbireýler aıtyp júrgendeı bárin ysyryp qoıyp, Eltańbany aýystyrý máselesimen aınalysatyn bolsa, onda men mindetti túrde geraldıka boıynsha komıssııa otyrysyn ótkizip, osy máseleni ortaǵa salar edim. Joq, onymen aınalysyp jatqanymyz joq», - dedi Erlan Qarın.
Sý tasqyny qordalanǵan máselelerdiń betin ashty
Memlekettik keńesshiniń paıymdaýynsha, tabıǵı apattar ondaǵan jyldar boıy qordalanyp qalǵan máselelerdiń betin ashty. Máselen, Prezıdent te osyndaı tabıǵı apattardyń tolyq aldyn alý múmkin emes bolǵanymen boljaýǵa bolatyndyǵyn aıtqan. Al boljaý úshin ǵylymı jumysty bir júıege keltirý kerek. Alaıda, kezinde ǵylymı ınstıtýttar memleket nazarynan tys qaldy, qarjy bólinbedi. Sonyń saldarynan jabyldy. Jabylmaǵandardy ilinip-salynyp jumys istedi.
«Jalpy, 1990-2000 jyldary qalyptasqan jaǵdaı saldarynan Qazaqstanda ǵylym salasynan 40 myń ǵalym saýdaǵa, kásipke, basqa da jumysqa ketti. 40 myń ǵalymnan aıyrylyp qaldyq. Sabaqtastyq úzildi, ǵylymı baza, júıe joǵaldy, ıaǵnı úlken bazany joǵalttyq. Qazir memleket osy máselemen shuǵyldanyp, sol júıeni qalyptastyryp jatyr. Ǵylym akademııasy, Prezıdent janynan ǵylymdy damytý jónindegi arnaýly keńes quryldy. Memleket basshysy qabyldaǵan sheshimderdiń arqasynda keıingi 2 jylda ǵalymdar sany 2 ese artty, aılyqtary da ósti. Máselen, Prezıdent bastamasymen «Bolashaq» baǵdarlamasyna qosymsha ǵylymı taǵlymdamadan ótýge 500 grant bólindi. Sebebi ǵalymdar sheteldik ortalyqtarǵa baryp, jańa tájirıbe jınaýy kerek. Kez kelgen memlekette mundaı baǵdarlama joq. Alǵashqy jyly konkýrs ótkizgen kezde 500 grant berilip, 100-den asa adam ǵana qatysqan. Qatysatyn ǵalymdar joq. Endi qazir jastar qosylyp jatyr... Tabıǵı apattar ondaǵan jyldar boıy ártúrli salada qalyptasqan, qordalanǵan máselelerdiń, jalpy qalyptasqan jaǵdaıdyń betin ashyp jatyr», - dedi ol.
Aıtýynsha, kóptegen elde tabıǵı apattan kelgen barlyq shyǵyndy ótemeıdi. Olarda saqtandyrý júıesi jolǵa qoıylǵan. Al bizdiń elimizde barlyq azamatqa tıisti qoldaý kórsetiledi. Jalpy, ǵalymdardyń deregi boıynsha, 1942 jyldan beri Qazaqstan aýmaǵynda mundaı aýqymdaǵy sý tasqyny bolmaǵan.
«Eń basty másele – adamdar aman. 100 myńnan astam turǵyn, onyń ishinde 40 myń bala evakýatsııalandy. Qutqarýshylardyń, memlekettik qyzmetshilerdiń eki aıdaǵy kún-tún demeı jumys istegendegi maqsaty – adamdardyń ómirin saqtaý. Úı salynar, ótemaqysy beriler. Eń bastysy – halqymyzdyń amandyǵy», - dedi Erlan Qarın.
