Eltańba beınesi túsime kirgen edi - Shota Ýálıhanov
- Shota Ydyrysuly, eń aldymen Qazaqstannyń memlekettik rámizderiniń 25 jyldyǵymen Sizdi quttyqtaǵymyz keledi. Jyl saıyn 4 maýsymda qandaı sezimde bolasyz?
- Bul kún men úshin erekshe. Tarıhqa súńgigen jıyrma bes jyldyq jol - qas-qaǵym sátte óte shyqty. Al memleketimiz úshin bul mańyzy eshteńemen de ólsheýge kelmeıtin aıtýly oqıǵaǵa aınaldy. Egemendik, memlekettiktiń qalyptasýy, ashyq demokratııalyq qoǵam qurý. Bul jyldar ishinde ómir de, ıdeologııa da, tipti adamdardyń oılaýy da túp-tamyrymen ózgerdi.
Basty jetistigimiz Qazaqstandy egemen ári táýelsiz, beıbit ómirge umtylǵan memleket retinde álemdik qaýymdastyqqa tanyta aldyq. Men Qazaqstan Respýblıkasynyń alǵashqy qalyptasý jyldary geraldıka salasyndaǵy jumysqa bar kúshimdi saldym. Kóptegen respýblıkalyq rámizder men emblemalar jasadym. Onyń ishinde QR Ulttyq ǵylym akademııasynyń emblemasy, Qazaqstan tarıh jáne mádenıet eskertkishterin qorǵaý qoǵamynyń emblemasy jáne taǵy basqalary bar.
Budan bólek, Almaty qalasynyń emblemasy, «Almaty qalasynyń qurmetti azamaty», «Otan», «Altyn qyran», «Qurmet» jáne «Parasat» ordenderi jobalaryn da jasap shyqtym. Osy jumystar serııasy úshin Qazaqstan Sáýletshiler odaǵynyń altyn medalimen marapattaldym. Ótken kezeńde QR Eltańbasy, QR Prezıdentiniń Jeke Shtandarty sekildi birqatar memlekettik rámizderdi jasaýǵa ynta-shyntammen kiristim.
1993 jyly 18 qańtarda daıyndalyp jatqan shtandarttyń nusqalaryn qaraý kezinde Prezıdent qanatty qar barysyndaǵy jigittiń beınesine negizgi element retinde nazar aýdarǵan bolatyn. 1995 jyldan bastap 2012 jyl aralyǵynda QR Prezıdenti Shtandartynyń osy nusqasy Táýelsizdiktiń nyshany retinde qyzmet etti. 2013 jyly oǵan Memlekettik Eltańba beınesin engizip, Shtandart ózgertildi. Búgingi beıne - sol. Sosyn tipti Respýblıkamyzdyń Memlekettik Týyn jasaýǵa qatysyp, baıqaýda qurmetti ekinshi oryndy ıelengen edim.
- Memlekettik rámizderdi jasaǵanda ıdeıańyzǵa neni negiz etip aldyńyz?
- Qandaı dúnıe jasasam da halyq dástúrine, tarıhyna, álemdik tájirıbege súıendim. Eshqandaı beıneni kóshirip alǵan joqpyn, ádisin, qaǵıdattaryn zerdeledim, óz jolymdy izdedim. Bastysy, memlekettik rámizder kóz tartarlyq, naǵyz óner týyndysy bolyp shyǵýyna basa mán berdim. 
- Áriptesińiz Jandarbek Málibekov Eltańbaǵa qatysty jarııalanǵan baıqaý týraly gazetten oqyp-bilgenin aıtty. Al Siz qaıdan bildińiz?
- Shyndyǵynda, Eltańbamen Qazaqstan táýelsizdigin resmı jarııalaǵanǵa deıin biraz buryn aınalysa bastaǵanmyn. 1990 jyly 25 qazanda Joǵarǵy Keńes Qazaq KSR memlekettik egemendigi týraly deklaratsııa qabyldady. Onyń artynsha Joǵarǵy Keńes Prezıdıýmynyń sheshimimen Qazaq KSR-nyń Eltańbasy, Týy jáne Ánuranyna ózgerister engizý usynystaryn daıyndaý boıynsha jumys toby quryldy.
Onyń birinshi otyrysy 1991 jylǵy 15 qańtarynda ótti. Onda Respýblıkanyń memlekettik rámizderiniń úzdik eskızine baıqaý jarııalanatyn bolyp sheshildi. Bul jaıynda buqaralyq aqparat quraldarynda habarlandy. Sol sátten bastap gazetterde respýblıkanyń memlekettik rámizderi qandaı bolýy kerek degen maqalalar jarııalana bastady. Sonyń ishinde barlyq otandastardy shyǵarmashylyq talqylaýǵa shaqyra otyryp, mádenı qoǵamdastyqpen men de óz ázirlemelerimmen bóliskem. Meniń nusqamdaǵy Memlekettik Eltańbany jasaý tarıhy óte áserli.
Bolashaq Ánuran jasaýdaǵy alǵashqy ıdeıam «Qazaq ádebıeti», «Ana tili», «Sovety Kazahstana» respýblıkalyq gazetterinde jáne «Aqıqat» jýrnalynda jaryq kórdi. «EKSPRESS» gazetine bergen suhbatymda respýblıkanyń tarıhymen baılanysty, barsha eldi beıneleıtin Qazaqstannyń jańa Eltańbasynyń nusqalarymen jyldan asa jumys istep jatqanymdy aıttym. Osy ýaqytta Qazaqstannyń kúlli tarıhynda alǵash ret Baıqońyr ǵarysh aılaǵynan halyqaralyq ekıpaj quramyndaǵy bortta alǵashqy qazaq ǵaryshkerimen «Soıýz» zymyrany ushyrylatyny belgili boldy.
Sodan birneshe kún buryn jumys nusqalarymnyń birindegi estelik belgini Baspasóz jáne aqparat mınıstri Qýanysh Sultanov arqyly sátti ushýyn tilep qazaqstandyq ǵaryshkerge berýdi uıǵardym. Belgide qara shańyraq - Otanymyzdyń nyshany retinde shańyraq beınesin engizdim. Jıekterine samǵaý nyshany - qanattar beınelendi. Bir qanatynda «Toqtar» (Áýbákirov), ekinshi qanatynda «Talǵat» (Musabaev) dep jazyldy. Ózimniń estelik belgime olar ekeýi de aspanǵa bizdiń úıimizdiń Shańyraǵy - Qazaqstandy apara jatqan halqymyzdyń qanattary degen jazba qaldyrdym. Meniń estelik belgim bul oqıǵaǵa dóp keldi. 1991 jylǵy 2 qazanda Toqtar Áýbákirov qazaqtan alǵashqy bolyp ǵaryshqa ushty. Ol bul belgini Qazaqstannyń ǵarysh emblemasy etýge usynys retinde memlekettik komıssııanyń (oǵan Keńes Odaǵynyń batyry - Ǵaryshkerlerdi daıyndaý ortalyǵynyń bastyǵy V. Shatlov, P. Klımýk jáne ekspedıtsııa basshysy, KSRO ushqysh-ǵaryshkeri A. Leonov kirdi) qaraýyna engizdi. Bul usynysty komıssııa biraýyzdan qabyldap, bekitti. Emblemanyń kishireıtilgen nusqasy jasaldy, oǵan ekıpaj ben dýblerlar qol qoıdy. T. Áýbákirov skafandryna oń jaqtan KSRO Gerbi, sol jaqtan - Qazaqstannyń jańa ǵarysh embelmasy bekitildi.
Dál osy nusqany Respýblıkamyzdyń bolashaq Eltańbasynyń birinshi nusqasy dep esepteý kerek. Mine, osylaısha elimizdiń memlekettik Eltańbasy álem kartasynda táýelsiz Qazaqstan paıda bolmaı turyp jasaldy.
1991 jyldyń 10 qazan kúni Toqtar Áýbákirov jerge oralǵannan keıin «Baıqońyr» ǵarysh aılaǵynan ushyp bara jatyp, ózimmen birge Týǵan Jerimniń bir ýys topyraǵyn alyp ketken edim. Aspannyń ózi uzaq ómir súrsin dep belgi berdi!» degen bolatyn.
Onyń boljamy durys keldi - 1991 jyldyń 16 jeltoqsan kúni «Qazaqstan Respýblıkasynyń memlekettik táýelsizdigi týraly» konstıtýtsııalyq zań qabyldanyp, onyń ishinde: «Qazaqstan Respýblıkasynyń óziniń memlekettik tańbalary - Eltańba, Tý, Ánuran bar» degen norma boldy. 1992 jyldyń 2 qańtar kúni jańa memlekettik tańbalardy daıarlaıtyn jumys toby qurylyp, táýelsiz Qazaqstan Respýblıkasynyń memlekettik tańbalarynyń úzdik jobasyna konkýrs jarııalandy.
- Usynylǵan nusqalardy qaraý rásimi qalaı ótti? Olardyń sany az bolmaǵan shyǵar?
- Konkýrsqa qatysý úshin barlyǵy 245 eskızder men 67 usynystar men pikirler berilgen. Memlekettik Eltańba, sondaı-aq memlekettik Tý jobalaryn qaraý toptardyń ár otyrysynda 2 kezeńnen ótti: otyrystyń birinshi bóliminde qoǵamdastyqtyń qatysýymen ashyq, keıin tek jumys toby músheleriniń qatysýymen jabyq jaǵdaıda ótti. Komıssııanyń quramyna Parlamenttiń on eki depýtaty (J. M. Ábdildın, Á. Kekilbaev, M. Qozybaev, S.Sartaev, M. Áýezov jáne t.b.), úkimettik mekemelerdiń jaýapty qyzmetkerleri, ǵylym jáne shyǵarmashylyq uıymdardyń birqatar basshylary kirdi.
Jańa Eltańbany daıyndaý boıynsha jumys tobynyń basshysy bolyp QR UǴA akademıgi Salyq Zımanov taǵaıyndaldy. Geraldıkanyń - memlekettik tańbalardyń tarıhy men teorııasy máselelerine qatty kóńil bólindi, burynǵy KSRO keńistigindegi elderdiń alǵashqy tájirıbesinde de osy máseleler birinshi orynda turdy. 1992 jyly jarııalanǵan konkýrs «jabyq» bolyp sanalǵanymen, ol is júzinde ashyq júrgizildi. Kóptegen avtorlar óz jobalaryn 1991 jyly konkýrs jarııalanǵan kezde de jáne 1992 jyly da baspaǵa berip úlgerdi. Jumys tobynyń otyrysyna joba avtorlary da qatysty. Olardyń birqatary túsinik berý úshin arnaıy shaqyryldy.
Konkýrstyq irikteýdiń barlyq kezeńderi - 1991 jyldyń 15 qańtarynan bastap Memlekettik Eltańba jobasynyń jeńimpazdary jarııalanatyn komıssııanyń qorytyndy otyrysy ótken 1992 jyldyń 4 sáýirine deıin jalǵasty.
- Eltańbamyzdyń neni bildiretini az aıtylǵan joq. Alaıda, muny óz aýzyńyzdan estisek deımiz. Eltańbany jasaýdaǵy bastapqy maǵynasy qandaı?
- Bizdiń Eltańba elimizdiń dástúri men tarıhynan syr shertedi, ol álemniń tutastyǵy týraly, beıbitshilik jaıly jáne respýblıkada turyp jatqan halyqtardyń yntymaqtastyǵy týraly túsinik beredi.
«Qara shańyraq sımvoly» - elimizdiń Eltańbasynyń ıdeıasy men maǵynasyn osy sózder dál sıpattaı alar edi. Bizdiń árqaısysymyz onyń ejelgi jáne qasıetti ózegin, júregimizge jaqyn bólshegin sezinemiz, bul - qazaq jeri men onyń halqynyń bir bólshegi.
- Sizge Eltańbany dál osylaı jasaý týraly oı baıqaý jarııalanǵannan keıin keldi me?
- Joq, maǵan ondaı oı 1990 jyldyń jaz mezgilinde, keńes dáýirinde keldi. Men ómir týraly, halqymyz týraly kóp oılanatynmyn. Eltańbanyń beınesi túsime kirdi: úlken aq samuryq qus qanatyn qaǵyp, onyń qanattarynyń ortasynan jarqyraǵan kún sáýlesi kórindi. Meniń kózim jumylyp ketti, keıin kózimdi ashsam, kúnniń Shańyraqqa aınalǵanyn kórdim. Túsimde kórgen nárselerdi tańerteń qaǵaz betine túsirdim.
Bundaı ıdeıa meni eliktirip jiberdi. Tarıh týraly, qazaq etnografııasy týraly kitaptar oqydym. Jumys protsesinde aýqymdy jáne baı tarıhı, arheologııalyq materıal jınaqtaldy. Kórkem-beıneli respýblıkamyzdyń Eltańbasy dástúrmen jáne elimizdiń tarıhymymen baılanysyp, onyń jańa kezeńdegi damýynyń gýmanıstik baǵyty men erekshelikterin sıpattaýy kerek boldy. Bir sózben aıtqanda, ótkenimizdegi ulttyq sımvolıkamyzdyń baı ásemdigi Eltańbamyzben uzaq ári kóp eńbekti talap etetin jumys isteý barysynda negizge alyndy.
Kez kelgen tól týyndy, sonyń ishinde Qazaqstan Eltańbasy da úsh quramdas bólikten turady: negizgi ıdeıalyq oıdan, kompozıtsııadan, mánerli quraldan. Eltańbany jasaý barysynda osy parametrlerdi tolyqtaı ustandym.
Meniń jobamda mynadaı kontseptýaldyq elementter beınelendi:
Eltańba pishininiń dóńgelek bolýy kezdeısoq emes, sebebi bul pishindi kóshpendiler erekshe baǵalaǵan. Bul ómirdiń, máńgiliktiń belgisi. Keńistiginde kóptegen sımvoldar birikken dóńgelek birýaqytta ǵarysh pen elimizdiń birligin beıneleıdi. Eltańbanyń basty quraýshy bólsheginiń biri sanalatyn Shańyraq - kıiz úıdiń joǵarǵy kúmbezi tárizdi bóligi. Kóshpendiler kıiz úıdiń ishinde jatyp, túndikti túrip qoıyp, Shańyraq arqyly aspandaǵy juldyzdardy tamashalaǵan.
Shańyraq - keń túsinikte ǵalam sekildi álem sımvoly. Respýblıkanyń Memlekettik Eltańbasyndaǵy shańyraq beınesi - elimizdi mekendeıtin barlyq halyqtardyń ortaq qonysynyń, birtutas Otanynyń sımvoly. Shańyraqtyń myqtylyǵy men beriktigi onyń barlyq ýyqtarynyń senimdiligine baılanysty sekildi, Qazaqstanda baqytqa jetý árbir azamattyń aman-esendigine baılanysty.
Shańyraq, qazaqtardyń túsiniginde úlken sımvolıkalyq maǵynaǵa ıe. «Shańyraǵyń bıik bolsyn!» dep tilek aıtqanda, barlyq halyqtyń úıler men elderdiń amandyǵyn tileıdi. Shańyraqtyń pishini dóńgelek. Dóńgelek ejelden irilikti, tatýlyqty jáne dúnıeniń úılesimdi tutastyǵyn bildiredi. Ejelgi túrki álipbıinde Shańyraqtyń dóńgelek bolýy otbasy - oshaq qasyn bildirgen, osy jerden Otan uǵymy shyqqan.
Shańyraq sanskrıttik chakra - Kúnniń shýaqty sheńberi degen sózden shyqqan. Іs júzine kelgende, Shańyraq dala saǵaty - Kúnniń qozǵalý jyldamdyǵynyń kórsetkishi bolyp tabylady. Shańyraqtaǵy belgige qarap qazaqtar jyl mezgilderin anyqtaǵan. Shańyraq - Eltańba júregi - oshaq, álemniń birtutastyǵyn, memlekettiń basty negizi - otbasyny beıneleıdi. Aspanǵa kóterilgen jáne keń jaıylǵan qanattarymen qorǵaıtyn Shańyraq eńbektiń basty leıtmotıvteriniń biri sanalady. Illıýstratsııalardaǵy túsindirme jazbamda meni ejelgi qazaqstandyq eskertkishter, qanatty salt atty, qanatty-múıizdi pyraqtar jáne qanaty bar túrli mıftik janýarlar beınelengen Esik, Teńdik, Qarǵaly qorǵandarynan tabylǵan bizdiń zamanymyzǵa deıingi VI-V ǵasyrlarǵa tıesili altyn buıymdar shabyttandyrǵanyn kórsetkenmin.
- Eltańbanyń jıegindegi qanatty tulparlardy qandaı maǵynada beıneledińiz?
- Barlyq adamzattyń tek jerdi ǵana emes, sondaı-aq ǵalamdy meńgerý týraly armany qanatpen baılanysty. Qazaqta «armansyz adam - qanatsyz quspen teń» degen maqal bar. Tek qazaqtarda ǵana emes, sondaı-aq kóptegen halyqtardyń bolashaqqa samǵaý týraly, bıikterdi baǵyndyrý jaıly, alǵa qoıǵan maqsattaryna jetý týraly armany qanatpen baılanysty. Máselen, ejelgi grek qudaıy Nıka Samofrakııskaıanyń jeńisi men Assırııadaǵy II Sargon saraıyndaǵy qanatty buqalardy mysalǵa alsańyz bolady. Pegas atty qanatty arǵymaq - Quran men Іnjil betterindegi qanatty perishteler páktik pen sulýlyqtyq belgisi, aqyndardyń shabyttandyrýshysy. Bizdiń Eltańbadaǵy jarqyraǵan juldyzdyńsýreti bılikti, ómirde alǵa jeteleıtin sáýle shuǵylalaryn bildiredi. Ár adamnyń jol silteıtin juldyzy bolady, odan tipti memleket te attap óte almaıdy. Bizdiń Eltańbadaǵy juldyz basqa belgiler men sımvoldardan joǵaryda tur. Demek, táýelsiz Qazaqstanymyz máńgilik ómir súredi. Bizdiń elimizdiń juldyzy bárinen bıik ári jaryq bolyp, barlyq otandastarymyzdyń qanshama qıyndyqtar men taǵdyr taýqymetin bastan keshirgen Qazaqstannyń demokratııalyq jáne ıgilikti jolyn jaryqtandyratyn jolbasshy kúshine senetinine úmittenemin.
1993 jyldyń 18 qańtar kúni Qazaqstannyń tuńǵysh Prezıdenti Nursultan Ábishuly Nazarbaevtan mynadaı mazmundaǵy hat aldym: «Qurmetti Shot-Aman Ydyrysuly. Táýelsiz memleketimizdiń Eltańbasynyń avtory retinde sizdiń esimińiz halqymyzdyń júreginde máńgi qalady. Sizge tabys tileımin, árdaıym aman bolyńyz. N. Nazarbaev, 18.01.1993 jyl». Bul meniń shyǵarmashylyq eńbegime bergen Elbasynyń joǵary baǵasy.
- Áńgimeńizge rahmet!
