Elimizdegi jalǵyz kollektsııalyq tas qoryn jáne geologııalyq kórmeni saqtaı alamyz ba
AQTÓBE. KAZINFORM – Aqtóbe qalasynda elimizdiń batys óńirindegi qatty paıdaly qazbalarynyń biregeı kollektsııasy saqtalǵan. Baǵaly tastar men metall kórmesiniń jarty ǵasyrdan astam tarıhy bar. Kórme meńgerýshisi Elızaveta Bachına 40 jyldan astam ýaqyttan beri kóziniń qarashyǵyndaı saqtap kele jatqan kórmeni tapsyratyn senimdi adamdy áli kútip júr.
Tarıh pen qor
Aqtóbe qalasy Kereev kóshesindegi bes qabatty turǵyn úıdiń birinshi qabatynda kollektsııalyq tas qory jáne aımaqtyq geologııalyq kórmesi bar. Atalǵan kórme KSRO Geologııa mınıstrliginiń buıryǵymen QazKSR Geologııa mınıstrligi Batys Qazaqstan keshendi geologııalyq barlaý ekspetsıtsııasy quramynda ashyldy. Bul 1969 jyl edi. Sodan beri geologtar barlaý jumystary kezinde tabylǵan qatty paıdaly qazbalardyń úlgisin ákelip tapsyrady. Bekitilgen ereje jáne ǵalymdardyń óz jumysyna jaýapkershiliginiń arqasynda bul úrdis kúni búginge deıin jalǵasyp keledi. Túrli geologııalyq barlaý túsirilimi, izdeý jáne barlaý jumystary, ǵylymı jáne taqyryptyq zertteý, ekskýrsııa kezinde tabylǵan jáne alynǵan kollektsııalyq tas, organıkalyq qaldyq, tilimtas (shlıf) osy jerde saqtaýly tur.
– Qazirgi kezde 50 myń taý jynysy men keni, faýna men flora qazba qaldyqtary úlgisinen 972 kollektsııa bar. Sonymen birge 150 000 shlıfotekada 500-ge jýyq kollektsııa saqtaýly. Jyl saıyn sany artyp otyrady. Kollektsııalyq tas qory jáne aımaqtyq geologııalyq kórmesi Qazaqstanda saqtalǵan jalǵyz oryn ári qory jyl saıyn tolyǵyp otyrady. Alǵashqy kúnnen bastap munda geobarlaý jumystarynan keıin qabyldanǵan kollektsııany irikteý jáne tekserý júrgizildi. Qazir munda 1954 jyly N.V.Ovechkınniń Torǵaı oıpatynan jınaǵan teńiz paleogeniniń ulýtasy saqtaýly. Qazaqstannyń batysyndaǵy borly, paleogen qabatynyń jáne ıýra dáýirindegi biregeı mıkrofaýna kollektsııasy da bar. Bul – 1948-1997 jyldary aralyǵynda jınalǵan kollektsııa. 1950-1951 jyldary aralyǵynda Mańǵyshlaqtyń ortalyq bóliginde alynǵan kollektsııanyń dalalyqda jazylǵan kúndeligi de bar. Bul V.I.Gladkovtyń eńbegi. R.A.Segedın 1951 jyly Ońtústik Muǵaljar jáne Or-Elek ózenaralyǵynan proterozoı, sılýr, devon jáne tas kómir dáýiriniń taý jynysy kollektsııasynyń úlgisin jınady. Mundaı mysal óte kóp. Sonymen birge meteorıt qulaǵan Jamanshyń kraterinen ákelingen úlgiler bar, - dedi Kollektsııalyq tas qory jáne aımaqtyq geologııalyq kórmesiniń meńgerýshisi Elızaveta Bachına.
Ǵylymǵa bastar jolǵa qyzyǵýshylar az
Geologtardyń mekeni bolýǵa tıis orynǵa qazir adam az barady. Munda myńnan astam kitap qory men geologtardyń zertteý kartasy, paıdaly qatty qazbalardyń úlgisi men olardyń qaıdan tabylǵany týraly jazba derekter de ret-retimen saqtaýly. Tek kel de ǵylymı zertteý jumystaryn júrgiz. Biraq ókinishke qaraı bul salaǵa qyzyǵýshylyq tómen.
– Qordaǵy lıtoteka jáne shlıfotekada geobarlaý jáne ǵylymı-zertteý jumystary, kitap, maqala men geologııalyq esep ǵana emes, tastar da saqtaýly. Demek tasty alyp, zertteý jumystaryn da júrgizýge bolady. Tehnıkalyq kitaphanada biregeı kitap saqtaýly. Sany – 30 568. Tas qorynyń elektrondy nusqasy da jasaqtaldy. Munda eńbegi sińgen geobarlaýshylar, Qazaqstan men Reseıdiń ataqty geologtarynyń fotosyn da kórip, tanysýǵa bolady. «Zapkazgeologııanyń» Eńbek dańqy kitaby saqtaýly. «Qazaqstan geologi», «Batys Qazaqstannyń jer qoınaýyn barlaýshy» gazetteriniń 1965-1969 jyldar aralyǵyndaǵy sany túgel saqtaldy. Al kórmedegi sórelerge 3 myń taý jynysy, ken jáne mıneraldar qoıyldy. Olar: munaı, kondensat, kómir, hromıt, temir, marganets, altyn men kúmis, mys pen myrysh, nıkel men kobalt, strontsıı, tıtan, borat, bor jáne kalıı tuzy, kúkirt, fosforıt, barıt, áktas, vermıkýlıt, jarqyraýyq asyltas shıkizaty, mármár, túrli qurylys materıaldary. Demek kásibı geobarlaýshylarǵa taptyrmas oryn. Qazaqstannyń batysyndaǵy qatty paıdaly qazbalarmen tanysyp, derek jınaı alady. Joǵary oqý ornynyń, kolledjdiń stýdentteri de, oqýshylar da keledi. Biraq sońǵy kezderi oqýshylar tym az. Olardy tasymaldaý talaby kúsheıip tur. Al bul kórme olardyń mamandyq tańdaýyna, geolog mamandyǵynyń qyr-syryna úıreter edi, - dedi Elızaveta Bachına.
Buǵan deıin Aqtóbedegi birneshe mektepte jas geologtardy tárbıeleý, olardy túrli baıqaýlarǵa qatystyrý jumysy atqaryldy. Tipti kórme meńgerýshisi balalarmen birge dalalyq jumystaryn júrgizdi, túrli taý jynysyn taýyp, tirkedi. Búginde jylyna shamamen 1 500 adam ǵana keledi. Buryn olardyń sany on myńdaǵan boldy.
– Buryn tabıǵat syıyna beıjaı qaramaıtyn adamdar jyltyraǵan dúnıeni alyp, ákelip, tapsyratyn. Ony tirkeımiz, keıin taýyp alǵan jerine baryp, izdeý jumysyn júrgizemiz. Qujatty toltyryp, sheshim shyǵaramyz. Jumystyń bárine bıýdjetten qarjy bólindi. Sol kezde munda 30-dan astam adam eńbek etti. Qyzyǵýshylyq ta óte joǵary boldy. Máskeý, Sankt-Peterbýrg, Sverdlovsktiń ǵalymdary dıssertatsııaǵa materıal aldy, jınady. Qazir qyzyǵatyn adam az, tipti joqtyń qasy dep aıtsaq bolady. Biz muny saqtap qalý kerek dep otyrmyz. Bálkim birneshe jyl ótken soń qaıta qyzyǵýshylyq artýy múmkin. Bir anyǵy – saqtalýy tıis. Men de zeınetke shyǵýym kerek. 1981 jyldan beri osy kórme ǵımaratynda jumys istep júrmin. Bul meniń úıim sekildi. Qazaqstannyń batysyndaǵy geologııa arhıvi bolǵan soń munda foto da, kitap ta, basylym da jınaqtalǵan. Buryn resmı saparmen kelgen elshilerdi, mınıstrlerdi, depýtattardy ákeletin, tanystyratyn. Buǵan deıin olar 2022 jyly keldi. Munda Dinmuhammed Qonaev ta kelip, qoltańba qaldyrǵan. Ony kórsete almaımyn. Qundy qujattyń kóshirmesi tarap ketýi múmkin, - dedi kórme meńgerýshisi.
Aıta keteıik, tehnıkalyq kitaphana qory 1993 jylǵa deıin tolyqtyrylyp otyrǵan. Sol jyldan keıin kitap satyp alynbady.
– Munda jas maman kelmeıdi. Jalaqysy 130 myń teńge bolatyn jumysqa qyzyqpaıdy. Qazir jumys istep júrgen geologtardyń biri zeınetke shyqqan soń osynda aýysady dep úmittenemin. Bir jaǵynan osy salada jumys isteıtin adamnyń kelgeni durys. Men ondaǵan jyl jumys istegen soń materıaldyń úlgisin qolyma alǵan kezde sol adamnyń ózin kóz aldyma elestetemin. Kim alyp kelgenin, qalaı jumys istegenin, jetistigin esime túsiremin. Ár úlginiń artynda bir adam bar. Iá, geologtardyń sabaqtastyǵy úzildi. Jastar osy salada bilim alyp, maman bolǵanymen, basqa jumysqa aýysty. Otbasyn asyraý úshin kóbi ketip qaldy. Men jumysqa kelgende aǵa býyn boldy. Úırendim, oıǵa túıdim. Keıin osy tizbek úzildi. Qazir eń jas geolog 63-64 jasta. 40 jastaǵy gelogtar sany óte sırek kezdesedi. Al olar kimnen ne úırenedi? Munda geologııalyq zertteý salasynyń tiri ańyzdary boldy. Qazir olar joq. Geologtar bir emes, birneshe salany qatar alyp júrdi. Biri qalany fotoǵa túsirip, tarıhı derekterdi saqtap qaldy. Ekinshisi tehnıkalyq kitap qoryn jasaqtady. Taǵy bir toby óleń jazdy, sýret saldy, - dedi Elızaveta Bachına.
Eske salsaq, buǵan deıin Aqtóbedegi paıdaly qazbalardyń qory týraly jazyldy. Qazaq jerindegi hrom men talshyqtastyń (asbest) bári Aqtóbe terrıtorııasynda ornalasqan. Sonymen birge tıtannyń 69,7%, fosforıttiń 34,5%, nıkeldiń 25,5%, kobalttiń 15,7% Aqtóbede.