Elimizde jaıylym men qoradaǵy maldy eshkim sanap jatqan joq
AQTÓBE. KAZINFORM — Elimizde mal sanaǵy aıaqtaldy. Qazir qolda bar derekter saralanyp jatyr. Tólin jasyryp qalatyndar kimder, olarǵa qandaı shara qoldanylady? Elimizde tórt túlikti tirkeý qalaı júredi? Kazinform tilshisi osy suraqtarǵa jaýap izdedi.
Malyn qaramasa ıesi jazalanady — polıtsııa
Elimizde sharýalar da, keıde adamdar da malyn múlde tirkemeıdi. Oǵan jol-kólik apaty kezindegi derekter dálel.
Respýblıkalyq, oblystyq joldarda júıtkip kele jatqan kóliktiń aldynan shyǵa keletin jylqynyń ıesi tabylmaı, habarlandyrý beretinder jıi kezdesedi.
Mundaıda bilse de aıtpaı, tanysa da bilmeı qalatyn adamdar bar. Al talap boıynsha maldyń baqtashysy bolýy tıis, onyń jolǵa shyǵyp ketpeýin qadaǵalaýǵa mindetti.
— Aqtóbe oblystyq máslıhatynyń sheshimine sáıkes jeke jáne zańdy tulǵalar ózine tıesili tórt túlik maldy esepke alyp, tirkeýi qajet. Árqaısysyna sáıkestendirý nómiri, veterınarııalyq pasport beriledi. Maldy ıesi nemese baqtashy jaıylymǵa shyǵarady. Túnde arnaıy bólingen jaıylymda, basqa da jer ýchaskesinde jaıýǵa ruqsat bar. Maldy aıdap aparý, keri aıdap qaıtýǵa da ıesi nemese baqtashy jaýapty. Bul urlyqty boldyrmaıdy, jol-kólik apatynyń aldyn alady. Talap oryndalmasa ýaqytsha ustaý oryndaryna qamalady. Ákimshilik quqyq buzý týraly kodekstiń 408-babymen (mal jaıý qaǵıdasyn buzý) ákimshilik hattama toltyryp, ıesine aıyppul salynady. Bul degenimiz — 3-10 AEK, — deıdi Aqtóbe oblystyq PD qoǵamdyq qaýipsizdik basqarmasy bastyǵynyń orynbasary Nurlybek Súıentaev.
Jyl basynan beri 2 myńǵa jýyq mal ıesi ákimshilik jaýapqa tartylǵan. Al eger mal jolǵa shyǵyp ketip, jol-kólik apaty bolsa Ákimshilik quqyq buzý týraly kodekstiń 633-baby boıynsha qujattary jınalyp, jergilikti atqarýshy organdarǵa joldanady.
Osy baptyń birinshi bóligi boıynsha jeke tulǵalarǵa — 3, shaǵyn kásipkerlik sýbektilerine nemese kommertsııalyq emes uıymdarǵa — 20, orta kásipkerlik sýbektilerine — 30, iri kásipkerlik sýbektilerine — 50 AEK mólsherinde aıyppul qaralǵan.
Adamdar jeńil jaralansa, múlkin búldirse, jyl ishinde qaıtalansa jeke tulǵalarǵa — 5, shaǵyn kásipkerlik sýbektilerine nemese kommertsııalyq emes uıymdarǵa — 25, orta kásipkerlik sýbektilerine — 40, iri kásipkerlik sýbektilerine — 100 AEK mólsherinde aıyppul bar.
Bul úshin hattamany jergilikti atqarýshy organ toltyrady. Bul týraly Ákimshilik quqyq buzý týraly kodekstiń 729-babynda jazylǵan.
Aqtóbe oblysy boıynsha bıyl dál osyndaı 21 jol-kólik oqıǵasy boldy. Talap boıynsha polıtsııa jergilikti ákimdik pen veterınarııa bólimine habar berdi. Eki mekemede maldy tirkeý jýrnaly men vaktsınatsııa derekteri bolady.
— Polıtsııa jaqyn eldimeken turǵyndary men sharýashylyqtarǵa baryp, maldy tanyp-tanymaıtynyn suraıdy. Túsi men túrin aıtyp, ıesin izdeıdi. Áleýmettik jelilerdegi chattarǵa habarlap, aıtady. Bul jumysty aýyl ákimdigimen birge atqarady. Eger mal jaralanǵan nemese ólgen bolsa, veterınar maman kýálandyrady, qajet bolǵan jaǵdaıda saraptama aktisi jasalady. Eger mal tiri jáne ıesi tabylmaǵan bolsa polıtsııa aýyl ákimdigimen nemese veterınarııalyq qyzmetpen birge ýaqytsha ustaý ornyna qamaıdy. Qabyldaý-berý aktisi toltyrylady. Iesi anyqtalǵansha ákimdik nemese veterınarlyq qyzmet baqylaýynda bolady. Al mal sol jerde ólse polıtsııa veterınardy shaqyryp, tirkeıdi. Mal dárigeri akt toltyrady, fotoǵa túsirilip, aıǵaq zat retinde tirkeledi. Maldyń denesi sanıtarlyq talapqa saı jergilikti ákimdik arqyly joıylady nemese kómedi. Búkil is-áreket qaraý hattamasyna engiziledi, — dedi Nurlybek Súıentaev.
Vetınspektsııaǵa polıtsııa men prokýratýra da habar beredi
Aýyl sharýashylyǵy mınıstrligi veterınarııalyq baqylaý jáne qadaǵalaý komıtetiniń Aqtóbe oblystyq aýmaqtyq ınspektsııasy osy saladaǵy jumystyń zańdylyǵyn kózden tasa qylmaýy tıis.
Aıyppul da salady, sotqa shaǵym da daıyndaıdy. Bıyl 400-ge jýyq aıyppul salynǵan.
— Maldy ekpegeni, karantınge qoımaǵany, tasymaldaý durys bolmaǵany, anyqtama durys jazylmaǵany úshin de aıyppul bar. Bıyl 400-ge jýyq is boldy. Adamdar aryz jazady, reıd kezinde anyqtalady, polıtsııa men prokýratýraly habar beredi. Sol kezde zańdylyǵyn qarap, eger aqparat rastalsa, aıyppul salynady. Qaıtalansa sotqa aryz beremiz, — deıdi veterınarııalyq baqylaý jáne qadaǵalaý komıteti Aqtóbe oblystyq aýmaqtyq ınspektsııasynyń basshysy Keńes Qanatbaev.
Qorasyna kirip sanamaıdy, jaıylymdaǵy jylqy sany belgisiz
Óńirlerdegi veterınarııa basqarmasy, vetstantsııa, veterınarlyq pýnkt — mal basyn birdeılendirý, vaktsına salý jumystarymen aınalysady.
Jyl saıyn alatyn tóldi tirkeý — negizgi jumys.
— Birdeılendirý derekqorynda oblysta 2,4 mıllıonnan astam aýyl sharýashylyǵy janýary tirkeldi. Onyń ishinde 656 myńǵa jýyǵy múıizdi iri qara, 1,3 mıllıonnan astamy usaq mal, 400 myńnan astamy jylqy, 3 myńy shoshqa, 26 myńnan astamy túıe. 2015 jylǵy buıryqqa sáıkes tól jyl saıyn birdeılendiriledi. Ár aýyldyq okrýgtiń ákimi, veterınarııalyq pýnkt meńgerýshisimen birge jyl sońynda «qansha analyq mal qalady, sol maldan qansha tól alynady» degen taldaý jasaıdy. Boljamdy aýdanǵa beredi. Aýdandyq veterınarlyq stantsııa, aýdan ákiminiń orynbasary, ınspektsııa mamany zerdelep, taldaý júrgizip, oblystyq veterınarııa basqarmasyna málimet jetkizedi. Basqarma veterınarııalyq baqylaý jáne qadaǵalaý komıtetine usynys jasaıdy. Olar usynysqa saı respýblıkalyq bıýdjetten syrǵaǵa qarjy bóledi. Ár syrǵany satyp alamyz. Bıyl iri qara malynan alynatyn tólge 211 033, usaq malǵa 501 720, botaǵa 5879 syrǵa alyndy. Oǵan taǵy 10 paıyz qosady. Bul joǵalǵan syrǵa ornyn toltyrýǵa arnalǵany, — deıdi Aqtóbe oblystyq aýyl sharýashylyǵy basqarmasynyń bólim basshysy Shahıdolla Rahımov.
Respýblıkalyq bıýdjet qarjysy oblystyq veterınarııa basqarmasyna túsedi. Basqarma konkýrs jarııalap, jeńimpaz anyqtalǵan soń komıssııa qurylady.
Bul komıssııa syrǵany qabyldap alady. Keıin ony aýdandardaǵy veterınarııa stansalaryna taratady.
Mundaǵy basshy aýdandaǵy vetpýnkt meńgerýshisine, ol árbir aýyldyq okrýgke úlestiredi.
— Mal 14 jumys kúni ishinde birdeılendiriledi. Іri qara men usaq mal (buzaý, qoı, laq, bota –red.) 7 kúnnen soń, qulyn tórt aılyǵynan bastap tańbalanady. Jylqyny ystyqtaı nemese sýyqtaı tańbalaý qarastyrylǵan. Ystyqtaı kúıdirý, sýyqtaı azot arqyly. Chıpti bir aptadan soń salýǵa bolady. Alaıda memleketten tek syrǵaǵa aqsha qaralǵan. Normatıvtik-quqyqtyq akti boıynsha munyń ishinde sharýa qojalyqtaryna erkindik berilgen. Syrǵa, chıp, bolıýstiń birin tańdaı alady. Bolıýs — qarynǵa salynatyn arnaıy elektrondy qurylǵy. Syrtynan chıppen oqýǵa bolady. Chıp aqyly, ár sharýa ózi alady. Qazir bizde 3 myńnan astam iri qarada, 7 myńnan astam jylqyda chıp bar. Tóldi jasyrý suraǵyna keler bolsaq, biz ár aýlany qaraı almaımyz. Talap boıynsha ár sharýa qojalylyǵy birinshi kezekte vetstansaǵa «meniń malym osy ýaqytta tóldeıdi» dep keste berýi kerek. Vetstantsııa meńgerýshisi osy kestege sáıkes jumys júrgizedi. Biraq bizderde negizinen atalyq tabyn, otardyń ishinde júredi únemi. Ol kezde mal ártúrli ýaqytta tóldeıdi. Veterınarııa týraly zańnyń 25-babyna sáıkes tólde shyǵyn bolsa, aýyrsa mal dárigerine habarlaýǵa mindetti, — dedi ol.
Vaktsınatsııa jumysy IJS qosymshasyna súıenip jasalady. Mal basyna qaraı vaktsına beriledi.
— Artyq mal, tirkelmegeni anyqtalsa vetınspektsııaǵa habarlaımyz, olar zertteý jasaıdy. Qaıdan keldi, kim ákeldi dep. Aıyppul salady, — deıdi Shahıdolla Rahımov.
Al veterınarııalyq baqylaý jáne qadaǵalaý komıteti Aqtóbe oblystyq aýmaqtyq ınspektsııasynyń basshysy Keńes Qanatbaev bar sharýaǵa basqarma jaýapty ekenin aıtty.
Maldy ýaqytyly birdeılendirý — basqarmanyń negizgi jumysynyń biri.
— Sanaq kezinde bul tsıfr ózgerýi múmkin. Sebebi olar qorany aralap kele jatyr. Mal ıesi maldy soıyp alyp, vetpýnkt meńgerýshisine habar bermeýi de múmkin. Nemese birdeılenbeı qalýy yqtımal. Máselen bizdiń bazada 10 sıyr tirkeýli, biraq qorada 11 sıyr tur. Tólin áli birdeılendirgen joq. Qyrkúıektiń basyndaǵy tóldi qazannyń sońynda tirkeý durys emes. Bul jerde sotqa júginedi. Eń birinshi «jasyn ózgert» dep jergilikti jerdegi veterınarlyq pýnkt meńgerýshisine, meńgerýshi aryz túsken soń dırektoryna habar beredi. Ol jerde túzetý jasaıtyn maman otyrady. Mindet — bazaǵa engizý, jańartý. Ár aýdanda bir mamannan bar. Olar tek sottyń sheshimimen aýystyryp otyrady, — deıdi Aqtóbe oblystyq aýyl sharýashylyǵy basqarmasynyń bólim basshysy Shahıdolla Rahımov.
Dál osy tusta basqarma vetınspektsııaǵa hat jazyp, ol mekemeden «sot sheshimi arqyly ózgertý» týraly nusqama alsa, maman aýylǵa barady.
Vetpýnkt meńgerýshisi, túzetýshi, basqarma mamany, aýyldyq okrýgtiń statıst mamanymen birge júrip maldy qaraıdy, akt toltyrady.
— Bıyl talap kúsheıdi. Buryn úsh aı ishinde tirkeı beretin edi. Sýbsıdııa kezinde qujattar rásimdep, bir ushy osyǵan tireldi. Bir jaǵynan nemquraılyq dep te aıtýǵa bolady. Sonymen birge qazaqta kóp bolsa malǵa kóz tıedi dep topshalaıdy. Maldy mindetti túrde ýaqytyly birdeılendirmese sata almaıdy, jaıylymǵa da shyǵarýǵa tıisti emes. Vaktsına almaǵan, qan tekserilmegen. Bul qaýipti oshaq sııaqty. Al jol-kólik apaty kezinde taıaqtyń bir ushy bizge tireletini ras. Mundaı jaǵdaı aýdan terrıtorııalarynda kezdesedi. Ol jerde jylqyny tirketpegen adamdar bar. Tirketpegen, odan basqa eshteńe joq. Jylqy iri qara sııaqty qorada turmaıdy. Al mamandar dalalyqtan sanaı almaıdy. Máselen jylqyshy 30 jylqyny aıdap ákeledi. Mamandar tańba salyp beredi. Ol taǵy bir úıiri qalyp qoıǵanyn bilmeıdi. Aralaýǵa, tekserýge qaqymyz joq. Alǵa aýdanynda veterınarııalyq stantsııa dırektory men aýdan ákiminiń orynbasaryna bireýdiń aýlasyna kirdi dep aıyppul arqalady. Ol óz mamany qalaı jumys istep otyr, qalaı syrǵa saldy dep qaraýǵa barǵan. Talap boıynsha tek shaqyrǵanda barý tıis, — deıdi Shahıdolla Rahımov.
Aqtóbelik sharýa Sándibek Qaldınniń aıtýynsha, mal basyn jasyryp qalý sharýalardyń emes, jeke adamdardyń isi bolýy múmkin.
Sharýa malyn ýaqytyly satýy, maldy túrli aýrýdan qorǵaýy úshin ýaqytyly tirkep, qan aldyrady.
— Bul maly bar qarapaıym adamdardyń tirligi bolýy múmkin. Olar qunttamaıdy, sóıtip ýaqyt ótkizip alady. Negizi maldy birdeılendirmegenniń zııany kóp. Qujaty joq bolsa eshkim de almaıdy. Sonymen birge tasymaldaǵan kezde qujaty bolmasa aıyppul tóleıdi. Ásirese jylqy malynda tańba bolmaýy múmkin. Ony tańbalaý da qıyndyq týǵyzady, keıde ýaqyt pen qol kúshi jetpeıdi, — dedi Sándibek Qaldın.
Tirkelmegen mal basy shyǵýy múmkin — statıstıka departamenti
Bıyl 1-30 tamyz aralyǵynda Ulttyq aýyl sharýashylyq sanaǵy sanaq.gov.kz saıtynda onlaın ótti.
Onlaın sanaqqa Aqtóbeden 7811 jeke qosalqy sharýashylyq jáne 9138 sharýashylyq sýbektisi qatysty. 20 qyrkúıek pen 20 qazan aralyǵyndaǵy ekenshi kezeńi offlaın ótti.
Sanaq ótkizýge 25 nusqaýshy men 101 ıntervıýer jumysqa alyndy. 312 eldimekendegi 44 092 jeke qosalqy sharýashylyq jáne 709 sharýashylyq sýbektisinen 44 791 respondent qamtyldy.
— Tek mal basy emes, jer, sharýashylyqtardyń tehnıkasy, ósimdik — bári tirkeldi. Bárine taldaý jasalady. Sanaqtan soń tirkelmegen mal basy shyǵýy múmkin. Bir aıta keterligi, qorany teksermeımiz, mal basyn sanamaımyz, bári aýyzsha. Iesinen maldyń túrin, jasyn surap, tirkep aldyq, — dedi Aqtóbe oblystyq statıstıka departamentiniń basshysy Joldasqalı Beısov.
Onyń aıtýynsha, suhbattasýshylar qorasynyń aýdanyn da, mal azyǵynyń kólimin de baqylaýdan shyǵarmaǵan. Negizgi maqsat — jyly sóılep, naqty jaǵdaıdy bilý.
— Mamandarymyzdy barǵanda jyly sóılep, shyndyqty bilý úshin til tabysý kerek dep úırettik. Esik aldynda qora tur. Onyń syıymdylyǵy men jınalǵan jem-shóptiń kólemine qaraı taldaý jasalady dep oılaımyz. Tehnıka sanaldy. Ony lızıngke satyp aldy ma? Qashan aldy? Bári qamtyldy. Aýdan, aýyl ǵana emes, qystaqqa da bardy suhbattasýshylar. Oblysta 400-deı jeke kásipkerlik onlaın sanaqqa qatyspaı, mekenjaı boıynsha aralaýǵa týra keldi. Olardyń arasynda túzetý mekemesinde jazasyn ótep otyrǵandar, ózge elge kóship ketkender, qaıtys bolǵan adamdar atynda turǵan qojalyqtar bar. Sonymen birge jeke sharýashylyqty ashyp, áskerge ketken aqtóbelikter de kezdesti. Bári memlekettik kirister departamentinde tirkelgen soń baryp, qaraý mindetti, — dedi Joldasqalı Beısov.
Aıta keteıik, byltyr Qazaqstanda mal sany ǵana emes, qus sany da qoldan kóbeıtilip kelgeni áshkere boldy.
Kazinform saýalyna jaýap bergen Strategııalyq josparlaý jáne reformalar agenttigi árqaısysyn jiktep, aqparat taratty.