Elektromobılder adam densaýlyǵyna qaýipti me
Jyl saıyn jer júzinde elektrokarlarǵa suranys eselep artyp keledi. Qazaqstanda da elektrli kólikti tańdaıtyndardyń qarasy kóbeıdi. Shamasy, bolashaqta álem elderiniń kóshelerin elektromobılder jaýlaıtynyn senimdi boljaýǵa bolatyndaı. Áıtse de keıingi ýaqytta elektromobılderge qatysty túrli pikir týyndady. Tabıǵatqa zııansyz bolǵanymen, adam densaýlyǵyna qaýpi týraly qaýesetter bar. Kazinform tilshisi atalǵan taqyrypty saraptap kórdi.
Naryqtaǵy ózgergen baǵyt
Keıingi jyldary Qazaqstanda elektromobılderdiń sany edáýir artqanyn baıqaýǵa bolady. 2019 jyly elde 200-deı ǵana elektrli kólik bar bolsa, 2022 jyly olardyń sany 570-ke jetken. Degenmen qarqyn eselene berdi, elektromobılder sany 2023 jyldyń qorytyndysynda 7680-ge, 2024 jyldyń tamyzynda 10700-ge jetti. Jańa trendti almatylyqtar tez qabyldap jatyr, 10700 elektrli kóliktiń 6300-i ońtústiktegi astana kóshelerinde júr.
Ulttyq statıstıka bıýrosynyń esebinshe, 2024 jyldyń 1 maýsymynda Qazaqstanda tirkelgen avtokólikter sany 5,4 mıllıonnan asty. Eger shamalaıtyn bolsaq, biz joǵaryda aıtqan 10700 elektromobıl eldegi jalpy avtokólikter sanynyń 1 paıyzyna da jetpeıdi. Sondyqtan jahandyq trendte turǵan elektromobıl saýdasy Qazaqstan naryǵyn tolyq bıleı qoıǵan joq.
Qazir beıresmı elektrokar naryǵynda kim kóshbasshy ekeni týraly naqty statıstıka beımálim. Biraq sur naryq – turaqsyz, jaz ortasyna deıin Qazaqstanda Zeekr-ge suranys kóp bolǵan, biraq telematıka buǵattalyp qalýy múmkin degen jańalyqtan keıin qyzyǵýshylyq lezde tómendedi. Qazir el turǵyndary Lixiang sııaqty gıbrıd markalarǵa kóńil bólýde.
Al resmı jáne beıresmı elektromobıl satatyn dılerlerde Tesla emes, BYD tanymal. Bul brend resmı naryqqa shyqsa, Qazaqstan turǵyndarynyń Build Your Dreams-qa qyzyǵýshylyǵy arta túsýi múmkin. Bul pikirimiz negizsiz emes, óıtkeni qytaılyq elektromobıl alyby BYD kompanııasy toqsandyq tabysy jaǵynan alǵash ret amerıkalyq Tesla-ny basyp ozdy. BBC aqparatyna súıensek, Qytaıdyń avtomobıl óndirisine berilgen sýbsıdııa áserinen BYD kirisi 2024 jyldyń úshinshi toqsanynda 24% ósip, shildeden qyrkúıekke deıin 28,2 mlrd dollar kiris túsirgen. Aıtpaqshy, Ózbekstanda BYD zaýyty ashyldy, endi Tashkentte marka ónimderi kóbeıip keledi. Eýrazııa aýmaǵyndaǵy kólik naryǵy jyldam ózgerip jatqanyn eskersek, aldaǵy ýaqytta elimizde bundaı elektrli mashınalar kóbeıýi múmkin.
Negizi Qazaqstandaǵy elektromobılderdiń kóbin ıeleri shetelden alyp keledi. Degenmen resmı avtosalondardan kólik alyp jatqandar jeterlik. Osy tusta biz Qazaqstandaǵy resmı elektrokar naryǵynyń kóshbasshylaryn usynamyz.
Negizi elektromobıl saýdasynda kári qurlyq elderi aldyna jan salmaı keledi. Our World in Data dereginshe, 2023 jyldyń qorytyndysynda Norvegııada satylǵan jańa kólikterdiń 93 paıyzyn, Islandııada – 71 paıyz, Shvetsııada – 60 paıyz, Fınlandııada – 54 paıyz, Danııada 46 paıyzyn elektromobılder quraǵan.
Tıimdiligi tolyq dáleldenbedi
Energetıka salasynyń sarapshysy Abzal Narymbetovtiń aıtýynsha, álemde elektromobılderdiń kóbeıýi janarmaı tapshylyǵyna emes, janarmaı baǵasynyń qymbat bolýyna baılanysty. Mundaǵy baǵa aıyrmashylyǵy Qazaqstanda qatty bilinbegenimen, Eýropa men AQSh-ta janarmaıǵa qaraǵanda elektr energııasynyń quny arzandaý bolyp keledi. Ekinshiden, elektromobılder aýany dástúrli kólikterge qaraǵanda azyraq lastaıdy nemese múlde lastamaýy múmkin delingen. Biraq bul turǵyda zertteýdi qajet etetin máseleler bar. Elektromobıl ıesi moraldyq jaǵynan «men ekologııany lastamaımyn» dep oılaýy múmkin, degenmen elektr energııasy qaıdan shyǵady? Mysaly, Qazaqstannyń jaǵdaıynda elektr energııasynyń 70 paıyzy kómir jaǵý arqyly óndiriledi. Kómir – aýany eń qatty lastaýshy otyn. Taza energııa kózderin paıdalanbaıynsha, ekologııalyq turǵyda elektromobılder tolyqqandy zııansyz dep topshylaýǵa erte.
– Elektromobılder óndirisinde sırek kezdesetin metaldar qoldanylady. Sonyń biri – basym bóligi (jahandyq óndiristiń 70 paıyzy) Kongoda óndiriletin kobalt. Atalǵan metaldyń óndirisi qalaı júrýde, jumys kúshi retinde kimder paıdalanylady, qaýipsizdik deńgeıi qandaı? Bul saýaldardyń jaýaby belgisiz. Biz tek óndiristiń nátıjesin kórip otyrmyz, alaıda qandaı metaldan, qandaı jaǵdaıda jasalǵanyn kórmeımiz.
Sondaı-aq elektromobılderdiń ýtılızatsııasy keleshekte problemaǵa aınalady. Bul sanattaǵy kólikterde úlken batareıalar ornalastyrylǵan. Biz úı jaǵdaıynda paıdalanatyn kishkentaı batareıalardyń ózin qoqysqa tastaýǵa júreksinemiz, sebebi onda kúkirt qyshqylynyń qospasy bar. ıAǵnı, elektromobılge qoldanylatyn batareıalarda onyń kóp mólsheri bary anyq, – dedi Narymbetov.
Sarapshynyń sózinshe, jalpy, jer júzinde mıllıardtan astam avtokólik bar. Eger sanǵa shaǵar bolsaq, elektromobılder onyń 1 paıyzyna da jetpeýi múmkin. Biraq jańadan shyǵyp jatqan avtokólikter arasynda elektromobılderdiń úlesi kóbeıip keledi. Keıbir Eýropa elderinde, sonyń ishinde Norvegııada satylyp jatqan jańa kólikterdiń arasynda elektromobılder úlesi 90 paıyzdan asyp ketti. Basqa elderde de baıaý nemese jyldam qarqynmen úlesi kóbeıe bermek. Biraq dástúrli kólikterdi tolyǵymen ysyra ala ma – ony ýaqyt kórsetedi.
– Tıimdilik turǵysynan másele bar. Kári qurlyq elderi tyǵyz ornalasqan, shaharlar bir-birine tym jaqyn, sol sebepti qalalar arasynda elektromobılderdi qýattaý stantsııalaryn ońaı kóbeıtti. Al Qazaqstan sekildi jeri úlken, halqy az shoǵyrlanǵan elderde bul protsess qıyndaý, elektromobılmen alys jolǵa shyǵa almaısyz. Sondyqtan elektromobılderdiń tıimdiligi geografııalyq, eldiń damýy sekildi faktorlarmen ólshenedi. Tıimdiligi tolyq dáleldenbegenine qaramastan, álemde elektromobılder belsendi kóbeıýde, dástúrli naryqty yǵystyryp jatyr. Kópshiliktiń qyzyǵýshylyǵy bar, ony joqqa shyǵara almaımyz, – dep qorytyndylady sózin.
Sarapshy sózin quptaýǵa bolady, sebebi ashyq derekkózderde el aýmaǵynda elektromobıl qýattaý stantsııalarynyń sany myńǵa da jetpeıtini aıtylǵan. Іri qalalardy esepke almaǵanda, qalǵan shaharlarda bundaı stantsııalardy tabý qıyn. Ázirge elektrli kólikti jer úıde turatyn, garajynda zarıadtaýǵa múmkindigi barlar alyp jatqan sekildi. Degenmen ınfraqurylymdy retteý men qýattaý stantsııalaryn salý qolǵa alynyp jatyr. Eger jyl saıyn elektromobılder sany arta berse, jumys jedeldeı túsýi múmkin.
Adam densaýlyǵyna zııandy radıatsııa bólinbeıdi
Ekologııalyq máselelerden bólek, elektromobıldi júrgizetin adamnyń qaýipsizdigine, densaýlyǵyna qatysty saýaldar bar. Mysaly, elektrli kólikten magnıtti tolqyndar shyǵatynyn aıtýshylar jeterlik. Degenmen medıtsına sarapshysy Ákim Tursynnyń sózinshe, elektromobılderdiń adam densaýlyǵyna tikeleı zııany joq.
– Bul jerdegi úreı magnıttik tolqynǵa baılanysty. Elektromobıldiń magnıttik redýktorlary aldyńǵy jáne artqy bólikte ornalasqan. Ondaǵy magnıttik óris MRT, kompıýterlik tomografııadaǵydaı úlken bolmaǵan soń, adam densaýlyǵyna zııandy radıatsııa bólinbeıdi.
Árıne, qazir shyǵyp jatqan elektromobılderdiń batareıasyna, júrgizý kezindegi qaýipsizdigine suraq bar. Bul máselege tikeleı kólik óndirýshileri ǵana jaýapty. Mysaly, batareıadaǵy lıtıı-ıon ottegimen hımııalyq baılanysqa túsip, órt shyqqan oqıǵalar bar. Degenmen bul kemshilik barlyq kólikterge tán, sebebi benzın nemese gazben júretin avtokólikterde de órt qaýpi bolady, – dep túıindedi dáriger.
Qoryta aıtqanda, jyl saıyn elektromobılder sany kóbeıe beretini anyq. Biraq janarmaı tutynatyn avtokólikterdi tolyqtaı ysyryp, basyp ozýy úshin ondaǵan jyldar kerek. Onyń ústine elektromobılderdi ýtılızatsııalaý máselesin ázirge tolyqtaı sheshken jalǵyz el Qytaı ekeni aıtylýda. Keleshekte bul taqyrypqa qatysty saýaldarǵa álem elderi qaıta oralatyn ispetti.