Eldigimiz ben ulttyq bolmysymyzdy aıshyqtap kórseter shyǵarmalardy sahnaǵa ákelýde ońdy betburystar bar - Amankeldi Muqan
- Amangeldi Orazbaıuly, Táýelsizdik kezeńi elimizdegi teatr óneriniń damýyna qanshalyqty yqpal etti?
Táýelsizdik alý eń aldymen ultymyzdyń rýhanı turǵydan qaıta túleýine, sonyń ishinde teatr óneriniń damýyna tıgizer yqpaly zor boldy. Atalmysh kezeńniń alǵashqy jartysynda ózge janrlarǵa qaraǵanda kúrdeli qurylymdardan turatyn opera óneriniń basyp ótken shyǵarmashylyq jolyn baǵamdasaq, bir izdilik, birkelki baǵyttan góri buralań iziniń de bar ekendigin kóremiz. Ult tarıhyna, onyń betke ustar tulǵalaryn jańasha, sony kózqaraspen paıymdaý kórkem ádebıet pen ónerdiń barlyq salalary úshin mańyzdy sharýa bolatyn. Halqymyzdyń ulylaryn ulyqtaý, buǵan deıin aıtýǵa nemese jazýǵa ruqsat etilmegen, nemese ádeıi burmalanǵan aqtańdaqtarmen jumys istep, shyndyqty qalpyna keltirýge dańǵyl jol ashyldy. 1993 jyldyń naýryz aıynyń 17-18 juldyzynda Almaty qalasynda QR Mádenıet mınıstrliginiń keńeıtilgen májilisi ótti. Onda Elbasynyń buıryǵymen jańadan saılanǵan QR Mádenıet mınıstri E.Rahmadıev: «Qazir teatr, kontserttik uıymdarǵa syn kezeń. Halyq tarıhyna qaıta oralý, Abaı, Shákárim, Sultanmahmut, Maǵjan, taǵy da basqa qaıratkerler, halyq uldary týraly shyǵarmalar kerek. Máselen, «Mahambetten» keıin (B.Jumanııazovtyń 1987 j. sahnaǵa qoıylǵan operasy) bir de bir opera ne balet jazylmapty. Jazylǵan, biraq sahnaǵa qoıylmaǵasyn sol qalpy sórelerde shań basyp qala bergen. Demek, repertýardy jańalaý qajet» - degen tujyrymdama jasaıdy.
- Táýelsizdik kezeńinde teatr repertýarynyń jańa shyǵarmalarmen tolyǵýy qalaı júrdi?
Bul kezeńde teatrlarymyz tarıhı taqyryptarǵa kóbirek den qoıýy zańdylyq bolatyn. Keńestik ıdeologııanyń shekteýimen ashyq aıtylmaı kelgen óz tarıhymyzǵa tereńdeı úńilý, kúrdeli de qıyn belesterde elge, halyqqa tutqa bolǵan tulǵalar ómiri men shyǵarmashylyǵyna degen qyzyǵýshylyq ádebıet pen ónerdiń ózekti taqyryptaryna aınaldy. Sondyqtan «jarııalyq» zamanynan bastap opera teatrynyń repertýarynan oryn alǵan: Ǵ.Jubanovanyń «Qurmanǵazy» (1987), B.Jumanııazovtyń «Mahambet» (1990) operalarynyń qatary E.Rahmadıevtiń «Abylaı han» (2004), A.Serkebaevtyń «Tomırıs» (2007) sekildi qazaq halqynyń aıbyndy tarıhı tulǵalaryna arnalǵan týyndylar qaıta qurý jáne egemendik kezeńdegi teatr erekshe mán berip sahnalaǵan shyǵarmalar. Halyq ortalyqtyń buǵaýynan erkindikke qol jetkizgen kezde birinshi kezekte óziniń ótken tarıhyna, jabýly qazan kúıinde kúni keshege deıin aqtańdaq bolyp kelgen ótken tarıhı belesterine, qoǵamdyq-saıası tulǵalaryn túgendeýden bastaýy bizdiń qoǵam men ýaqyt talabynan týyndaǵan qajettilik bolatyn.
Kompozıtorlarymyzdyń jańa opera shyǵarmalarynyń az sahnalanýy 15 jylǵa jýyq ýaqytqa toqtap qalýy álemdik klassıkalyq týyndylardy jıi qoıýǵa bet burǵyzdy. Ýaqyt synynan súrinbeı ótken álemdik opera repertýarynyń injý-marjandary bul kezde qazaq opera teatrynyń negizgi repertýary boldy desek qatelespeımiz. Tipti teatr óziniń turaqty sahnasy bolmaǵan kezde de birneshe jyl qatarynan álemdik, orys operalaryn oryndaýǵa, kúrdeli partıtýralardy óz kúshimen kontserttik sahnaǵa alyp shyǵaryp otyrdy. Bul qoıylymdar ózderiniń shyǵarmashylyq baǵyt-baǵdaryn, oryndaýshylyq múmkindikterin elep-ekshegen teatrdyń qıyn-qystaý kezdegi shyǵarmashylyq qarymyn kórsetedi.
-Táýelsizdiktiń alǵashqy kezeńinde (1991-1996) halyqtyń ál aýqaty men onyń shyǵarmashylyq áleýeti el ekonomıkasynyń damýymen tikeleı baılanysty boldy. Qoǵam basynan keshken ár alýan ekonomıkalyq, áleýmettik, saıası ózgeristiń bári teatrdyń shyǵarmashylyq jumysyna óz yqpalyn tıgizgeni anyq. Bul týraly sizdiń oı-pikirińiz qandaı?
Teatr trýppasyndaǵy S.Baısultanov, N.Úsenbaeva, J.Baspaqova, S.Işanova, T.Kúzembaev syndy taǵy basqa da talantty oryndaýshylar quramy sahnada nebir kúrdeli opera shyǵarmalaryn qoıýǵa múmkindik berdi. Alaıda, teatrdy qarjylandyrý jetkilikti mólsherde bolmaýy, shyǵarmashylyq topty toqyraýdan alyp shyǵatyn kórkemdik jetekshiniń tapshylyǵy, teatrdyń ózge de bas mamandarǵa /dırıjer, baletmeıster, rejısser, t.b./ tipti qatardaǵy ártisterge degen suranystyń tolyq, tipti jartylaı bolsa da qanaǵattandyrylmaýy teatrdyń shyǵarmashylyq qabiletin kúrt tómendetip jiberdi.
Táýelsizdiktiń alǵashqy jyldary teatr sahnasy jańa qoıylymdarǵa asa baı bolǵan joq. Shaǵyn bıýdjetti qoıylymdarmen jyldyq jańa qoıylymdar sandyq deńgeıin ustap turýǵa tyrysqan teatr ákimshiligi az shyǵynmen shyǵýǵa tyrysyp baqty. Bul kezeńde N.Rımskıı-Korsakovtyń «Motsart pen Salerı» (23.02.91), E.Rahmadıevtiń «Alpamys» (29.10.92), K.M.Veberdiń «Syıqyrly atqysh» (26.12.92), E.Kolmonovskııdiń «Aqshaqar men jeti ergejeıli» (24.04.93), G.Svırıdovtiń «Sharýalar áni»(25.04.93), E.Rahmadıevtiń «Qamar sulý» (14.02.94), D.Shostakovıchtiń «Aqymaq tyshqan» (23.02.95) sııaqty asa kóp materıaldyq shyǵyndy jáne kóp oryndaýshylar quramyn qajet etpeıtin kameralyq operalardyń qoıylýy teatrdyń sol kezdegi hal-ahýalynan habar bere alady. Bul kezeńde ulttyq opera repertýarynyń úzdik úlgileri sahnaǵa birneshe márte qaıtalap qoıyldy. Sonyń biri E.Rahmadıevtiń «Qamar-sulý» (1963), «Alpamys» operalary.
Jalpy 90-jyldar basynda teatrda qalyptasqan shyǵarmashylyq hal-ahýal álemdik shyǵarmalardy meńgerý barysynda kún tártibinde turǵan kóptegen máselelerdiń basyn ashyp berdi. Bul kezeń aralyǵynda teatr ujymynda tabysty eńbek etken: E.Serkebaev, B.Tólegenova R.Jamanova, R.Jubaturova Ǵ.Esimov, Á.Dinishev, Q.Qalılambekova Sh. Úmbetalıev, L.Aslanova, V.ıAkovenko, M.Musabaev K.Baqtaev sekildi sheberlerdiń shyǵarmashylyq joly aıaqtalyp olardyń izin basqan orta, jas býyn talantty oryndaýshylar legi sahnaǵa shyqty. Solardyń qatarynda birneshe halyqaralyq ánshiler baıqaýlarynyń júldegerleri - N.Úsenbaeva, S.Baısultanov, B.Sqaqov, K.Myrjyqbaev, U.Kenjebekov, B.Jubaeva, M.Muhamedqyzy, Q.Joldybaev, J.Baspaqova syndy t.b. da júırikter bar.
- 1996-2001 jyldary teatr ǵımaratynda júrgizilgen jóndeý jumystarynyń shyǵarmashylyq jumysqa áseri boldy ma?
Kóshpeli kezeńniń jumysyna saı Almaty teatry óziniń shyǵarmashylyq josparlaryn qaıta qarady. Kúrdeli dekoratsııalyq qurylymdary bar operalar men balet týyndylaryn kórsetýge tolyq múmkindik bolmaǵandyqtan kóshi-qonǵa jeńil spektaklderdi oryndaýdyń jańa túri - kontserttik oryndaýdaǵy qoıylymdar keshterin ótkizýdi qolǵa aldy. Teatr ujymy turaqty sahnasynyń bolmaýyna qaramastan jańa operalardyń tusaýyn kesip, olardy túpnusqa boıynsha oryndaýdy qolǵa aldy. Osynyń nátıjesinde kóshpeli ómir keshe júrip ár túrli sahnalarda óner kórsetken trýppanyń repertýarynda jańa týyndylar paıda boldy. J.Bızeniń «Marjan terýshiler» (09.03.1997), G.Donıtsettıdiń «Lıýchııa dı Lammermýr» (23.01.1998), Dj.Pýchchınıdiń «Týrandot» (30.04.1999), J.Bızeniń "Karmen" (1999) jáne D.Bellınıdiń «Norma» (2000) operalary ıtalıan jáne frantsýz tilderinde daıyndaldy. Bul kontserttik spektakldiń kórermenge jaqsy áser qaldyrýynyń bir ushy oryndaýshylyq quramnyń joǵary deńgeıi desek, ekinshiden, mýzykalyq shyǵarmanyń basqa komponentteri; hor men orkestrdiń rólderiniń joǵary deńgeıi de erekshe mánge ıe boldy. Hormeıster Sh.Rahymjanova, dırıjer N.Jarasov orkestrmen súıemeldeýde, jekelengen orkestrlik bólikterdi oryndaýda kompozıtordyń ózindik qoltańbasyn, dáýirdiń stıldik erekshelikterin eskere otyryp bıikten kórine bildi.
- 2004 jyly 24 qazanda ulttyq opera repertýary E.Rahmadıevtiń «Abylaı han» atty jańa shyǵarmasymen tolyqty. Mamandar bul qazaq opera tarıhynyń jańa betin ashty dep baǵa berdi. Bul týraly qandaı oı-pikirińiz bar?
Shyǵarma jelisi halqymyzdyń jońǵarlarmen bolǵan sheshýshi shaıqasynan bastalatyn, bir týdyń astyna birigip birtutas memleket bolýynyń tarıhı qalyptasý kezeńderi kiretin birneshe ojyldyqtar aralyǵyn qamtıdy. Dál sondaı oqıǵalar legi araǵa birneshe ǵasyrlar salyp 1991 jyly Qazaqstan Respýblıkasy óziniń egemendigin jarııalaǵan kezde, tarıhı damýdyń jańa kezeńinde qaıtalanyp keldi. Jas memleketti qurýdyń qıyndyqtary, ishki-syrtqy kedergilerdi jónge keltirý táýelsiz elimizdiń shekarasyn bekitý, alys-jaqynda ornalasqan alpaýyt memlekettermen halyqaralyq saıası arenada kóp vektorly qarym-qatynastar ornatý ózimiz kýá bolǵan tarıhtyń jarqyn betteri. Qaýyrt oqıǵalar legi, qoǵamdyq-saıası arenadaǵy jeńisterimiz ben jetistikterimiz, zamanynda Abylaı hannyń ustanǵan kóregen saıasatynyń izimen bolýy, egemendik alǵannan keıingi jas memleketimizdiń baǵytynyń durystyǵyn kórsetti.
Qoıýshy-rejısser ıÝ.Aleksandrov spektakldi sahnalaýda óziniń kásibı sheberligi men tájirıbesin jan-jaqty kórsete aldy. Avtordyń negizgi oı-ıdeıalaryn túsinip, ony sahnalaýda spektakldiń ishki mazmuny men syrtqy formasyn jasaýda basty is-áreket kózin kompozıtor shyǵarmasynyń ishinen, ol aıtqysy kelgen oı-ıdeıasynan alýǵa tyrysqan. Rejısser qoıylymnyń basty ıdeıasy etip jaýgershilik zamanda qazaq halqynyń basyn biriktirip el bolýdy armandaǵan iri saıası tulǵa Abylaıdyń obrazyn bar qyrynan kórsete otyryp, qalǵan oqıǵalar men keıipkerler áreketin osy tulǵanyń tóńiregine toptastyryp bere aldy.
Ábilmansur - T.Kúzembaev spektakl barysynda birde ójet te ótkirligimen qyzýqandy, endi birde oıly, alystan baılam jasaıtyn tis qaqqan el men jerdiń qamyn oılaǵan jan retinde kórinedi. Basqa partııalarda, qıyn-qystaý kezde eli men halqyna rýhanı aqylshy bolyp jol siltegen Buqar-jyraý-Sh.Ábilov, halyqtyń ar-uıaty men shynaıy kelbetiniń jınaqtalǵan beınesi Dıýana-B.Bókenov, maqtan súıgish, dańǵoılyǵymen qazaqtyń basyna áńgir taıaq oınatatyn qalmaqtyń batyry Sharysh-B.Sqaqov, oılaǵan isiniń aıaǵyna deıin jetkizý úshin eshteńeden taıynbaıtyn Topysh-D.Dútmaǵanbetova, sahnaǵa qalyqtaǵan qustaı baıaý samǵap shyǵatyn Kúlpásh-B.Jubaeva, jas ta bolsa boıyndaǵy kúsh-qaıratynan jalyny ottaı sharpıtyn Ámir Sana-J.Tapın erekshe este qaldy. Jyl qorytyndysy boıynsha QR Memlekettik Komıssııa otyrysynyń sheshimimen E.Rahmadıevtiń «Abylaı han» operasy joǵary baǵalanyp bir top qoıýshy-oryndaýshylar quramy: ıÝ.Aleksandrov, V.Okýnev, T.Kúzembaev, Sh.Ábilov jáne bas hormeıster B.Jamanbaev QR Memlekettik syılyǵynyń ıegerleri atandy.
Osy qoıýshy qurammen G.Donıtsettıdiń «Lıýchııa dı Lammermýr», Dj.Pýchchınıdiń «Týrandot» t.b. operalarynyń tusaýy kesildi. Ózge teatrlar sahnalarynda sırek kórinetin álemdik deńgeıdegi opera sahnasynyń injý-marjany bolǵan eki opera da Almaty teatrynyń repertýarynyń kórkin keltirgen qoıylymdarǵa aınaldy. Sonymen birge ózimizdiń tól ulttyq rejısserimiz Láılim Imanǵazınanyń sońǵy jyldardaǵy jaqsy jumystarymen kórinip júrgendigin basa aıtý kerek. Onyń sahnaǵa shyǵarǵan A.Serkebaevtyń «Tomırıs», G.Donıtsettıdiń «Mahabbat sýsyny», Dj.Verdıdiń «Bal maskarad» t.b. spektaklderi de ortalyqtan kelgen tanymal rejısserdiń qoıylymdarynan artyq bolmasa kem emes. Qazaq sahnasyndaǵy ulttyq mamandardyń shyǵarmashylyq jumystaryn kórý sońǵy jyldardaǵy jaǵymdy jańalyqtardyń biri.
- Opera óneriniń damý úderisine kóńilińiz tola ma?
Teatrlarymyzdyń materıaldyq hal-ahýaly qazir aımaqtaǵy respýblıkalar ózge teatrlarymen salystyra qaraǵanda ozyq tur. Kezinde ábden turalap qalǵan shyǵarmashylyq ujymdar búginde óziniń qısaıǵan kóshin túzep aldy. Ózindik tarıhy bar, qalyptasqan dástúrimen erekshelenetin teatrda burynǵy júrip ótken aǵa býyn oryndaýshy ónerpazdardyń salyp ketken jolyn, shyǵarmashylyq dástúrin jalǵastyra otyryp ony jetildirý, jańa ýaqyt suranysyna saı baıytyp, aınalym sheńberin keńeıtý talaby baıqalady. Dúnıe júziniń myqty teatr trýppalary ǵana qoıýǵa batyly baratyn kúrdeli shyǵarmalardy sońǵy jyldary Almaty teatrynyń repertýarynan kórý, bul ujymnyń oryndaýshylyq deńgeıiniń joǵary ekendigin jáne bir márte dáleldeı tústi.
Biraq, teatrdyń búgingi tańdaǵy shyǵarmashylyq hal-ahýaly ony basqarýshy ákimshiliktegi jiberilgen keıbir olqylyqtan týyndaǵan óner ujymyndaǵy sońǵy kezde bolǵan túsinispeýshilikter elimizdiń bas teatrynyń bedeline nuqsan keltirerlik jáıt dep bilemin. Osyndaı faktiler bolǵan eken demek, bul salada toqyraý, sheshimin tappaǵan ózekti máseleler bar. Joǵary jaq oń-terisin ózderi ajyrata jatar. Meniń oıymsha respýblıkadaǵy teatrlarymyzdy ákimshilik jaǵynan basqarý, kórkem shyǵarmashylyq isinde, repertýarlyq ustanǵan saıasatyndaǵy qıyspaı jatqan sharýashylyqty jóndeý úshin jaqsylap oılanatyn kez keldi. Bul salada respýblıka teatrlar kartasy boıynsha eleýli ózgerister engizý qajet. Ol alda bolatyn bólek, úlken áńgime taqyryby.
Oıymyzdy qoryta ketsek Qazaqtyń Memlekettik Abaı atyndaǵy akademııalyq opera jáne balet teatrynyń alǵan baǵyt-baǵdary, kózdegen mejesi bıikten kórinedi. Táýelsizdiktiń arqasynda repertýarda eldigimiz ben ulttyq bolmysymyzdy aıshyqtap kórseter shyǵarmalardy sahnaǵa ákelýde ońdy betburystar bar. Elimiz aman, zamanymyz tynysh bolsa respýblıkadaǵy mýzykalyq teatrlardyń qara shańyraǵy - Akademııalyq opera teatry boıaýy qanyq, alýan baǵytta qulpyra damıtynyna senimimiz kámil.
- Áńgimeńizge rahmet.