Elbasynyń jýrnalıstermen suhbaty: Tramppen áńgimeden bastap latyn álipbıine deıin...
Aıta keterligi, aldaǵy kúnderi Qazaqstan Prezıdentiniń memlekettik saparmen Ózbekstanǵa, sosyn jumys saparymen Túrkimenstanǵa barýy josparlanǵan. Álemdik aýqymdy sharanyń biri - EKSPO-nyń aıaqtalǵany keshe ǵana. Onyń syrtynda qanshama kezdesýler, forýmdar men alqaly jıyndar úzdiksiz júrip jatty. Osyndaı qaýyrt kesteler arasynan BAQ-pen júzdesýge ýaqyt taýyp, jýrnalıster tarapynan kóterilgen san-salaly saýaldarǵa salıqaly jaýap qaıtarý - bul da Prezıdent jumysynyń bir ereksheligi. Aıtpaqshy, dál osy máseleni jýrnalıster de búgingi baspasóz máslıhatynda kóteripti. Oǵan Elbasy: «Prezıdenttiń jumysy - qol qoıýmen nemese buıryqpen, zańmen nemese kezdesýlermen shektelmeıdi. Jumystyń 90 protsenti buqaralyq aqparat quraldaryna kórinetin aqparattan tys jatyr. Sizderge aıtarym - bul aýyr jumys. Óz tájirıbeńmen birge, densaýlyqtyń myǵymdyǵy men energııany, psıhologııalyq jáne emotsııalyq energııany talap etedi. Árıne, óz qalaýyńdaǵy jumys bolǵandyqtan, bul da kómek bola alady» dep jaýap bergen eken.
Sonymen Aqordada otandyq jáne sheteldik jýrnalıstermen kezdesýinde qandaı máseleler kóterildi? Elbasy qoǵamnyń ózekti máseleleri boıynsha ne aıtty? Osyǵan bir sholsaq...
EKSPO ózin ózi tolyqtaı aqtady
Jaqynda ǵana aıaqtalǵan halyqaralyq kórmeniń býy áli basylmaǵany belgili. Sondyqtan bolsa kerek baspasóz máslıhatynda alǵashqy saýaldardyń biri osyǵan qatysty bolǵan-tyn. «Shyǵyndalǵan aqsha osy jerge kelýshilerdiń, saıahatshylardyń esebinen qazirgi ýaqytta qaıtaryldy. Osyǵan deıin atap ótkenimdeı, Astananyń barlyq qonaq úıleri, meıramhanalary, kontsert zaldary men dúkenderi tolyp, óte jaqsy serpin aldy. Astana bıýdjetiniń túsimi osy jyldyń ishinde birneshe esege artty. Bıznesmender de óz aqshalaryn tapty. Munyń barlyǵy da eldiń qorjynyn tolyqtyrdy», - dedi Qazaqstan Prezıdenti. Bul rette Prezıdent EKSPO-nyń eń basty jetistigi retinde osy kórmeni jeńip alyp, ótkizýdiń ózi ekenine nazar burdy. «162 memleket ótkizgisi keldi. Kórmelerdiń tarıhy 100 jyldy quraıdy. Ár taqyrypta, ár baǵytta dúnıejúzinde kórmeler ótkiziledi. Osynyń aldynda Mılandaǵy kórmeni baryp kórdim. Ol ýaqytsha jasalǵan ǵımarattardyń ishinde ótti. Bitkennen keıin barlyǵyn taratyp alyp ketti. Sondyqtan eń mańyzdysy, biz jas el bolǵannan keıin Qazaqstandy dúnıejúzine kórsete bilýimiz kerek. Munyń tóńireginde áli kóp jumys jasaý qajet», - dedi Elbasy. Prezıdenttiń atap ótýinshe, kórme bitkenimen ǵımarattardyń barlyǵy beker qalmaıdy. «Bizdiń pavılonymyz Qazaqstannyń mýzeıi retinde qalady. Eki pavılonda qarjy ortalyǵy bolady. Bir pavılonda Qazaqstannyń kórmesi bolady. Munan bólek, bir pavılonda ІT-startaptar parki ashylady. Onda jastarǵa, ǵalymdarǵa jańalyqtar ashýǵa barlyq múmkindik jasalady. Sonymen qatar taǵy bir pavılonda mektep oqýshylaryn bilimge, mamandyqqa baýlıtyn ortalyq bolady. Ony koreılermen birge jasap jatyrmyz. Ol da jastarǵa paıdaly», - dedi Elbasy.
Aıta keterligi, kórmege 4 mıllıonǵa jaqyn adam kelgen. Jalpy kirip shyqqan adamdardyń sany 25 mıllıonnan asqan. 1400 qazaqstandyq kompanııa qurylys jáne basqa da jumystaryna qatysty, olar 640 mlrd teńgeniń qarajaty ıgerdi.
AQSh sanktsııalarynyń Qazaqstanǵa qatysy joq
Máslıhat barysynda Elbasy Nursultan Nazarbaev taıaýdaǵy AQSh Prezıdenti Donald Tramppen telefon arqyly sóılesýin tarqata aıtyp berdi. «Memleket basshysynyń telefonmen sóılesýleri - bul ádettegi is. Qońyraý shalamyz. Ol prezıdent bolyp saılanǵan kezde, qarashada telefon shaldym. Ol ýaqytta uzaq áńgimelestik. Ol bizdiń óńirdegi, Reseıdegi, Qytaıdaǵy ahýalǵa qyzyǵýshylyq tanytty. Odan keıin biz AQSh pen arab elderiniń kezdesýi ótken Er-Rııadta kezdestik. Keıin ol maǵan qońyraý shaldy. Onyń aldynda AQSh Energetıka mınıstrliginiń basshysy EKSPO-2017-ge kelip, men qabyldaǵan edim. Ol rıza bolyp, eksponattarǵa, kórme uıymdastyrý deńgeıine tań qaldy. Barǵannan keıin ol bastyǵyna baıandap, ol maǵan qońyraý shalýǵa sheshim qabyldaǵan sııaqty», - dedi Elbasy.
Memleket basshysynyń aıtýynsha, amerıkalyq áriptesimen eń aldymen qazaqstandyq-amerıkalyq qarym-qatynas jaıynda sóılesken. Sosyn Nursultan Nazarbaev AQSh-tyń kompanııalary Qazaqstanǵa 40 mlrd dollardan astam ınvestıtsııa salǵanyn, amerıkalyq bıznestiń qatysýymen elimizde 500 kompanııa jumys isteıtinin aıtqan. «Men qazirgi ýaqytta bolyp jatqan sanktsııalardyń atalǵan kompanııalardyń jumysyna yqpal etpeýin suradym. Ol munyń Qazaqstanǵa qatysy joqtyǵyn rastady jáne AQSh Qazaqstanmen bul qarym-qatynastardy odan ary damytýǵa múddeli ekendigin qýattady», - dedi Nursultan Nazarbaev.
Aıta keterligi, Prezıdent Nursultan Nazarbaev Reseı men AQSh basshylary Vladımır Pýtın men Donald Tramp jaıly ne oılaıtynyn jetkizdi. «Álbette, men bizge jaqyn sanalatyn Reseımen qarym-qatynas týraly suraı almadym. Bul týraly alǵashqy áńgimemiz óte sátti boldy (...) Men Reseı men Reseıdiń basshysyn Batystyń onsha qabyldamaıtynyn, shynynda, ol múlde bólek adam ekenin tike aıttym. Sol kezde ol maǵan: «Sen bilesiń ǵoı, biz Germanııada Pýtınmen kezdestik. Endigi kezekte bári jaǵdaıǵa baılanysty» dep jaýap berdi. Ondaǵy da, bizdegi de jaǵdaıǵa baılanysty ekeni belgili. Biraq, menińshe, bul relsten aýytqyp, qarym-qatynasty túzeýge bolatyn sekildi», - dedi Nursultan Nazarbaev. Prezıdent sondaı-aq, eki eldiń qarym-qatynasy retteler degen senim bildirdi. «Ol (Donald Tramp) Reseıdiń úlken memleket ekenin aıtqan edi. Áıteýir bir kúni biz bul suraqty sheshemiz. Sózsiz, AQSh pen Reseı eń iri ıadrolyq derjava ekeni belgili. Álemdik máselelerdi Reseısiz de jáne AQSh-syz da sheshýge bolmaıdy. Sondyqtan, aıaǵynda bul pozıtsııa jaǵymdy jaqqa qaraı ózgerer dep oılaımyn», - dedi Memleket basshysy.
Jańa álipbı jaıynda...
Qoǵamda kóp talqylanǵan ózekti máseleniń biri - latyn álipbıi. Máslıhatta bul másele de eleýsiz qalmaǵan. Jýrnalıster tarapynan qoıylǵan suraqqa Elbasy da óz pikirin bildirdi. Prezıdent qazaqstandyq ǵalymdardyń uzaq ýaqyt jumys istep, barlyq tarıhty qarap shyqqanyn, Ózbekstan, Túrkııa elderiniń tájirıbesi saralanǵanyn aıtqan. «Jalpy álipbı degende kompıýterge birden qoıa salý úshin ilik bolmaý kerektigin men ǵalymdarǵa aıttym. Noqaty, útiri bar, tek qazaq dybysyna tán 8 árip bar. Mine solardy naqtylaý qajet. Barlyq másele osynda», - dedi Elbasy. Prezıdent álipbı máselesi áli de talqylanatynyn aıtyp, álipbıge kóshý jobasy sońyna deıin tyńǵylyqty daıyndalýy tıistigin eskertti. «Qazaq tilinde ş, ıý, ıa áripteri joq. «ıAponııany» qazaqtar «Japonııa» deıdi. «ch», «ıý», «ıa», «», «» belgileri joq. ıAǵnı biz osy áripterdi qoldaný arqyly naǵyz qazaq tilin burmaladyq. Sol sebepti endi negizi tilge kóshpekpiz. Bul búkil memleket úshin mańyzdy shara jáne onda aǵattyqqa jol berýge bolmaıdy»,- dedi Nursultan Nazarbaev.
Memleket basshysy sábiz sóziniń talqylaýǵa usynylǵan jańa álipbımen jazylyp, aıtylýyna qatysty qoǵamdyq qyzý pikirtalasqa oraı oıyn bildirdi. «Keshe maǵan sábiz degen sózdegi «á» áripin qalaı aıtý qajettigi ınternette júr dep aıtty. «Á-ni» «a» janynda «e» eki áripten turady. Sonda «saebiz» dep oqylady eken» dep. Nemiste «mektep» degendi úsh árippen sh áripin S, c, h áripterimen beredi. Frantsýz sózine bir sózdi aıtý úshin 10 árip kerek. Sondyqtan olaı deý durys emes», - dedi Elbasy.
Aıta keterligi, 2022 jyldan bastap 1 synyp latyn álipbıimen oqıdy. Bul rette Prezıdent álemdegi aqparattardyń 70 paıyzy latyn áripimen taralatynyn, ǵylymı-tehnıkalyq progres te osy tilde basym júrip jatqanyn eske saldy.
Saqalyn beline túsirip júrý musylmandyqtyń kádesi emes
Din máselesi týraly Prezıdenttiń ustanymy belgili. Elbasy buryn da qazaqtyń qyzdarynyń, áıel zatynyń ereksheligin aıtyp kelgen bolatyn. Baspasóz máslıhatynda bul máselege taǵy da nazar aýdaryldy.
«Bizdiń qazaqtyń qyzdary, jalpy áıel azamattary esh ýaqytta betin búrkemegen. Qyzdarymyz burymdaryn salbyratyp, sholpylaryn syńǵyrlatyp júretin. Bizdiń analarymyz batyr bolǵan. Erleriniń janynda júrip soǵysqan, qolyna naıza alǵan. Sondyqtan sonsha ǵasyrlyq tarıhymyzdy alyp kelip, búgin basqasha jolǵa túsemiz be? Shaldardyń sholtıtyp shalbar kıgenderin qaıdan kórdińizder? Saqalyn beline túsirip júrý musylmandyqtyń kádesi emes qoı. Qaı Quranda jazylǵan? Bul saltymyzdy buzady. Munda turǵan qandaı erekshelik bar? Oǵan kim qyzyǵady? Sondyqtan ol bizdiki emes. Men bul týraly bir ret aıttym. Men aıtqannan keıin oryndatatyn adammyn. Sondyqtan jastarǵa osylardan aýlaq bolyńdar deımin», - dedi Qazaqstan Prezıdenti.
Sóz arasynda Elbasy qazaqstandyqtar da soǵysyp júrgenin qaqtyǵys aımaqtarynda jaǵdaıdyń óte aýyr ekenin basa aıtty.
«Dúnıede neshe túrli dinı aǵymdar bar. Sırııada qaqtyǵystar bolyp jatyr. Olar ár jerden jastardy shaqyrdy, aqsha tóledi. Olardy soǵysqa beıimdep, soǵystyrdy. Sodan keıin «elderińe qaıtyp, lańkestik jasańdar» dep oǵan úıretip jatyr. Bizden de baryp jatqan adamdardy bilemin. Ol jastar óziniń ornyn osy jerde taba almaǵan, ne jumysqa ornalaspaǵan ne bilim almaǵan. Ana jaqta qarajat tóleımiz degennen keıin soǵan baryp aldanyp qalady. Sol jaqqa otbasyn da aparǵandyqtan olar kete almaıdy», - dedi Memleket basshysy.
Balany bilimdi etip durys oqytý úshin durys oqýlyqtar kerek
Máslıhatta jýrnalıster sońǵy ýaqytta synnan kóz ashpaı kelgen bilim salasyna qatysty Prezıdent pikirin suraǵan. Jýrnalıst bıylǵy granttar bólýdegi bylyqtan bastap, oqýlyqtardaǵy olqylyqtarǵa da toqtalyp, Prezıdentten «Siz osydan habardarsyz ba?», - dep suraǵan edi.
«Nege olaı boldy? Granttar alý úshin tıisti ball bolýy kerek qoı. Tıisti ball almaǵannan keıin anaý dep, mynaý dep shyǵa kelemiz. Solaı bilimdi bola ma? Ár adam óziniń bilimine saı ótýi kerek. Myna Nazarbaev Ýnıversıtetine túsem degen jyl saıyn 10 myń adam aryz beredi. 10 myń adamnyń kóp degende 450-500-i ǵana túse alady. Ol jerge eshkim aralasa almaıdy. Basqaryp otyrǵan japonnyń azamaty. Bizde adambyz ǵoı, maǵan da týǵan-týystarym, dostarym kelip: «Myna jerde otyrsyń ǵoı aıta salsańshy» deıdi. Men ol jerde Katsý degen kisi bar, sonymen sóıles», deımin de qoıamyn», - dep kúldi Elbasy. Sonymen qatar Qazaqstan Prezıdenti ǵylym men bilimge kelgende qatal, talapshyl bolýymyz kerektigin aıtty. «Bilimimen túsetin bolsa sonda sońynda kele jatqan, mektepte otyrǵan balalar «oqýǵa túsý úshin naǵyz bilim kerek eken ǵoı», dep oılanady. Zańdy buzǵan bolsa qaraımyz. Zańdy túrge keltiremiz. Zańdy buzbaǵan bolsa ótken balalar grantty alýy kerek. Ótpegenderi almaıdy. Basqa da sharýa bar ǵoı. Dúnıede eldiń barlyǵy ýnıversıtet bitirip júrgen joq. Álem halqynyń 2 protsentiniń joǵary bilimi bar. Qazir dúnıeniń jartysy saýatsyz», - dedi QR Prezıdenti.
Sosyn Elbasy mazmuny jańartylǵan oqýlyqtarǵa qatysty qazaqstandyqtardyń synyna oraı pikir bildirdi. «Mán-jaıdy anyqtaıyq. Balalardy durys tárbıelep, durys oqytý úshin, suranysty qanaǵattandyrý úshin durys oqýlyqtar kerek. Ata-analar da rıza bolýy tıis. Bilim jáne ǵylym mınıstrligine problemanyń neden týyndaǵandyǵyn anyqtap, túsindirýdi tapsyramyn»,- dedi Nursultan Nazarbaev.
Resmı Astana Sırııadaǵy qaqtyǵysqa ne isteı alady?
Máslıhatta Elbasy Nursultan Nazarbaev Sırııadaǵy jaǵdaıdy retke keltirý maqsatynda Astanada ótip jatqan kelissózder týrasynda pikir bildirdi. Aıtqandaı, Astana protsesiniń kezekti raýndy búgin bastalǵan bolatyn. Rasynda bul álemdik aýqymdaǵy másele ekeni daýsyz. Al resmı Astana qaqtyǵysty toqtatyp, beıbitshilik ornatý úshin bul úderiske qalaı qatysyp otyr?
«Bul másele boıynsha Jeneva kelissózderi júrip jatyr. Onda kóptegen elder qatysýda. Olardyń tyǵyryqqa tirelip qalǵan kezderi de boldy. Sol ýaqytta Iran, Reseı, Túrkııa men ózge de elder Qazaqstannyń barlyq memlekettermen qarym-qatynasy jaqsy bolǵandyqtan, maǵan keldi. Kelissózderdi júrgizý alańy kerek edi. Biz kelisimimizdi berdik, kelissózder júrip jatyr, kelesi raýndy búgin bastalady. Osy kelissózderdiń arqasynda keıbir jerlerde soǵysty toqtatyp, deeskalatsııanyń úsh oshaǵyn qurýǵa múmkindik týdy. Beıbitshilik ornaı bastady», - dedi Nursultan Nazarbaev.
Qazaqstan Prezıdentiniń sózine sáıkes, búgin deeskalatsııanyń kelesi alańy talqylanatyn bolady.
«Biz buǵan kóp úlesimizdi qosyp jatyrmyz dep oılaımyn. Sońǵy jyldary ol aımaqtardan 5 mıllıon adam aýyp ketti. 186 myń adam qyryldy dep aıtyp jatyr. «Ne úshin?» degen suraq týyndaıdy. Mine, sondyqtan, biz Qazaqstanda turaqtylyqty qadir tutamyz. Álemdik tarıhtyń eń áıgili eskertkishteri qırap qaldy. Mádenıeti tonaldy. Qandaı kúnálary úshin olar jazalap jatyr?» - dedi Memleket basshysy.
Prezıdent taǵy da bul suraqtardy sheshýge Qazaqstan beıbit túrde shyqqanyn eske sala ketti.
«Menińshe, beıbitshilikke deıin áli alys sekildi. Biraq, ár memleket óz qarym-qabiletine qaraı úlesin qosýy kerek. Biz jumystaǵy óz bóligimizdi atqaryp jatyrmyz. Bul jumysty jalǵastyrý berýimiz kerek degen oıdamyn», - dedi Memleket basshysy.
Budan bólek, Qazaqstan Prezıdenti Sırııadaǵy deeskalatsııa aýmaǵyna bitimgerlerdi baǵyttaý múmkindigi jaıynda pikir bildirdi. «Bizge deeskalatsııa bóligine qatysty qoıylǵan másele bar. Birinshiden, bizdiń Konstıtýtsııaǵa sáıkes, shıelenis oshaǵyna áskerılerdi tek Parlament sheshimimen baǵyttaı alaımyz. Ekinshiden, Ujymdyq qaýipsizdik týraly shart uıymy jarǵysy boıynsha osyndaı kúshterdiń qatysýy qarastyrylmaǵan. Alaıda BUU bundaı kúshterdiń baǵyttaýy týraly sheshim qabyldasa, onda biz BUU múshesi retinde sol jerge ózimizdiń áskerılerdi jibere alamyz»,-dedi Prezıdent.
Teńgede sekiris bolmaıdy
Jurtty tolǵandyratyn taǵy bir saýal - teńgege qatysty. Halyq arasynda «devalvatsııa taǵy bolady» degen áńgime esip júrgeni de belgili. «Onyń bári alyp-qashpa áńgime. Dál qazir oǵan eshqandaı alǵyshart joq. Teńgeniń erkin baǵamy durys. Eger ony tizginde ustar bolsaq, memleket qarjysyn jumsaýǵa týra keledi. Árıne, munaı baǵasy 135 dollardan 40 dollarǵa qulaǵan jaǵdaıda kúrt ózgerister bolady. Qazir ondaı alǵysharttar joq. Munaı qazir 52-55 dollar baǵany ustap tur» - dedi Prezıdent.
Elbasy da Golovkınniń boksyn tamashalaıdy
Basqosýda Nursultan Nazarbaev Golovkın men Alvares jekpe-jegine qatysty da pikir bildirdi. Prezıdenttiń paıymynsha, mundaı oqıǵalar qazaqstandyqtardyń basym bóligin teledıdar aldyna jınaıdy. «Bul óte mańyzdy kezdesý. Meksıkalyq Alvares - óte tanymal adam, joǵary sanattaǵy boksshy», - dedi Elbasy.
Memleket basshysy bul kezdesýde otandasymyz Gennadıı Golovkınniń jeńiske jetetindigine úmit artatyndyǵyn basa aıtty. «Ol orta salmaqta kásibı bokstyń koroline aınalyp, Muhamed Álı men Maık Taısonmen bir qatarda turady dep senemin. Bul ol úshin óte mańyzdy. Oǵan úlken tabystar tileıik. Osy ýaqytta kórshilerimizge saparlaıtyndyǵyma qaramastan kóremin. Barlyǵymyz da oǵan jankúıer bolamyz», - dedi Nursultan Nazarbaev.
Prezıdent smartfon ustaı ma?
Taǵy bir tótenshe saýal smartfondar men mobıldik qosymshalardy paıdalanýǵa qatysty qoıylǵan bolatyn. «Árıne, paıdalanamyn, SMS-ter alamyn. Telefonymnyń nómirin sizderge bereıin be?»,-dep ázildedi Memleket basshysy. Sosyn ázilden shyn sózge kóshken Elbasy qazirgi zamanǵy kommýnıkatsııalardy paıdalaný qajet bolǵanymen, olarǵa qatty áýestenýdiń sáti túspeıtinin jetkizdi. «Alaıda barlyq qajetti aqparat mende bar. Qajet bolǵanda ǵalamtordy bir sholyp shyǵamyn. Kezinde biz qaraǵannan góri kóp oqyǵanǵa úırengenbiz. Qazir jastar barlyǵyn ınternetten tabady. Olardyń kezinde biz oqyǵan kitaptarǵa qaramaıtynyna kúıinemin»,-dedi Prezıdent.
Osy oraıda Memleket basshysy búginde elimiz baǵyt alǵan tsıfrlyq ekonomıkada eskerilgen barlyq qadamdar saýatty túrde uıymdastyrylýy kerektigin qadap aıtty. Elbasy óz sózinde bul baǵytta tıisti problemalar bar ekenin, sondyqtan da barlyq aýyldyq jerlerdi ınternetpen qamtamasyz etý jumystary der kezinde iske asyrylýy qajettigin jetkizdi. «Barlyq adamdarǵa ınternet jetkizilýi kerek. Sol kezde turǵyndardyń jappaı ınternet saýattylyǵy bizge «Tsıfrlyq Qazaqstandy» alǵa jyljytýǵa kómektesedi»,- dep túıindedi Nursultan Nazarbaev.
