EQYU Qazaqstannyń jáne onyń Basshysynyń kóshbasshylyq rólin óte tıimdi paıdalanýǵa tyrysýy kerek – Májilis depýtaty A. Smaıyl
Buny eń aldymen Qazaqstannyń álemdik qoǵamdastyqtaǵy bedeliniń, sondaı-aq EQYU-ǵa tabysty tóraǵalyq jasaı bilgendiginiń moıyndalýy dep uqqanymyz jón. Osy oraıda elimizdiń EQYU-ǵa jetekshiligi jaıly oıyn, sondaı-aq Astana Sammıtiniń tóńiregindegi pikirin bilý úshin QR Parlamenti Májilisiniń depýtaty Aldan Smaıylmen suhbattasqan edik.
-Aldan Zeınollauly! Qazaqstannyń EQYU-ǵa tóraǵalyǵynyń sharyqtaý núktesi áli alda bolǵanymen, jyl basynan beri birtalaı sharýanyń basy qaıyryldy. Siz Qazaqstannyń Uıymǵa tóraǵalyǵyn qalaı baǵalaısyz?
-Qazaqstan shırek ǵasyrdan az ýaqytta eldiktiń de, erliktiń de qandaı bolatynyn san márte kórsetti. Táýelsizdikten beri birneshe aımaqtyq salmaqty uıymdarǵa - TMD-ǵa, ShYU-ǵa, EýrAzEq pen AÓSShK-ge tóraǵalyq etip úlgerdik. Endi mine 56 eldi biriktirgen EQYU-ny tabysty basqarýdamyz. Qazaqstan - keshegi Keńestik respýblıkalar men Azııada mundaı joǵary senimge alǵash ıe bolǵan memleket Menińshe, Qazaqstan tóraǵa bolardyń aldynda EQYU-nyń qyzmeti báseńsip, bedeli túsińkirep bara jatqandaı sekildi edi. Bundaı tujyrymdy halyqaralyq sarapshylar da, baspasóz ókilderi de aıtyp júr, ár deńgeıde ótkizilip jatqan halyqaralyq konferentsııalar da aıtylyp jatyr. Shyn mánisinde Qazaqstannyń tóraǵalyǵyna deıin, álemniń túkpir-túkpirinde tolyp jatqan shıelenister bolyp turdy. Irak máselesin alyp qarasańyz - uzaq ýaqyt shıelenisken bul óńirde áli de tynyshtyq lebi sezilmeıdi. AQSh prezıdenti áskerin yqshamdap áketý jóninde oılanǵanymen, beıbit halyqtyń qurban bolyp jatqandyǵy týraly oqıǵalar tolastaǵan emes. Ekinshi bir otty núkte Aýǵanstan bolsa, talıbannyń lańkestik qımyldary áli kúnge doǵarylmaı otyr. Iran men AQSh arasyndaǵy teketires te sol deńgeıde saqtalýda. Mundaı shıelenisterdi aıtpaǵanda, jer jahandaǵy demokratııalyq ózgeristerdi nemese ár tustaǵy halyqtyń ál aýqatyn, turmysyn alyp qarasańyz - adamzattyń damýy da quldyraýy da eki jaqqa birdeı ósip bara jatqan syńaıy bar. Bunyń barlyǵyn jıyp kelip, «EQYU árbir máselege óz yqpalyn tıgizýi shart edi, sondaılyq ýshyqqan qaqtyǵystardy túbegeıli sheshpegenimen, belgili bir deńgeıde yqpal etý tetikterin kórsetip otyrýy shart edi», dep oılaımyn.
Al Qazaqstan jetekshilikke kelgennen soń ondaı qordalana túsken máselelerdiń birshamasynda kelisimder júrgizildi. Kóptegen qaqtyǵystyq problemalardaǵy ekijaqty, úshjaqty halyqaralyq kelissózderdiń boıyna qan júgirdi. Bulardyń arasyna daýy talaı jyldarǵa sozylǵan Taýly Qarabaq máselesin, Qyrǵyz máselesin, Aýǵan máselesin jatqyzýǵa bolady. Ásirese, Aýǵan máselesinde ondaǵy jergilikti qaqtyǵystardy toqtatý úshin eń aldymen turǵylyqty halyqtyń áleýmettik-ekonomıkalyq jaǵdaıyn kóterý jóninde Qazaqstan batyl bastama jasady. Bul barlyq deńgeıde qoldaý tapqan sharaǵa ulasty. Álgi bastamany tý etip shyqqan Qazaqstan ony ózi bastap júrgizip, sol elge naqty rýhanı da, gýmanıtarlyq ta, ekonomıkalyq ta kómek qolyn alǵashqylardyń biri retinde soza bastaǵany anyq. Árıne, buǵan deıin bundaı kómek bolmady emes, boldy. Biraq ondaı kómekterdiń ártúrli maqsatta júrgizilgeni anyq. Al Qazaqstan osy eldegi turaqtylyqty eń aldymen Aýǵanstan ekonomıkasyn kóterý arqyly jasaý kerektigin alǵa tartyp otyr. Bul rette taratyp aıtar bolsaq, qarjylaı kómekpen qatar aýǵan jastaryna elimizde bilim berý máselesi quptaldy. Buny Qazaqstannyń tóraǵalyǵyndaǵy naqtyly shara dep ataýǵa bolady ári mundaı mysaldar jetkilikti de.
- Qazaqstan tóraǵalyǵy tusynda Qyrǵyz máselesiniń burq ete qalýyn da Uıym jetekshiligindegi elimiz úshin úlken synaq boldy desek jaraıtyn shyǵar. Bul synnan Qazaqstan qalaı ótti dep oılaısyz?
- Qyrǵyz jaǵdaıyna Qazaqstan der kezinde aralaspaǵanda, kórshi eldegi shıelenis odan ári órshýi de múmkin edi. Kóptegen sarapshylar Qyrǵyzstandaǵy oqıǵa ýshyqqanda ol eldi ekinshi Aýǵanstanǵa teńep, memlekettiń qurdymǵa ketetini týraly boljam jasaǵany da sonyń aıǵaǵy. Biraq bir jaǵynan baýyrlas, ekinshi jaǵynan EQYU tizginin ustap turǵan Qazaqstannyń Qyrǵyzstandaǵy turaqtylyqty saqtaýdaǵy rólin álemdik qaýymdastyq moıyndap, joǵary baǵalap otyr. Bunda EQYU tóraǵasy máseleniń bárin dıplomatııalyq, araaǵıyndyq jolmen retteýge kúsh saldy, sóıtip dúleılikke boı aldyryp, urys salýǵa daıyn turǵan neshe túrli toptarmen kelissózderdi saýatty júrgizdi. Tipti keıbir saıasatkerler EQYU tóraǵalyǵynda Qazaqstan emes, basqa memleket bolǵanda jaǵdaıdyń ońaı bolmaıtyndyǵy týraly boljamdardy da keltirip jatyr. EQYU tóraǵasy retinde Qazaqstannyń ondaǵy ýaqytsha úkimetpen, oppozıtsııalyq kúshpen, qarapaıym halyqpen tyǵyz jumys istegeni, EQYU ókilderi retinde qyrǵyzǵa túri de, tili de etene tanys qazaq ulty ókilderiniń júrgeni, olardyń árbir istegi araǵaıyndyq áreketteri shynynda da Qyrǵyz máselesin ýshyqtyrǵan joq. Sonyń nátıjesinde ydyrap ketýi qaýpi týǵan Qyrǵyzstan birtindep memlekettilik qalpyna enip jatyr. Parlament saılaýyn ótkizip, eldegi beıbit ómirdi qamtamasyz etýdiń kórinisin de kórsetip keledi. Bul da tóraǵalyq úshin basty jetistik.
- Aldaǵy Astana Sammıti týraly ne aıtasyz?
- Ras, EQYU tarıhyndaǵy uıym qyzmetiniń «aýyz toltyryp» aıtatyn úlken jetistikteri bar ǵoı. Sarapshylar onyń basqasyn ysyryp qoıyp, negizgi ekeýin basa aıtady. Onyń biri - Kanadada qyrǵı-qabaq soǵysty toqtatý jónindegi kelisim. Odan keıin osydan 10 jyl buryn qol qoıylǵan Parıj hartııasy. Sol jyly Frantsııa astanasynda uıymǵa múshe memleketterdiń basshylary Eýropadaǵy aýmaqtyq tutastyq ustanymyn qurmetteý jónindegi Deklaratsııaǵa qol qoıdy. Bunyń aıasynda qarý-jaraqtardy shekteýge qatysty mámile jasaldy. ıAǵnı, buǵan deıingi EQYU negizgi baǵyndyrǵan bıigi retinde eń aldymen aýyzǵa alynatyndary osy.
Al zaman da, memlekteter de osy ótken on jyl ishinde adam tanymastaı ózgerdi. Qazir adamzattyń qundylyqtarǵa da kózqaras basqasha. Rejımdik ıdeologııalardan arylǵan ǵalam ortaq túsinikpen tutasýdy qalap keledi. Zaman aǵymymen saıası jaǵdaılar aýysyp, kóptegen jas, táýelsiz memleketter paıda boldy. Jalpy álemdegi mádenıetter, órkenıetter almasýy áli de júrip jatyr. Onyń ústine halyqtardyń aralasýy burynǵydan da kúsheıip keledi. Endigi kúni adamzat aldynda jańa problemalar, memleketter aldynda jańa qaterler paıda boldy. Máselen, álemdik deńgeıde bosqyndar máselesi óte ótkir tur. Óıtkeni bir el damýy jaǵynan qatty ilgeri ketse, ekinshi bir memleket sol burynǵy deńgeıde qalyp, bir ornynda taptalyp tur. Tipti basqany qoıyp, TMD elderiniń ózinen bul kóriniske mysal taba alamyz. Bosqyndardyń máselesi ózekti bola túsýine oraı, Qazaqstan da arnaıy zań qabyldaýǵa májbúr boldy. Bul halyqaralyq sheshimin kútetin úlken másele. Ekinshi jaǵdaı, qazir dinı mıssıonerlik qyzmet kóbeıip otyr. Birqatar jerlerde qaqtyǵystardyń órshýi dinı nanym-senimniń úılespeýinen týyndap otyr. Bul da kezek kúttirmeı sheshimder qabyldaýdy qajet etetin másele.
Osynyń bári jınaqtala kele Astana Sammıtiniń álemdik mańyzyn arttyra túsedi. Óıtkeni, birshama jyldar boıy uıysyp qalǵan adamzattyq problemalardy retteýdi álemniń kóptegen damyǵan elderiniń basyn qosyp júzege asyrý, sondaı-aq osyǵan ortaq únqatysý úshin Astana Sammıti sekildi aıtýly basqosý áýelden-aq suranyp turǵan. Qazaqstan óz tóraǵalyǵynda buny da jónimen kóterip otyr. Kóptegen halyqaralyq saıasatkerler Astana Sammıtinen jańaǵy alǵa tartqan adamzattyq problemalardy sheshý joldaryn kórgisi keletin tárizdi.
Men aldaǵy aıtýly Sammıtte osyndaı ózekti máselelerdiń bári qamtylǵan Astana hartııasy sekildi álem moıyndaǵan, álemdik problemalar jan-jaqty qarastyrylǵan mańyzdy qujat qabyldanady dep oılaımyn. Jalpy EQYU Qazaqstannyń TMD keńistigindegi hám odan tysqary aýmaqtardaǵy kóshbasshylyq rólin óte tıimdi paıdalanýǵa tyrysýy kerek sekildi. Rasynda, elimizdiń eýrazııalyq keńistigindegi róli salmaqty, Ortalyq Azııadaǵy bedeli zor. Osy turǵydan salmaqtap qarasaq, Sammıt barysynda Qazaqstannyń astanasynda EQYU-nyń Azııadaǵy bólimi ashylyp qalýy da múmkin, dep topshylaýǵa bolady. Óıtkeni bedeldi saıasatkerler de, tanymal kóshbasshylar da buny ómirlik qajettilikke balaıdy. Budan bólek, Qazaqstan damyǵan eldermen terezesi teń bola otyryp, uıymnyń bedelin arttyrýǵa kóp kúsh saldy, tóraǵalyqtyń qalaı bolýy tıistigin kórsetti. Al ondaı tájirıbe jalǵasyn tabar bolsa quba-qup. Sonymen qatar, Elbasy N. Nazarbaevtyń bedelin de EQYU paıdalanýǵa tyrysýy kerek. Shynyna kelgende mundaı álemdik deńgeıdegi lıderler, óziniń oı-usynystarymen álemdi moıyndatqan, ondaı baısaldy usynystarǵa bastama jasap qana qoımaı, ony oryndaýda tabandylyq tanytýymen ataǵy shyqqan kóshbasshylar sırek.
- EQYU-ǵa tóraǵalyqtan halqymyz, syrt memleketter nendeı paıda kórdi?
-Qazaqstannyń joly-ustanymy belgili. «Eýropaǵa jol» atty baǵdarlama qabyldadyq. Bul rette biz ekonomıkalyq damýǵa uıytqy bolyp otyrǵan Eýropanyń ınnovatsııalyq-tehnıkalyq deńgeıine kóterilýimiz kerek. Qazir 116-ǵa tarta ınnovatsııalyq jobalar qabyldanyp, júzege asyp jatsa, solardy negizinde Eýropanyń ozyq tehnologııasyn, ekonomıkany basqarýdaǵy utymdy tásilderin jáne joldaryn ıgerý arqyly tıimdilikti arttyramyz. Bul ekonomıkalyq yqpaldasý. Al Eýropaǵa ekonomıkalyq deńgeıimizdi jetkizý arqyly biz sol damyǵan memlekettiń aralasyp otyrǵan álemdik belsendi saıasatyna da qosyla alamyz. ıAǵnı, Eýropa deńgeıine jetý arqyly álemniń beldi-bedeldi, sózin ótkize alatyn aldyńǵy qatarly memleketiniń birine aınalamyz. Elbasynyń «damyǵan elý eldiń qatarynan kóriný» ıdeıasynyń bir ushy osy. Budan da túıindeı aıtsaq, Qazaqstan eýrazııalyq-ekonomıkalyq damý jolyn ustanyp, sony júzege asyrýǵa kiristi. ıAǵnı, bir sózben keltirgende, Qazaqstannyń «Eýropaǵa jol» baǵdarlamasy arqyly ekonomıkalyq deńgeıdiń alǵysharty eńseriledi. Sosyn baryp, mádenıetimiz de beıimdele bastaıdy. Rasynda, mádenı almasý báribir júrip jatyr. Eýropanyń mádenıeti, órkenıeti solar arqyly eýropalyq salt-dástúr de kelip jatyr. Endeshe buny birden, bas-kózge qaramaı daıyndyqsyz qabyldaıtyn bolsaq, ulttyq dástúr tezirek joıylady. Bul birinshiden.
Ekinshi másele búgin dúnıe órkenıeti bir-birimen aralasyp jatqan kezeń. Osy zamanda Qazaqstannyń ustanymy álemge áıgili. Jalpy eýropalyq, azııalyq, nemese ıslamdyq, batystyq degen múddelerdi úılestirý arqyly ǵana bútkil adamzattyq tynyshtyqty ornata alamyz. Naǵyz aqıqat osy. Adamzattyń túgel damýy da sondaı kezeńde ǵana oryn alatynyna kóz jetip keledi. Bundaı ısharat Qazaqstannyń negizgi ustanǵan baǵytynan da kórinis taýyp otyr. Úılesimdilik arqyly damymaıynsha Eýropa da, Azııa da ózi kútkendeı deńgeıde damı almaıdy. Tóraǵalyq etýshi eldiń negizgi maqsaty da osy, kúshterdiń arasalmaqtaryn ólsheı, belgileı otyryp jahandyq deńgeıde úılestirý. Bul turǵyda Qazaqstannyń jáne onyń Prezıdentiniń álemge usynyp jatqan, halyqqa túsindirip otyrǵan negizgi ıdeıasy - Eýrazııalyq keńistiktiń aımaǵyn bir-birimen baılanystyrý, ózara qoıan-qoltyq damý. Qazaqstan EQYU-ny basqarǵanda da osy ıdeıadan tanǵan emes, kelesi jyly Islam konferentsııasy uıymyna tóraǵalyqta da bul baǵyttaǵy is-áreketter bolady dep oılaımyn. Bul Qazaqstannyń qolynan keledi.