EQYU-ǵa múshe barlyq memleketterdiń Astana Sammıtine qatysýǵa kelisim berýi Qazaqstannyń Uıym tóraǵalyǵyndaǵy nátıjeli jumysynyń kórinisi- Májilis depýtaty M.Ábenov
Osy oraıda QR Parlamenti Májilisiniń depýtaty, Tómengi palatanyń Ekonomıkalyq reforma jáne óńirlik damý komıtetiniń hatshysy Murat Ábenov Qazaqstannyń EQYU-ǵa tóraǵalyq etýdegi ustanymdary jaıly oılaryn ortaǵa saldy.
- Murat Ábdýlamıtuly, Qazaqstan bıyl álemdegi bedeldi uıym - EQYU-ǵa tóraǵalyq etip otyr. Siz elimizdiń ekonomıkalyq-saıası jaǵdaıyn jaqsy bilesiz. Al memleketimizdiń EQYU-ǵa jetekshilik jasaýy Qazaqstannyń ústimizdegi jyly dúnıe júzine tereńirek tanylýyna, álemdik qoǵamdastyqtaǵy róliniń artýyna qanshalyqty yqpal etti dep oılaısyz?
- Ústimizdegi jyly EQYU-ǵa tóraǵalyq etýimiz, sonyń aıasynda Almaty men Astana qalalarynda birneshe halyqaralyq konferentsııalar ótkizýimiz, Sankt-Peterbor shaharynda da TMD Parlamentaralyq Assambleıasymen birlese otyryp, «EQYU jáne TMD: jańa múmkindikter» taqyrybynda parlamentshilerdiń halyqaralyq forýmyn uıymdastyrýymyz álemdik ólshemmen qaraǵanda aýqymdy isterdiń atqarylǵanyn kórsetedi. Bizdiń elge berilgen abyroıly mıssııa Qazaqstannyń halyqaralyq deńgeıde bedelin kóteredi. Ol, árıne, joq jerden, aspannan túse qalǵan olja emes. Osyndaı senim men bedelge biz egemendik alǵannan bergi jasaǵan ıgi isterimizdiń nátıjesinde qol jetkizip otyrmyz.
Sonymen qatar bul máselege tereń úńilsek, ata-babalarymyzdan qalǵan tarıhı-rýhanı muramyz, salt-dátúrimiz bar. Qazaq halqy bir jerde shoǵarlanyp ómir súrgen joq, etek-jeńin keńge jaıyp, jan-jaǵymen yntymaqtastyq baılanys jasaı bilgen el. El basqarǵan handary da, bıleri de batyrlary da kórshi eldermen qarym-qatynasyn úzbegen. «Atyń barda el tany, jelip júrip» dep beker aıtpaǵan. Mine, bizdiń halyqtyń osyndaı jyldar boıy qalyptasqan minez-qulqy bar. Kóńilimizdiń ashyqtyǵy, ózge jurtpen baılanys jasaýǵa daıyn ekendigimiz, bireýmen jaýlasýǵa emes, dostasýǵa jaqyn turatynymyz - halyqtyq qasıetimiz. Bizdiń halyq urpaǵyna «Taspen atqandy aspen at» degen sóz qaldyrǵan. Qazaq halqynyń osyndaı fılosofııasy egemendik alǵannan keıin de jalǵasyn taýyp kele jatyr. Qazaqstannyń TMD memleketterimen túsinispeýshiligi bolǵan emes. Nemese azamattardyń arasynda da qaqtyǵystar oryn alǵan joq.
Qazaq halqynyń ustanymy, minez-qulqy bizdiń qazirgi saıasatymyzda da baıqalyp tur. Elbasy Nursultan Nazarbaev ta kóp jaǵdaıda halqymyzdyń jaqsy dástúrlerin ustana otyryp, qadam jasaıdy. Aıtalyq, ony keıbir daýly máselege kelip qalǵan elderdi bitimgershilikke shaqyrǵanda, túıindi máselelerdi sheshkende anyq kórip júrmiz.
- Qazaqstannyń syrtqy saıasattaǵy bedeliniń ósýin nemen túsindirer edińiz?
- Táýelsizdik alǵan soń elimiz sheteldermen yntymaqtastyq kelisimge keldi, halyqaralyq uıymdarǵa múshe bolyp endi.
Prezıdent ózge elderdiń basshylarymen kelissózder júrgizgen kezde de halyq danalyǵyna arqa súıeıdi. Sonyń arqasynda Qazaqstan 150-den astam memleketpen, ondaǵan halyqaralyq uıymdarmen baılanys jasap otyr.
Halyqaralyq uıymdarǵa tek qana múshe bolýmen shektelmeı, Qazaqstan óz ornyn ıelenip, paıymdy pikiri men ustanymdaryn tyńdata bilip, ómirsheń bastamalarymen moıyndata aldy. Sóıtip, birte-birte senimge ıe bolyp, bedeldi múshe bolýdan bastap, Tóraǵalyq etý mártebesine deıin kóterildik. Qazaqstannyń buǵan deıin kóptegen bastamalary BUU, EQYU tarapynan qoldaý tapty. Búgingi tańda ShYU, EýrAzEQ, AÓSShK jáne basqa da halyqaralyq uıymdarda Qazaqstannyń belsendiligi óte joǵary. Qazaqstan - atalǵan uıymdardy alǵa jeteleıtin usynystardy aıtatyn, bastama kóteretin memleket. Bul - bizdiń Elbasymyzdyń kóregendi saıasaty. Іshki saıasatymyzdy jónge keltirmeı turyp, shetelmen baılanys ornata almaıtynymyz anyq. Sol sekildi syrtqy saıasatymyzdy durystap almaı, ishki jaǵdaıdy tolyq rettep alý da qıyn.
Іshki saıasatymyzdy júrgizgende biz «birinshi ekonomıka, sodan keıin saıasat» degen qaǵıdaǵa súıendik. Ekonomıkasyn jónge keltire almaǵan eldiń saıasaty da solqyldaq bolady. Ony keıbir elderdiń mysalynan kórip júrmiz.
Kóp jaǵdaıda ekonomıkalyq máselelerdi oryndy sheshýge basa kóńil bólinse, sodan baryp keletin jetistigimiz saıası ózgerister jasaýǵa, oń qadam basýǵa óz yqpalyn tıgizedi.
Basqa qaǵıdany ustanǵan elderdi de kórdik. «Aldymen - saıasat, sosyn - ekonomıka» degen ustanym aıtarlyqtaı tıimdi bola qoımaıdy. Uranshyldyqqa alyp kelip, aqyr sońynda memlekettiń damýyna zııan keltiretinin baıqap otyrmyz. Nemese syrtqy saıasatty «jaýyp» qoıyp, shekarasyn myqtap qymtap alyp, tek «ózimmen-ózim damımyn» dep óziniń ishki problemalarymen aınalysatyn elder de bar.
Sondaı-aq kórshiles bir el ózine áli sáıkes kelmeıtin saıası ózgeristerge, demokratııalyq ustanymdarǵa boı aldyryp, jańa basqarý tásilderin engizemin dep, «artyq qylamyn dep tyrtyq qylǵan» jaıy bar.
Jańa ǵasyr talabyn uǵyna bilgen jón dep oılaımyn. Sondyqtan ishki jáne syrtqy saıasatty rettep otyrǵan durys, qashanda «tizginniń basyn teń ustaǵan» abzal.
- Bedeldi halyqaralyq uıymnyń qarastyratyn máseleleri jóninde qandaı pikir aıtasyz?
- EQYU-nyń maqsaty - aıqyn. Qaýipsizdikti qorǵaý, ekonomıkalyq-ekologııalyq jaǵdaıǵa basa kóńil aýdarý, adam quqyqtaryn saqtaý, gýmanıtarlyq qoldaý sekildi mańyzdy qyzmetterdi atqaryp keledi.
Aldaǵy ýaqytta barlyq elge demokratııalyq damýdyń bir jaqty qaǵıdalaryn tyqpalaı bermeı, ár eldiń konstıtýtsııalyq zańdaryn, negizgi ulttyń minez-qulqyn, salt-dástúrin eskere otyryp, usynys jasalýy qajet ekenine báriniń kózderi jetkendeı boldy. Biz ár azamattyń ómir súrý sapasyna, bilim deńgeıine, densaýlyq saqtaý salasyna kóbirek kóńil bólýimiz kerek. Adamı qundylyqtardy zaman aǵymynan qalmaı birge kóterý óte mańyzdy bolmaq. Sonda ǵana demokratııalyq damý men adamdardyń ómir súrý sapasy bir-birimen tikeleı baılanysty bolmaq. Eger adamdardyń ómir súrý sapasy tómen bolyp, demokratııalyq talaptar alǵa ketip qalsa, onda eki arada qaıshylyqtar týyndaıtynyn biz baıqap otyrmyz. Qoǵamnyń irgetasyn qalamaı turyp, úlken dýaly men shatyryn salyp qoıýǵa usynys jasaý, qaıshylyqtarǵa alyp baratyny anyq.
Qazir týyndap otyrǵan problemalar bar. Esirtki saýdasy, nashaqorlardyń sany artýy álemdi alańdatýda. Jańa zamannyń ozyq tehnıkasynyń biri kompıýter bolsa, barlyq qujattar elektrondy júrgizile bastaǵan soń, kompıýter arqyly qylmys jasaýshylar ár elde qylań berýde. Kóptegen memleketti kóshi-qon, ultaralyq qatynastar tolǵandyryp otyr. Qazir Eýropada jáne álemniń ár buryshynda bolyp jatqan problemalar áli de kún tártibine shyǵarylatyn máseleler bar ekenin jáne sony birge sheshýimiz kerektigin kórsetedi.
- EQYU-ǵa jetekshilik etý kezinde Іs basyndaǵy tóraǵa - Qazaqstannyń basa kóńil bólgen máselelerin bir saralap ótseńiz?
- Qazaqstan óz qyzmetin birinshi kezekte burynnan kele jatqan qaqtyǵystardy, keıbir memleketter arasyndaǵy daýly máselelerdi sheshýge baǵyttady. Ázirbaıjan men Armenııa arasyndaǵy Taýly Qarabaq shılenisiniń, Prıdnestrove máselesiniń, Qyrǵyzstandaǵy saıası qaqtyǵystardyń oń sheshim tabýyna atsalysty. Ekonomıkalyq ólshem boıynsha birneshe taqyryptardy kóterdi. Ekologııalyq máseleler kún tártibine shyǵaryldy. Sonymen qatar bizdiń elge qatysty aıtar bolsaq, Aral máselesi qozǵaldy. Sondaı-aq adamnyń ómir súrý sapasy boıynsha óz ustanymdaryn jarııa etti. Sondyqtan EQYU-nyń úsh ólshemin qatar alyp kele jatqan Qazaqstan uıymnyń jumysyn biraz jandandyra tústi. Óziniń táýelsizdik alǵan kezden bergi qalyptasqan tájirıbesindegi oń bastamalardy úlgi retinde usyna bildi. Sonyń bir mysaly retinde ulttar dostyǵyn nyǵaıta túsken qurylym dep Qazaqstan halqy Assambleıasyn aıta alamyn. Onyń qyzmetine qyzyǵýshylyq tanytýshylar óte kóp.
Qazaqstan EQYU-nyń birinshi ólshemi boıynsha keıbir elderde bolǵan qaqtyǵystardyń odan ári ulasyp ketýine jol bermeý, aldyn alý sharalaryn qarastyrdy. Qyrǵyzstanda qaqtyǵystar bolǵan kezde Qazaqstan saıası máseleni sheshe alatyn, óziniń kózqarasy bar, saıasatpen aınalysa biletindigin kórsetti. AQSh, Qazaqstan, Reseı Prezıdentteri birge aqyldasa otyryp, Qyrǵyzstanda azamattyq soǵystyń tutanyp ketpeýiniń aldyn aldy. Sonymen qatar ekonomıkalyq jaǵynan eńsesin túzep alýy úshin de qyrǵyz eline Qazaqstan kóp kómek berdi.
- Sanaýly kúnderden soń Astana Sammıtiniń saǵaty soǵylady. Osy ǵalamdyq basqosý týraly oıyńyz?
- 1-2 jeltoqsanda ótkeli turǵan Astanadaǵy EQYU Sammıtiniń mańyzy aıryqsha. Óıtkeni mundaı bas qosý 11 jyl boıy ótken joq. Sammıttiń kún tártibine ózekti taqyryptardy qoıyp otyr. Bul jerde kún tártibine kelisetin 56 memlekettiń bári birdeı. Biraq talqyǵa salynatyn qujattardy daıyndaıtyn, usynystar jasaıtyn tóraǵalyq etip otyrǵan memleket. Sondyqtan bizdiń kóp múmkindigimiz bar. Uıymǵa múshe barlyq memleketterdiń osyndaı Sammıtke kelýge kelisim berýi de tek qana Qazaqstannyń bedeli jáne osy uıymǵa tóraǵalyq jasaýdaǵy jaqsy nátıjesiniń kórinisi. Sondaı-aq bul elimizge berilgen halyqaralyq deńgeıdegi joǵary baǵa dep esepteımin.
Búgingi qoǵamda kúrdelenip qalǵan máseleler óte kóp. Adamzat balasyn tolǵandyryp otyrǵan máselelerdiń eń negizgileri Astana Sammıtinde talqyǵa salynady dep oılaımyn. Qazaqstannyń osy kúnge deıingi halyqaralyq qarym-qatynastaǵy jınaǵan tájirıbesi, bedeli Sammıttiń jaqsy ótýine óz nátıjesin berýi tıis. 1975 jyly atalǵan uıymnyń qyzmeti Helsınkıden bastalǵany belgili. Qazirgi kezde «Helsınkıden Astanaǵa deıin» degen uǵym paıda boldy. Sebebi kóptegen memleketter oń ózgerister bolady dep Astanada ótetin Sammıtke úlken úmit artyp otyr. Sonymen qatar Qazaqstan burynǵy Keńes odaǵynyń quramynan shyqqan elder de tek qana EQYU-ǵa tóraǵalyq etip qoımaı, Sammıtti de ótkize alatynyn dáleldep beredi degen senim júktelip otyr. Jáne de Sammıtte tek Eýropalyq qaýipsizdik emes, Eýrazııalyq qaýipsizdikti aıtý múmkindigine ıe bolyp tur. Bir ǵana Eýropany bólek qaýipsiz etý qıyn, Azııanyń jáne basqa da qurlyqtardyń bir memleketinde qaqtyǵystar týyndasa, basqalarǵa da áser etetinine kózimiz jetti. Jahandaný protsesi kezinde, jalpy ıntegratsııalyq baılanystar kúsheıgen tusta bir memlekettiń jeke dara bólek bolyp qalýy múmkin emes. Sondyqtan sońǵy jyldary EQYU-nyń kózqarasy da, yqpal etý aýmaǵy da ulǵaıyp keledi.
- Rahmet áńgimeńizge!