Ekspedıtsııa: Ulytaý - eki mádenıettiń toǵysqan ortasy
«Dombaýyl eskertkishiniń de tuǵyry segiz buryshty bolyp otyr. Zaman óte kele qırap, qaıta qalpyna keltirý kezinde tórt buryshty bolyp qaıta qalanǵan. Bul keshen túrik dáýiriniń sońǵy kezeńine jatady. Al, endi Joshy han mazarynyń Dombaýyl kesenesinen ereksheligi, osy Uly Daladaǵy ıslamdyq alǵashqy eskertkish bolyp esepteledi. Jáne musylmandyq ǵuryppen salynǵan búkil Orta Azııadaǵy kesenelerdiń atasy bolyp tabylady. Joshynyń nemeresi Berke han Uly Dalaǵa resmı din retinde ıslam dinin alyp kelgen. Sondyqtan, bizdiń paıymdaýymyzsha Joshy han kesenesi Berkeden keıin salynǵanǵa uqsaıdy. Joshy han meniń urpaǵymnyń tárbıesin musylmandarǵa qaldyramyn degen. Demek, bul Ulytaý - eki mádenıettiń toǵysqan ortasy, - deıdi ekspedıtsııa basshysy Darhan Qydyráli.
Mońǵolııa ulttyq mýzeıi dırektory orynbasary, ekspedıtsııa múshesi Jamsranjav Baıarsaıhan bolsa, Dombaýyl eskertkishin H ǵasyrdaǵy qıdan eskertkishine uqsatady.
«Mundaı ǵuryptyq keshender tastan qalanyp salynǵan. Qıdandar tasty aǵashqa suǵyp qalaıtyn bolǵan. Men Dombaýyl kesenesinen de sol qurylys úlgisin kórip tań qaldym. Al, endi pishini turǵysynan Dombaýyl kesenesi sııaqty eskertkishter Mońǵolııa jerinde joq. Bir qyzyǵy - men úshin bul kesene, ıaǵnı Dombaýyl kesenesi qazaqtyń kıiz úıine uqsap turǵandyǵy», - deıdi ol.
Ekspedıtsııa músheleri odan keıin taban tiregen tarıhı oryn ol - Alasha han kesenesi boldy.
Ataqty Álkeı Marǵulan bastaǵan ǵalymdarymyz aıtqandaı, Alasha han - ol Shyńǵys hanǵa qoıylǵan sımvolıkalyq beıit delinedi.
Alasha han mazary jaıly halyqaralyq Túrki akademııasynyń ǵylymı qyzmetkeri Nápil Bazylhan keńinen toqtaldy.
«Bul Alasha han mazary - kúmbezi erekshe qurylys úlgisi bolyp tabylady. Halyqtyń ańyzy boıynsha, Shyńǵys hanǵa arnalǵan dep esepteledi jáne qadir tutady. Qazaqta da Alash Alash bolǵanda, aǵash úıli qazaq bolǵanda degen sóz bar. Sol Alashtyń túpki tamyry da osy Alasha han bolýy kerek. Al, keıbir ǵalymdardyń zertteýi boıynsha Jánibek nemese Kereı hannyń mazary delinedi. Úshinshi boljam boıynsha, segiz qyrly kóne túrikterge tıesili kıiz úıli kosmos modeli. Mońǵoldardan jetken eski sóz boıynsha da «Keregeli úıińnen tas úıińe kóshtiń» dep qaıtys bolǵan adamǵa salynǵan osyndaı kesenelerdi tas úıge teńegen. Alasha hannyń portalyndaǵy kóp jazýlar qırap búlingen. Áli de arheologııalyq turǵydan kóp zertteýdi qajet etedi» , - deıdi ǵalym.
Ekspedıtsııa músheleri qasıetti oryndary aralap bolǵannan keıin Ulytaý aýdanyna jolǵa shyqty. Aýdan ortalyǵynda qonaqtar etnoaýylǵa túsip, Ulytaýdyń jergilikti halqymen kezdesti. Jıynda ekspedıtsııa jumysy baıandaldy. Onda birshama ǵalymdar baıandama jasap, jergilikti halyqtyń qonaqjaılyǵyna rızashylyqtaryn bildirdi.
«Biz bir aı boıy tarıh soqpaǵyna túsip, ǵylymı jumysymyzdy jańa satyǵa jetkizdik. Mońǵoldyń uly Dalasynda 700-ge tarta tarıhı eskertkishter bar. Bul álem mádenıetiniń ortaq murasy. Ol Orta Azııanyń da tarıhı negizi bolyp sanalady. Biz bul ekspedıtsııa barysynda Mońǵolııanyń Shyǵys atyrabynda boldyq. Mine, sol izben Ulytaýǵa kelip turmyz. Biz osyndaı qadym zamandardaǵy uly mádenıetterdi zertteı kele jańa zaman men ejelgi tarıh arasyna altyn kópir bolsaq deımiz. Buryn jalǵan aqparattar etek alyp turdy, al qazir naqty ǵylymdy jańa urpaqqa búldirmeı usynýymyzǵa bolady. Akademııanyń aýqymdy jumystary áli alda», - dedi ekspedıtsııa múshesi Jamsranjav Baıarsaıhan myrza.
Sondaı-aq ekspedıtsııa saparynda sondaı-aq, akademık Qanysh Sátbaevtyń eskertkishine gúl shoǵyn qoıdy.
Ulytaý - Deshti Qypshaqtyń ortalyǵy deıtin bolsaq, onda ol Joshy ulysynyń ortasynan keıin, ol jerde Edige bı jatyr. Ataqty Ámir Temirdiń izi qalǵan Altynshoqy da osy mekenderge tıesili bolyp keledi. Sol qasıetti oryndardy aralaý arqyly taǵylymdy sapar óziniń Ulytaý tórindegi tarıhı izin qaldyrmaq.
Búginde, ekspedıtsııa quramyn bedeldi halyqaralyq, respýblıkalyq aqparat quraldarynyń ókilderi tolyqtyrǵan. Jáne de bilikti ǵalymdar, fılosof, jazýshy qalamger azamattar, sonymen qatar, Assambleıanyń, Parlamenttiń ókilderi de Ulytaý topyraǵyna alǵash ret osy saparda taban tiredi.
Kelesi jyly bul ekspedıtsııa Altyn Orda izimen Batysqa bet túzeýdi josparlaıdy.
Eske sala ketsek, Túrki akademııasy 2017 jyldyń 15 tamyzynan 17 qyrkúıegine deıin Mońǵolııa jáne Qazaqstan aýmaǵynan ótetin «Kentaıdan Ulytaýǵa deıin: tarıhı jadynyń jańǵyrýy» atty kezekti ІІІ halyqaralyq ekspedıtsııasyn uıymdastyrǵan bolatyn. Mońǵolııadaǵy Kentaı aımaǵynan bastaý alǵan ekspedıtsııa 15-16 qyrkúıek kúnderi Qazaqstandaǵy tarıh tunǵan óńirlerdiń biri, Ulytaýdaǵy Alasha han men Joshy han keseneleriniń basynda qorytyndylanady.
