Ekologııa máselesinde nátıje birden bolmaıdy – Zúlfııa Súleımenovamen suhbat
- Zúlfııa Bolatqyzy, aldymen suhbat berýge keliskenińizge rahmet. Biz qazir «Botanıkalyq baqta» turmyz, siz buryn osynda boldyńyz ba ?
- Eń aldymen áńgime qurýǵa shaqyrǵanyńyz úshin rahmet aıtamyn. Iá, men munda bolǵam. Botanıkalyq baqty úlken bir ǵylymı eksperıment der edim. Botanıkalyq baqta shetelden ákelinetin túrli ósimdikter bolady. Kóptegen jyldar boıy botanıkter olardyń minez-qulqyn baqylap keledi. Ártúrli klımatqa tán keıbir ósimdik ınvazıvti bolýy múmkin.
- Sizdiń mınıstr bolyp taǵaıyndalýyńyz áleýmettik jelide qyzý talqylandy. Ásirese ekologııalyq turǵydan ómir salty ustanymyńyz. Qazaqstandyqtar sizdiń taǵy qandaı eko-ádetterińiz týraly bile bermeıdi ?
- Maǵan mınımalızm jáne «Zero Waste» ıdeıasy óte qyzyqty. Idealdy ómir súretin minsiz adam joq. Alaıda, soǵan umtylý kerek dep sanaımyn. Óıtkeni shamadan tys tutyný ekojúıelerdiń, tabıǵı resýrstardyń degradatsııasyna, parnıktik gazdardyń shyǵýyna ákeledi. Sondyqtan tutyný kólemin azaıtýǵa bolatyn bolsa, men ony qoldaımyn. Men belgili ýaqyt shetelde turdym. Kishkentaı chemodanymda eki fýtbolka, keńsege barý kerek bolsa bir kóılek, bir djınsy jáne bir krossovka boldy. Keıin túsingenim baqytty ómir súrý úshin kóp nárse qajet emes. Árıne, Qazaqstan klımatynda jaǵdaı basqasha, óıtkeni bizde tórt maýsym bar. Desek te meni mınımalızm ıdeıalary asa qyzyqtyrady. Ózimdi ıdeal sanamaımyn, biraq bir nárseni ózgertýge tyrysamyn.
- Sizdi ekologııalyq únemdeý ómir saltyn ustanýǵa ne ıtermeledi ?
- Bir sátte eger qandaı da bir naqty shara qoldanbasań, qur sóz mániniń joqtyǵyn túsindim. Jalpy, ekologııa, ekojúıelerdi saqtaý jáne planetalar máselesiniń aýqymy keń. Ekologııa máselesinde tez jeńiske jetý degen bolmaıdy. Bul múmkin emes, óıtkeni másele júıeli. Degenmen áreket etý men úshin mańyzdy. Japonııada oqyp júrgende qaıta paıdalanýǵa bolatyn qulaq tazalaıtyn plastıkalyq taıaqshalardyń baryn bildim. Biz ómir boıy qanshama plastıkalyq taıaqsha qoldanamyz. Sońǵy tórt jyl boıy qaıta paıdalanýǵa bolatyn bambýk taıaqshalaryn qoldanyp kelemin. Bul az úles, degenmen qaldyq azaıady.
- Sizdiń mınıstr bolǵanyńyzǵa úsh aı boldy. Bul taǵaıyndaýdy qalaı qabyldadyńyz ?
- Bir jaǵynan, bilim men daǵdynyń eskeriletini jaqsy. Ekinshi jaǵynan, árıne, úlken jaýapkershilik. Bul senimniń belgisi jáne salaǵa ózgerister ákelýińdi kútedi. Sonymen qatar saǵan jas urpaqtyń ókili retinde qaraıtynyn túsinesiń. ıAǵnı jastar ne jańalyq ákeledi, qandaı máselelerdi sheshedi degen suraq turady. Osy oraıda eki jaqty jaýapkershilik júkteledi. Buǵan deıin vıtse-mınıstr boldym jáne ekologııalyq blokqa jetekshilik ettim. Basqasha aıtqanda ekologııa máselelerinen habarym bar.
- Mınıstr retinde aldymen qandaı máselelerdi sheshýdi qolǵa aldyńyz ?
- Laýazymǵa taǵaıyndalǵaly alǵash bolyp sý máselesi turdy, osyny zertteı bastadym. Syrdarııa ózeni bizge basqa elder aýmaǵynan keledi. Ózenniń joǵary jaǵyndaǵy elderdegi sý qoımalary gıdroenergetıkalyq rejımde jumys isteıdi. Bizge sý óte kóp kelýine baılanysty qaýipsizdikti qamtý jáne eldi mekenderdi sý basýǵa jol bermeý qajet boldy. Árıne, biz sýdyń kólemin rettedik. Bul óte aýqymdy jumys. Bir jaǵynan, ózenniń arnasynan aspaýy máselesi tursa, ekinshi jaǵynan sý tasqynyna jol bermeý. Odan bólek, jazda vegetatsııalyq kezeń keledi. ıAǵnı fermerlerdi jetkilikti mólsherde sýmen qamtamasyz etý qajet. Eń bastysy tepe-teńdikti tabý. Árıne, bul qolǵa alǵan jalǵyz suraq emes.
– Aıtpaqshy, sizdiń dıssertatsııańyz Syrdarııa ózeni basseınindegi transshekaralyq sý yntymaqtastyǵy týraly ǵoı ?
- Iá,stýdent kezimde ekologııa, turaqty damý máselelerine qatty qyzyǵýshylyq tanyttym. Salany zertteı kele, eń ózekti máselelerdiń biri - Syrdarııa ózeni basseınine qatysty shekaralas elder arasynda yntymaqtastyqty retteý jáne áriptestikti nyǵaıtý kerek ekenin túsindim. Bul atalǵan taqyrypty tańdaý sebepteriniń biri. Eger Aral-Syrdarııa basseınin alsaq, sýdyń shamamen 90%-y Ózbekstan, Qyrǵyzstan jáne Tájikstannan keledi. Naryn ózeni Qyrǵyzstannan bastalyp, bizdiń eldiń aýmaǵy arqyly ótip, odan ári Ózbekstanǵa barady. Nátıjesinde Qaradarııa men Naryn birigip, Syrdarııa túziledi. Sodan keıin ol Tájikstanǵa jáne qaıtadan Ózbekstanǵa ketedi. Sodan keıin ǵana ózen Qazaqstan aýmaǵyna burylady. Sondyqtan da kórshi memlekettermen ózara is-qımyl máselesi mańyzdy. Osy jaıttardy eskere otyryp, yntymaqtastyqty nyǵaıtý perspektıvalaryn zerttegim keldi. Qazaqstan sońǵy 30 jyl ishinde kóptegen bastamany ilgeriletýde. Biz óńirlik ınstıtýttar aıasynda yntymaqtastyqty jalǵastyrýdamyz. Bul degenimiz halyqaralyq Araldy qutqarý qory, memleketaralyq sý sharýashylyǵyn úılestirý komıssııasy, Amýdarııa, Syrdarııa basseındik sý uıymdary jáne taǵy sol sııaqty. Amýdarııa ózenine bizdiń qatynasymyz az, al Syrdarııa boıynsha óte tyǵyz qarym-qatynas jasaımyz. Elimizdiń sý qaýipsizdigin barynsha qamtamasyz etý jolynda, ınstıtýttar men ózara is-qımyldy, yntymaqtastyqty nyǵaıtý baǵytyndaǵy zertteý qyzyqty boldy.
- Syrdarııa, Jaıyq ózenderi men Kaspıı teńizin tartylýdan qalaı qutqara alamyz ?
- Qysymnyń eki negizgi faktory bolýy kerek. Birinshi, ekojúıege antropogendik qysym. ıAǵnı, sý aǵynyn retteý, shamadan tys qoldaný. Buǵan aǵashtardy kesýdi aıtýǵa bolady. Ekojúıeniń ár bóligi belgili bir ról atqarady. Sondyqtan kez-kelgen áreket teris áser etedi. ıAǵnı, bir jaǵynan aıtarlyqtaı antropogendik áser bar, ekinshi jaǵynan – biz klımattyń ózgerýin baıqaımyz. Klımattyń ózgerý protsesin toqtata almaımyz, biraq turaqtandyrýǵa bolady. Ekojúıeler máselesine kúsh salý kerek. Mysaly, Jaıyq boıynsha Reseı Federatsııasymen birlesken komıssııa bar. Soǵan qaramastan jergilikti deńgeıde qandaı da bir sharalar qabyldaý qajetigin túsinemiz. Jaqynda ǵana bul másele talqylandy. Biz «Task Force» (maqsatty top) qurǵymyz keledi. Sol arqyly qoǵammen birlesip teris antropogendik áserdi azaıtý úshin elde qandaı naqty sharalar qoldanýǵa bolatynyn oılastyrý kerek. Birlesken sharalar qabyldaý qajet.
- Klımatqa keletin bolsaq, vedomstvo elimizdiń 10 qalasyndaǵy aýa lastanýynyń joǵary deńgeıin zerttedi me ?
- Biz eldi mekenderdi qonystaný aımaǵy dep ataımyz. Olarda sensorlar bar. «Qazgıdromettiń» atmosferanyń lastaný deńgeıin nemese kontsentratsııasyn únemi qadaǵalap otyratyn óte keń jelisi bar. Meniń oıymsha, kóptegen azamat Air.kz qosymshasyn paıdalanyp júr. Biz lastaný deńgeıin únemi qadaǵalap otyramyz. Aýanyń lastanýyna ártúrli faktor áser etedi. Bul degenimiz jylý elektr ortalyqtary, pesh jaǵý, eskirgen avtoparkter, tozǵan káriz jelileri men tazartý qondyrǵylary. Eger aǵyndy sý tazartylmaı tógilse, ol kúkirtsýtektiń joǵary kontsentratsııasyna ákeledi. Sondyqtan, kásiporyn basshylarymen kezdesý barysynda únemi jańǵyrtý, zamanaýı tehnologııalardy engizý, súzgilerdi ornatý qajettigi týraly aıtyp kelemiz. Bul jaǵdaıda kásiporyndar tehnologııalardyń qymbattyǵyn ýáj etedi. Alaıda, biz óz ustanymymyzdy únemi bildiremiz, sebebi másele jurtshylyqty qatty alańdatady. Bul jaǵdaıda biz jurtshylyq jaǵyndamyz. Aýa sapasyna alańdaımyz.
Bul baǵytta aýqymdy jumys júrip jatyr. Keıbir kásiporyndar josparlarymen bólisip, qorshaǵan ortany qorǵaýdy qalaı júzege asyryp jatqanyn kórsetip jatady. Keıbir óńirlerde qurylys-montaj jumystary bastaldy. Kásiporyndar súzgini nemese kúkirt qyshqyly tsehtaryn iske qosqannan keıin lastaný deńgeıi tómendeıdi. Keıbir kásiporyndar bul mindetti oryndamaıdy. Olarmen biz basqasha sóılesemiz. Sondaı-aq, iri kásiporyndardyń lastaýshy zat shyǵaryndylaryna qatysty jekelegen talaptardy qaıta qaraý úshin jol kartasyn ázirleýdi bastadyq.
Ekinshiden, kelesi jyldan bastap biz qorshaǵan orta sapasynyń normatıvterine kóshemiz. Búginde negizinen shekti ruqsat etilgen kontsentratsııa sheńberinde lastaýshy zattar shyǵaryndylary kóleminiń hımııalyq quramyn normasy bar. Degenmen, ekojúıege fızıkalyq áser bar, bul ekojúıeniń jalpy jaǵdaıyna áser etedi. Munyń bári bir-birimen baılanysty. Jyl sońyna deıin tıisti jumysty aıaqtap, kelesi jyldan bastap qorshaǵan orta sapasynyń normatıvterine kóshemiz dep úmittenemin. Buǵan deıin aıtqanymdaı, ekologııa máseleleri túrtý arqyly sheshilmeıdi.
- Aýanyń lastanýyn azaıtý úshin qarapaıym azamattar ne isteı alady?
- Meniń et jemeıtindigim kóp adamdardyń qyzyǵýshylyǵyn tanytty. Onyń sebebi úı janýarlary metan shyǵarýdyń kózi. Metannyń jylyný koeffıtsıenti óte joǵary. ıAǵnı, ol temperatýranyń tez jylynýyna ákelip soǵady. Et jeýden bári birdeı bas tartý kerek pe? Ol jaǵy ár adamnyń óz erkinde, men bas tartýǵa úgittemeımin. Meniń oıymsha, bul jeke másele. Desekte kúndelikti ratsıonda etti azaıtýǵa bolady. Bul parnıktik gaz shyǵaryndylarynyń az shyǵýyna aıtarlyqtaı áser etedi. Árıne, mal sharýashylyǵyna qatysty máseleler týyndaıdy. Meniń oıymsha, iri qara maldyń jem-shóbin jaqsartý qajet. Bul baǵytta biraz jumys isteý kerek. Jem-shópti jaqsartý, kóńdi retteý jaǵy memlekettiń mindetine jatady. Jeke jaǵdaıda kómirtekti kóp qajet etetin ónimderdi tutynýdy azaıtýǵa bolady. Bul oń nátıje beredi. Sosyn jergilikti ónimderdi tutyný kerek. Osy oraıda «Kólik mılderi» degen uǵym bar. ıAǵnı, ónim A núktesinen V núktesine uzaq jetkizilse, soǵurlym kóp shyǵaryndy bolady. Otandyq ónimderdi tutyný arqyly óz fermerlerimizge qoldaý kórsetemiz. Ekinshi jaǵynan, ekologııaǵa oń áseri bar. Sondyqtan ár adam aýanyń lastaný deńgeıin tómendetýge úlesin qosa alady.
– Siz prezıdenttik jastar kadr rezerviniń quramyndasyz. Kadr rezervine qandaı maqsatta ótinish berdińiz ?
- Birinshi prezıdenttik jastar kadrlyq rezervine qabyldaý jarııalanǵan kezde men shetelde oqydym. Shynymdy aıtsam, Qazaqstanǵa oralǵym keldi. Shetelde júrip úırengen tájirıbe, bilim men daǵdylardy óz elińde qoldanǵyń keledi. Keıin Memleket basshysynyń tvıtterinen prezıdenttik jastar kadrlyq rezervi iske qosylatynyn bildim. Men buny qyzyqty ári keremet múmkindik dep oıladym. Qujattardy jınap, ótinish berdim. Shynymdy aıtsam, óz múmkindigimdi tómen baǵaladym. Alaıda, irikteýden ótip, sol arqyly memlekettik qyzmetke keldi.
- Prezıdenttik kadr rezervi múmkindigi bolmaǵanda, siz búgingi jetistikterge qol jetkize alar ma edińiz?
- Memlekettik qyzmette dál osyndaı pozıtsııada múmkin bolmas edi. Men qyzyqty bir dúnıemen aınalysar edim, biraq bul jerde bolmaýy da múmkin. Prezıdenttik jastar kadrlyq rezervi men úshin úlken múmkindik boldy.
- Siz áleýmettik jelilerde belsendisiz. Oqýshylarmen, stýdenttermen kezdesý sátterinen jarııalanymdardy baıqadyq. Sizdi osyndaı kezdesýlerge jıi shaqyra ma?
- Shyn máninde, mektep, ýnıversıtetterge kezdesýge jıi shaqyrady. Sonymen qatar trǵyndar da belsendi. Oqýshylar arasynda ekologııalyq kún tártibiniń túrli aspektilerine qyzyǵýshylyq tanytatyndardyń kóp ekenin kórip otyrmyz. Maǵan ǵylymı jobalar jazatyn oqýshylar júgindi. Birde kómir jaǵý qala turǵyndarynyń psıhıkalyq densaýlyǵyna qalaı áser etetini týraly ǵylymı jumys jazǵysy kelgen oqýshy qyz keldi. Ol nebári 14 jasta. Ekologııalyq máselelerge degen qyzyǵýshylyq bizdi qatty qýantty. Múmkindiginshe biz mektep oqýshylarymen kezdesýge ýaqyt bólýge tyrysamyz. Ekologııalyq bilim óte mańyzdy. Biz aýa sapasyn jaqsartýdyń, qaldyqtardy qaıta óńdeýdiń mańyzdylyǵy týraly toqtaýsyz aıta alamyz. Biraq eger ekologııalyq mádenıet bolmasa, jaǵdaı qıyn. Barlyq ózgeris ózimizden bastalady. Siz qasıetterdi sińire bilmeseńiz úlken nátıjege qol jetkizý qıynǵa soǵady.
- Qańǵybas ıtter men mysyqtardy asyraıtyn oryndarǵa jıi baryp turasyz ba?
- Qalaǵandaı jıi emes. Alaıda úıimde mysyq bar. Ortalyqtardaǵy qańǵybas úı janýarlarynyń jaǵdaıymen tanyspyn. Árıne, olarǵa qajetti jaǵdaıdyń jasalǵanyn qalaımyn. Bul baǵytta biz úlken jumys júrgizip jatyrmyz. Óıtkeni, azamattyq qoǵammen janýarlarǵa jaýapkershilikpen qaraý týraly zańdy iske asyrýǵa qatysty kelisim bar. Biz barynsha sapaly iske asyrýdy qamtamasyz etip, jaǵdaı jasaǵymyz keledi. Sonymen qatar, durys teńdestirilgen saıasat bar. Biz qańǵybas ıt-mysyqtardy ustaý oryndarynyń jetispeıtinin túsinemiz. Ony uıymdastyrýda ınfraqurylym jaǵyn umytpaý qajet. Onyń memlekettik ınstıtýttar bolýy mindetti emes. Ol jeke demeýshilik qarajaty bolýy múmkin. Másele durys jaǵdaı jasaý jáne zań normalaryn sapaly iske asyrýdy qamtamasyz etý.
- Birer kún buryn halyqaralyq áıelder kúni merekesin atap óttik. Siz bul merekeni qandaı jaǵdaıda atap ótesiz ?
- Mende bul kúnge arnalǵan arnaıy bir dástúr joq. Alaıda, 8 naýryz kúni atalǵan merekeniń tarıhyn esime túsiremin. Biz bul merekeni sulýlyq jáne keremet romantıka kúni retinde qabyldaımyz. Sonymen qatar, 8 naýryz áıelderdiń teń múmkindikterge qol jetkizýi jolyndaǵy qozǵalystarmen baılanysty. Osy oraıda bul kúnnen áıelder úshin teń múmkindikter men júıelik jáne qurylymdyq kedergilerdi joıýdy kóremin. Bul kúni árdaıym teris kórinisterdiń az bolýyn, áıelderge olardyń áleýetin tolyq paıdalaný, olardy qoldaý, jeke qaýipsizdik deńgeıin arttyrýǵa kóp mán berilýin tileımin.
- Sizdiń oıyńyzsha, qazaq qyzynyń boıynda qandaı qasıetter bolýy kerek ?
- Bizde bilimdi qyzdar óte kóp. Statıstıkaǵa qarasaq, magıstratýrada nemese doktorantýrada oqıtyndardyń jartysynan kóbi názik jandar. Qazirgi qazaq qyzy qandaı bolýy kerek ? Meniń oıymsha, eshteńeden qoryqpaıtyn ári ózine senimdi. Óz múmkindikterin bilýi kerek, qoǵamdy jaqsartýǵa qatysýdan qoryqpaýy tıis. Qazaqstandyq áıelderdiń qoǵamdy jaqsartý boıynsha revolıýtsııalyq ıdeıalary baryna senimdimin. Men olardyń ıdeıalaryn júzege asyrýǵa múmkindigi bolǵanyn qalaımyn.
- Suhbat úshin rahmet!
