Eki jarym myń shaqyrym joldy atpen júrip ótý erlik pe, erikkendik pe
ASTANA. KAZINFORM - Qytaıdyń Tarbaǵataı aımaǵynan atpen jolǵa shyqqan jas jubaılar — Qýanbek Túsiphanuly men Jaına Erkinqyzy Astanaǵa taıap qaldy.
Olar Qorǵas shekara beketi arqyly ótip, bir aıǵa jýyq ýaqytta Almatyǵa jetken edi. Búgingi tańda olar Qaraǵandy oblysynyń aýmaǵynda kele jatyr. Sapardyń jalpy aralyǵy 2 500 shaqyrymynan asady.
Atajurtqa atpen sapar shekken qandastar jaıly habardy estigen joldaǵy jurt aldynan shyǵyp kútip alyp, dastarhan jaıyp, ystyq yqylaspen qarsy alyp jatyr. Aýyl turǵyndary «Qyz Jibek pen Tólegen qaı jerge jetti?» dep delebesi qozyp, ilese shapqysy kelip, eleńdep otyr. Jolaýshy jubaılarǵa kezdese almaǵan jurt áleýmettik jelide tilegin jaýdyryp, aq jol tiledi.
Jelidegi pikirlerdiń basym bóliginde atty jupqa jaqsy baǵa berilgen, degenmen ishinara bul sapardy «erikkenniń ermegine» balaǵandar da kezigip qalyp jatyr.
«Qudaıy qonaq» uǵymyn tiriltken sapar
Shynynda, osyndaı alys joldy búgingi tańda atpen júrip ótý — erlik pe, eserlik pe? Qazaq eli nege sonsha atty jubaılardy taıly-tuıaǵy qalmaı erekshe yqylaspen qarsy alyp jatyr? Buǵan deıin Altaı, Tarbaǵataıdan shyǵyp, Astanaǵa jaıaýlap ne velosıpedpen jetken qandastarymyz boldy. Biraq olarǵa jurt dál osylaı dúrlikpegen edi.
Jylqy — qazaqtyń jany. Qazaq halqynyń aıryqsha qadir tutatyn serigine aınalǵan, qasıeti qanyna sińgen janýar ekenin bilemiz. Qazaq at dese, ishken asyn jerge qoıady. Jylqynyń dúbirine qulaq qoıyp, eleń etpes qazaq balasy, sirá, joq.
Jer betinde jaratylysynan «tabany jer ıiskemegen» bir bekzat halyq bolsa, sol qazaq bolýy kerek. Osy at-kóliktiń arqasynda Alash balasy Altaı men Atyraýdyń, Arqa men Alataýdyń arasyn jalǵady, alyp aýmaqqa ıelik etti.
Sol keshegi babalar júrip ótken jolmen ulttyq kıim kıip, atpen jolǵa shyqqan jubaılar keshegi kóshpendi batyr babalarymyzdy kóz aldymyzǵa ákelgendeı, tegimizdiń tereńinde, qanymyzdyń túbinde tunyp jatqan kóshpendilerge ǵana, qazaq halqyna ǵana tán rýhymyzdy oıatqandaı.
Halqymyzda «Jeti ózennen ótip, jeti beldi asyp quda bol» degen sóz bar. Týystar bir-birin osylaı atpen qydyrady: jıeni naǵashy jurtyna, kúıeýi qaıyn jurtyna, qyzy tórkinine degendeı. Alystan kele jatqan jolaýshylardyń aldynan jurt aıran, shalap, qymyz alyp shyǵyp, shólin qandyratyn, «qudaıy qonaq» dep qoıyn soıyp, tórinde kútetin.
Jolaýshy jubaılardy kútip alyp jatqan jurt halqymyzdyń sol qonaqjaı qasıeti ólmegenin kórsetti. Áleýmettik jelidegi jurt «qudaıy qonaqty kútý osylaı bolatynyn» jazyp jatyr. Solardyń bir parasy bylaı jazylǵan:
— «Búkil qazaqtyń qanyn qyzdyryp, rýhyn oıatqandaı boldy», «At ústi — áýlıe» deıdi qazaq, san jyldar ótse de, qazaqty attan, atty qazaqtan aıyryp, aldyndaǵy asynan, astyndaǵy atynan aıyrsa da qazaqtyń rýhy ólgen joq, ólmeıdi de»;
— «Jas jubaılardyń qazaq eline degen saıahaty keremet. Aıtyp júrerlik, este qalatyn tirlik boldy», «Tarıhta qalatyn tarıhı oqıǵa boldy. Qazaqtyń júrek jutqan batyr uly men qyzy, keremet, baqytty bolyńdar!»;
— «Qazaq degen qandaı tekti halyq edi, botam turmaq, atam tanymaıtyn jandy da qushaq jaıa qarsy alyp alatyn keń peıilińnen aınaldym! „Qudaıy qonaqty“ kútý degen osylaı bolady».
Qarııalar nege jylady, el kóńili nege tolqydy?
Keshegi Qyz Jibek pen Tólegendeı juptary jarasyp, alystan atpen kele jatqan jas jubaılardy kútip alyp, tizginin ustaǵan qarııalardyń kóz jasyna erik berip, egilip jylaǵanyna da kópshilik kýá boldy. Qarııalar nege jylady?
Múmkin, qazaqtyń astyndaǵy atyn tartyp alyp, jigerin jasytyp, rýhyn óltirgen keshegi ker zamannyń kesirin eske alǵan bolar; múmkin at ústinde júrgen jastyq shaǵy eske túsken bolar; múmkin ulan-ǵaıyr dalany atpen aralap kele jatqan jastardyń erligine súısingen bolar.
Áleýmettik jelidegi jurt ta osy qarııalardaı tolqyǵanyn, kózderine jas alǵanyn jazyp jatyr:
— «Naǵyz qazaqtyń baıyrǵy ómirin saǵynǵan qarııa, jas kezinde sol turmysty ózi de kórgen, myna jubaılardy kórip sol qazaqy qalypty kórip, sodan egilip tur, qaıran qasıetti qarııa»;
— «Kóneniń kózi, tarıhtyń kýágeri. Darııa keýde, taý músin, qarttar aman-saý júrsin»;
— «Qazaqty attan túsirip, rýhyn alyp qoıdy. Atqa mingen adam erjúrek, rýhty bolady. Balalarymyzdy úıge qamamaı, atqa mingizip úıretýimiz kerek, mektep baǵdarlamasyna ense, tipti jaqsy bolar edi»;
— «Bul jerde tereń ulttyq ar-namys, batyrlyqqa degen sheksiz qurmet, urpaqqa degen úmit aqsaqaldy egiltip tur. Aman bolyńyz, aqsaqal! Mine, aqsaqal! Qarta oınap, araq iship, qyzdarǵa kóz salyp júrgen shalsymaqtar kórsin»;
— «Qazaqsha kıinip, buryn ótken jastyq shaǵymyzdy eske túsirdińder, Alla senderge uzaq ómir bersin. Mine, anyq qazaq jigiti men qyzy. Oranǵan qyzdar, qaı jerden burynǵy qazaq qyzdarynyń oranǵanyn kórip tursyńdar? Búgingi oranyp alatyn qyzdar osyny kórsin, úlgi alsyn!»;
— «Janym atam, qazaǵymnyń basyna túsken talaı soıqan esine túsip, bir jaǵynan qazaqtyń rýhy keýdesine syımaı jas bolyp shyǵyp jatyr-aý…»;
— «Men de týra atamdaı kóńilim bosap ketti-aý, qazaǵym dep kóz jasyn tóktińiz-aý. Ár qazaǵymyz osyndaı baýyrmal bolsa ǵoı, shirkin»;
— «Kózime jas toqtamaı, jylap kórip otyrmyn. Aman-esen bolyńyzdar!» — dep jazdy áleýmettik jelidegiler.
Erikkenniń ermegi me?
Bir qarap otyryp, búgingi damyǵan XXI ǵasyrda beıbit zamanda alys joldy atpen júrip, aryp-tozyp ýaqyt óltirýdiń ne keregi bar dep oılaısyń. Áleýmettik jelide jas jubaılardyń bul saparyn «maǵynasyz bos júris» dep baǵalaıtyndar da bar.
— «Atqa minip shapqylap, toı-dýman jasaı bergenshe qazaqtyń balalaryn bilimge baýlyp, bilimdi nasıhattap, qazaqtyń bolashaǵyn oılaý kerek qoı. Bizdi órkendetetin tek ǵylym-bilim»; «Osydan 100 jyl burynǵy jabaıy tirlikti ótirik ańsaǵandy qoıǵan durys-aý. Atqa minem, atpen júrem, ógiz arbamen júrem degen qazaqqa árqashan jol ashyq. Eshkim tosqaýyl qoıyp otyrǵan joq. Ár zamannyń óziniń taǵdyr-talaby, qalyptasqan ádet-ǵurpy bolsa kerek!» degen pikirler de jazylyp jatyr.
Álemde ár adamnyń jan qalaýy ártúrli bolary sózsiz. Keıde adamnyń aqylyna syımaıtyn ómirdi, ózgeshe álemdi ańsaıtyn erekshe qushtarlyqtar bolady. Alpınıster qar boraǵan shyńda ajal kútip turǵanyn bilse de órmeleýden qoryqpaıdy, teńizshiler ajal úıirgen aqjal tolqyndardyń baryn bile tura teńizge shyǵady. Sol qushtarlyqtan óziniń jan qalaýyn tabady.
Osydan biraz ýaqyt buryn reseılik alpınıst Natalıa Nagovıtsyna Qyrǵyzstandaǵy Han-Táńiri shyńynda qaza tapty. Natalıanyń kúıeýi Sergeı Nagovıtsyn 2021 jyldyń jazynda osy shyńda qaza bolǵan. Bul erlik pe, eserlik pe? Bul oqıǵany aqtaǵandar da, dattaǵandar da jeterlik.
Alpınıst Anatolıı Býkreevtiń: «Men úshin taýlar — aıqas arenasy emes, ǵıbadathana. Ol jerde adam ózi-ózimen jáne Qudaımen ońasha qalady» degen sózi bar. Sol sekildi búkil tirlikti jıyp tastap, keń dalada eshbir alańsyz atpen saıahattaǵan da bir keremet shyǵar.
«Jarty jarmaq dámetpeımiz eshkimnen, el kóreıik, jer kóreıik dep keldik»
Altaı men Arqanyń arasyn atpen jalǵaǵan erli-zaıypty Qýanbek pen Jaına — Qytaıdyń Tarbaǵataı óńiriniń týmasy. Olar 12 jyl buryn otbasyn qurǵan, eki uly bar. Qýanbek mal sharýashylyǵymen jáne at baptaýmen aınalysady, al Jaına kosmetıka salasynda bıznes júrgizedi.
Qos saıahatshy babalardyń at ústindegi ómir saltyn búgingi kúnmen sabaqtastyrýdy murat etken. Olardyń aıtýynsha, bul joba — tek sporttyq nemese mádenı sapar ǵana emes, eki el arasyndaǵy dostyq baılanystardy nyǵaıtýǵa baǵyttalǵan sımvolıkalyq shara.
— Bizdiń basty maqsatymyz — el kórip, jer kórip, saıahattaý arqyly ulttyq mádenıetimizdi, salt-dástúrimizdi nasıhattaý, at jalynda ósken qazaqtyń myqtylyǵyn, kóshpendilerdiń sán-saltanatyn pash etý. Ulan-baıtaq dalany at tuıaǵymen dúbirletken batyr babalarymyzdyń rýhyn sezinip, búgingi jastarǵa tózimdilik pen erliktiń úlgisin kórsetkimiz keledi. Sonymen birge Qazaqstan men Qytaı arasyndaǵy mádenı baılanystardy nyǵaıtýǵa az da bolsa úlesimizdi qosýdy maqsat tuttyq. Keshe alystaǵy aǵaıyn bir-birin kórýge zar bolǵan, týystaryna bara almaǵan kúnder ótti. Búgin barys-kelis jaqsardy, osy beıbit zaman úshin alǵys aıtamyz, — deıdi jolaýshy jubaılar.
Foto: Keıipkerdiń jeke muraǵatynan
Atty saıahatshylar bul saparǵa eshkim demeýshilik jasamaǵanyn jáne aqsha tabýdy múlde maqsat etpegenin aıtady.
— Demeýshi bolýǵa usynys jasaǵan kompanııalar boldy. Biz olardan bas tarttyq. Sebebi oıǵa alǵan shynaıy nıetimizdi, armanymyzdy aqshaǵa baılap, sapardyń mazmunyn ózgertkimiz kelmedi. Olardyń jarnamasyn jasap, áýelgi maqsatymyzdan aınyǵymyz kelmedi. At jalynda ósken qazaqpyz, at baptap jarystarǵa qatysyp turamyz. Jazda Qytaıda álemniń jeti memleketiniń attary qatysqan 500 shaqyrymdyq úlken marafon ótti. Osy dodada men mingen «Baqqońyr» atty tulparym І oryn ıelense, Jaına tizgindegen tulpar 80 attyń ishinen VI orynnan kórindi. Birinshi orynǵa 200 myń ıýan (15 mıllıon teńge shamasynda), altynshy oryn alǵan atymyzǵa 17 myń ıýan (1 275 000 teńge) jáne 8 myń ıýan (600 000 teńge) qosymsha qarajat berildi. Osy eńbegimizben tapqan qarajatty ózimizdiń qııalymyzdaǵy, armanymyzdaǵy iske jumsaǵymyz keldi. Qazaq elinen at satyp alý, jol shyǵynyn barlyǵyn ózimiz kóterip kelemiz. Áleýmettik jelilerde de aqsha alý fýnktsııasyn qospadyq jáne halyqqa «bizdiń atymyzdan aqsha jınalmasyn, alaıaqtarǵa aldanyp qalmańyzdar» dep eskertip kelemiz. Qaıtalap aıtqym keledi, biz eshkimnen dúnıe dámetpeımiz. Qaırat Qulmuhammed aqynnyń sózimen aıtsam: «Jarty jarmaq dámetpeımiz eshkimnen, el kóreıik, jer kóreıik dep keldik». Tek alystaǵy aǵaıynnyń ystyq yqylasyn, aq sálemin alyp kelemiz. Múmkin bolsa, Memleket basshysy Qasym-Jomart Kemelulyna kezdeskimiz keledi, sol jaqtaǵy qandastardyń aq peıili, aq sálemi retinde qazaqtyń joly boıynsha astymyzdaǵy aqboz atymyzdy ol kisige syılaǵymyz keledi, — deıdi Qýanbek Túsiphanuly.
Alys sapardy atpen baǵyndyryp kele jatqan jubaılar joldyń azabyn eldiń yqylasy umyttyryp jibergenin aıtady.
— Saparǵa shyǵarda «ol jaqtaǵy qazaqtar burynǵy salt-dástúrdi umytqan, myna júristerińdi túsinbeıdi» degen sekildi ártúrli áńgimeler estidik. Bári kerisinshe boldy. Shekaradan ótkeli joldaǵy eldiń ystyq yqylasy, peıili, meıiri bizge tilekshi bolyp, baryn berip, joǵymyzdy tolyqtap, júgirip júrgen izgi nıeti bizdi erekshe tebirentti. Tipti orys, túrik sekildi ózge ult ókilderi de bizdi estip, alystan izdep kelip, azyq-túlik berip, kómektesip jatyr. Jol boıy tileýles bolyp, qoldaý kórsetken barsha aǵaıynǵa alǵysymyz sheksiz. Bul — bir otbasynyń emes, tutas ultymyzdyń sapary bolǵandaı áser qaldyryp jatyr. Sapardan alǵan áserimiz óte keremet: ásem tabıǵat, qonaqjaı el, joldaǵy kórikti jerlerdi kórip, bilgenimizdi túsirip, áleýmettik jelige jarııalap kelemiz. Artta qalǵan alystaǵy aǵaıyn da habarlasyp, eldiń yqylasyna rıza bolyp sálem joldap jatyr, — deıdi jubaılar.
Beıbit zamannyń batyrlary
Biz uzaq sapardy atpen júrip kele jatqan jastar týraly jáne búgingi qazaq jylqylarynyń shydamdylyǵy jóninde oıyn bilý úshin belgili qoǵam qaıratkeri, jazýshy, jýrnalıst, pýblıtsıst, «Qulager» eskertkishiniń avtory Sádibek Túgelge habarlasqan edik.
— Men bul jastardy búgingi beıbit zamannyń batyrlary dep aıtamyn. Sonshama alys jerdi atpen júrip ótý ońaı jumys emes. Ásirese qaryndasymyz naǵyz qazaq qyzynyń qaısarlyǵyn kórsetti. Qazaq eline sálem berip, eldi, jerdi kórsem dep kele jatqany — erekshe quptarlyq, qýanyshty jaǵdaı, búgingi jastarǵa úlgi bolatyn is. Bul jubaılarǵa úlken rahmet aıtamyn.
Men eń birinshi «qazanat» degen sózdi ákemnen estigen edim. Sonda aıtatyn: «Mynaý ulan-ǵaıyr dalany bizdiń babalarymyz arqaly qazanattardyń kúshimen qorǵady. Biz qazanattarǵa qaryzdarmyz» deıtin. Sondyqtan da halqymyz «at — erdiń qanaty, qazaqtyń jany» deıdi. Mine, sol at ústi mádenıetimizdi dáripteýde osydan artyq qandaı eńbek kerek? Eldiń rýhyn oıatyp, dástúrimizdi jańǵyrtyp jatyr. Bul sapardy naǵyz erlik deımin. Elimizde buryn at ústindegi marafondar kóp ótetin. Jastardyń bul uzaq marafony elimizdiń at sportyna, alys-jaqyn jarystardyń ótýine qozǵaýshy bolady dep oılaımyn, — deıdi Sádibek Túgel.
Jazýshy sonymen birge jubaılar minip kele jatqan attardyń naǵyz qazanat tuqymy ekenin atap ótti.
— «Jigitte de jigit bar, azamaty bir bólek, jylqyda da jylqy bar, qazanaty bir bólek» demekshi, jigittiń astyndaǵy tulpary senimdi bolǵanda ǵana osyndaı uzaq jolǵa shyǵa alady. Bul jylqylar sol qazanattardyń tuqymy. Álemde jylqynyń 300-den astam tuqymy bar, solardyń ishinde eń myqtysy — bizdiń qazanat. Álemde jylqyny tuńǵysh qolǵa úıretken — bizdiń babalarymyz ekeni de daýsyz. «Shege taǵany ustaıdy, taǵa atty ustaıdy, at erdi ustaıdy, er eldi ustaıdy» degendeı, jylqy halqymyzdyń senimdi serigi boldy. Ákem marqum aıtatyn: «Burynǵy naǵyz jigitter eki jaǵdaıda ǵana kózine jas alǵan, basqa ýaqytta etinen et kesip alsań da jylamaıtyn. Birinshi — tutqıyldan jaý shaýyp, qaryndasyn barymtalap ketkende, ekinshi — qanatyna aınalǵan, serigine aınalǵan astyndaǵy tulparyna oq tıgende kózine jas alǵan», — deıtin edi. Bul qazaq pen jylqynyń qany bir, jany bir ekenin kórsetkendeı. Jastar minip kele jatqan attary súrinbeı, dittegen jerine aman jetsin. Halyqqa serpin berip, ishki jan dúnıesin qozǵap, rýhyn oıatatyn osyndaı tyń ıdeıalar kerek. Bul, bir jaǵynan, elimizdiń ulttyq dástúri men at ústi mádenıetine baılanysty týrızm salasyn damytýǵa jol ashady. Qazaqtyń kórikti jerin atpen saıahattaý — erekshe ıdeıa bolar edi, — deıdi Sádibek Túgel.
Jolaýshylar shekara talaptaryna saı Qorǵasqa deıin minip kelgen attaryn sol jerde qaldyryp, bergi betten eki at satyp alǵan bolatyn. Alys jolǵa shyǵatyn tulparlardy qalaı tańdap alǵany týraly saıahatshy Qýanbek Túsiphanuly aıtyp berdi.
— Bul attardy aldyn ala kelip, ózim tańdap alǵanmyn. Múmkindiginshe attardyń kóp minilgen, kónbistigine qaradym. Kúndelikti jem-shóbin ózim rettep berip, demalysyn, minez-qulqyn qadaǵalap kelemin. Qazir kúnine 50 shaqyrym mólsherinde júremiz, keıde dittegen jerimizge qaraı uzaryp ketetin kúnder bolady. Attar senimimizden shyqty, qazaq jylqysynyń myqty ekenin dáleldep keledi. Jaqsy júrisimen, shydamdylyǵymen bizdiń senimdi serigimiz, qanatymyz bolyp keledi, — dedi ol.
Bul Qýanbek pen Jaınanyń birinshi alys sapary emes. Qol ustasqan qos ǵashyq 2021 jyly Shyńjańnan jolǵa shyǵyp, 4 000 shaqyrymdaı joldy atpen júrip ótip, Beıjińge barǵan eken.
Aıta keteıik, buǵan deıin elimizdegi atbagelir jastardyń jylqydan alystap bara jatqanyn aıtyp dabyl qaqqan edi.