Eden jýýshy jalaqysynan salyq tóleıdi, taksıst nege tólemeýi kerek – Saparbaı Jobaev
1 qańtardan bastap jalpyǵa birdeı deklaratsııalaý tártibi qoldanysqa engizildi. Sybaılas jemqorlyq pen kóleńkeli ekonomıkany tómendetýdi kózdeıtin júıe tórtinshi kezeńge aıaq basty. Osy oraıda, mobıldi aýdarymdarǵa qatysty san túrli saýal týyndady. Osy saýaldardy sarapshy maman, ekonomıka ǵylymdarynyń kandıdaty Saparbaı Jobaevqa qoıdyq.
- Saparbaı myrza, jasyratyny joq, taksı qyzmetine júgingende, taýardy tapsyryspen aldyrǵanda mobıldi aýdarymdar arqyly esep aıyrysý keń taraǵan. Bul kóleńkeli ekonomıkaǵa alyp baratyn áreket pe?
- Kásipker retinde tirkelse de, tirkelmese de kórsetilgen qyzmettiń, satyp alynǵan zattyń aqysyn mobıldi aýdarym arqyly jiberý durys emes. Bul – salyq mádenıeti qalyptaspaǵanynyń kórinisi. Óıtkeni, kásipker óziniń tapqan tabysyna esep berýi kerek. Al, aýdarym arqyly jasalǵan operatsııa esepke kirmeıdi. Aıtalyq, onlaın bızneste «Kaspi Pay» qyzmetin dúkende nemese taksı qyzmetinde isteıtinder «Kaspi QR»-dy qoldanýyna bolady.
Mobıldi aýdarym – týystardyń, dostardyń arasynda aqsha jiberý úshin shyqqan júıe. Ony qyzmet aqysyn tóleýge qoldanýǵa bolmaıdy. Jasyratyny joq, onlaın dúkenderden áleýmettik jeli arqyly zat satyp alǵanda jeke kásipkerler osy ádis arqyly tólem qabyldap júr. Árıne, iri kásip ıeleri, iri kompanııalar mundaı qadamǵa bara qoımaıdy. Olar karta arqyly onlaın tólem júıesin qoldanady. Olardyń barlyǵy esepke kiredi. Sondyqtan da bizdiń Salyq komıteti 1 aıda 100 aýdarymnan assa, tekserý kerek degen sheshimge kelip otyr. Bul sheshim ekonomıkalyq jaǵynan negizsiz emes.
- Azyn-aýlaq nápaqa taýyp júrgender jańa bastamany qoldaı qoımady. Az ǵana tabysymyzdan salyq tólemeı-aq qoısaq bolmaı ma dep jatqandar bar. Buǵan ne deısiz?
- Kez kelgen tabys tapqan adam memleketke salyq tóleıdi. Bul zańda da qarastyrylǵan. Bizde salyq mádenıeti qalyptaspaǵandyqtan, osyndaı oılar paıda bolady. Mysaly, eden jýýshy bolyp jumys isteıtin adam da óz jalaqysynan kiris salyǵyn tóleıdi. Onda nege taksı júrgizýshisi, onlaın dúkeni bar kásipker, úıinde alyp-satarlyqpen aınalysatyn saýdager óz tabysyn jasyryp qalýy kerek?.. Tabysyn jasyrý, ortaq qambaǵa belgili bir mólsherin salmaý ádiletsizdik bolady. Aýylda mal sharýashylyǵymen aınalysatyn malshy da, qalada qurylysta jumys isteıtin qurylysshy da, kez kelgen adam tabysy men dúnıe-múlkin, paıdasyn jasyrmaýy kerek. Barlyǵy salyq tóleýi kerek. Ádilet ár adamnyń ózinen bastalady. Menen jýrnalıster «Ekonomıkalyq ósim bolý úshin ne isteý kerek?» dep suraǵanda, osy deklaratsııalaýdy qolǵa alý kerek dep aıtatynmyn. Endi mine qolǵa alyndy. Óz basym bul bastamany qýana qabyldadym.
- Deklaratsııalaý ekonomıkalyq ósimge aparady deı alamyz ba?
- Deklaratsııalaý – damyǵan elderde bar álemdik tájirıbe. Órkenıetti elder 50-100 jyldan beri deklaratsııany júrgizip keledi. Sebebi, kóleńkeli ekonomıka – ekonomıkalyq ósim men damýdyń basty jaýy. Máselen, jalpy ishki ónim bizdiń elde 250 mıllıard dollar bolsa, sonyń 20%-y kóleńkeli ekonomıkaǵa tıesili, ıaǵnı 50 mıllıard dollar tabys tapqandar salyq tólemeı otyr. Máselen, qurylysta jumys isteıtinder, tasymal salasyndaǵy kásipkerler, onyń ishinde taksı júrgizýshileri, tamaq, azyq-túlik, kıimdi jetkizý qyzmeti, onlaın saýda bar. Bári ózderiniń tabysyn jasyryp qalyp otyr. Bul – durys emes. Deklaratsııa osy máselelerge núkte qoıyp, salyq mádenıetin qalyptastyrady.
Ekinshi jaǵynan, deklaratsııa sybaılas jemqorlyqtyń aldyn alady. Óıtkeni ol – kimniń qandaı baılyǵy bar ekenin anyqtaýdyń utymdy joly. Úkimet músheleri, úkimettik emes uıymdardyń basshylary, kvazı memlekettik uıymdardyń basshylary óz dúnıesiniń esebin tapsyrdy. Olarda qandaı jınalǵan dúnıe bar, bárin kórsetti. Endi jańadan múlik pen aqsha paıda bolsa, «Bul qaıdan shyqty?» degen zańdy suraq týyndaıdy. Osylaısha sybaılas jemqorlyq faktisimen dúnıe tapsa, ony zańdastyra almaıdy. Bul sybaılas jemqorlyq degen qoǵam dertin azaıtýǵa yqpal etedi. Óz basym ekonomıst retinde deklaratsııalaýdy qoldaımyn. Prezıdent 2010 jyly osy deklaratsııalaýdy engizgisi keldi. Biraq ol kezde júıe tolyq buǵan daıyn bolmady ǵoı dep oılaımyn. Bul – bizdiń ekonomıkalyq tazalyqtyń ósip jatqanynyń kórinisi.
Taǵy bir jaǵynan salyq túsimderiniń kóp bolýy bizdegi áleýmettik problemalardy sheshýge óziniń jaqsy yqpalyn tıgizedi. Áleýmettik problemalar kóp. Kópbalaly otbasylar bar, olardyń baspana, azyq-túlik, birinshi qajettilikteri sheshilmegen. Belsheden nesıe qamytyn kıip, ońala almaı jatyr. Olardy máselesimen betpe-bet jalǵyz qaldyrýǵa bolmaıdy. Qazir elimizde Otbasylyq kodeks qabyldandy. Kimderge qandaı járdem kerek ekeni osy kodekste anyq kórsetilgen. Salyq osyndaı adamdardyń qajettilikterin sheshýge baǵyttalýy kerek. Damyǵan qoǵamda tabysty kásipkerler kásibin dóńgeletip, tabys tabý arqyly áleýmettik osal toptarǵa kómektesedi. Qoǵamdy gýmanızm teorııasy alǵa súıreıdi. Biraq bir eskere ketetin jaıt, ashyqtyq bolýy kerek. Máselen, bir kásipkerdiń tólegen munshama salyǵy myna otbasyǵa jumsalǵany kórinip turatyn júıe kerek. Sol kezde kásipker de ózin qoǵamnyń bir bólshegi retinde onyń alǵa jyljýyna úles qosyp jatqanyn sezinedi. Qulshynyspen salyq tóleıtin bolady. Bizde salyq mádenıeti qalyptaspaı jatyr. Osy júıe salyq mádenıetin qalyptastyrady ǵoı dep oılaımyn. Ádiletti qoǵam quramyz desek, deklaratsııa soǵan járdemdesedi. Osy deklaratsııadan bastalǵan salyqtyq mádenıetti kóterý baǵytyndaǵy qadamdar progressıvti salyq dep atalatyn jańa deńgeıdegi jańashyldyqty qabyldaýǵa da áser etedi dep oılaımyn. Progressıvti salyq ense, baılar kóbirek salyq tóleıtin bolady. Árıne oǵan zor baılyqqa ıe kásipkerler qarsy bolýy múmkin. Biraq soǵan jaılap kele jatyrmyz. Alǵashqy nyshandary bar. Bul – meniń ekonomıst retindegi asqaq armanym. Salyq mádenıeti kóterilgen saıyn salyq júıesi ońtaılana beredi. Ońtaılanǵan saıyn júıe óz fýnktsııasyn jaqsy atqarady.
- Suhbatyńyzǵa rahmet!
Suhbattasqan Baqytjan Otarbaeva
