Dúzen kesenesi

Dúzen kesenesi - Ortalyq Qazaqstanda 19 ǵasyrda salynǵan ǵuryptyq eskertkish. Qaraǵandy oblysynyń Ulytaý aýdanyndaǵy Qarakeńgir ózeniniń oń jaq jaǵalaýyndaǵy Qaraqudyq saıynda ornalasqan. Dúzen kesenesi Alashahan men Joshyhan kúmbeziniń úlgisinde salynǵan. Eskertkishtiń negizgi aýmaǵy tórt buryshty. Keıbir eńbekterde ǵımaratty Qaramola, Jýzden, Dzen, Djýzden dep qate jazyp júr.

Dүzen - Sandybaı batyrdyң үlken ұly.  Қoқan -  Jyryқ -  Baınazar bolysynyң bıi bolғan.  1840 jyly Anna lentasyndaғy medalmen marapattalғan. Janұly Sandybaı nemeresi әkesi қaıtys bolғannan keıin Alashahan mazaryn kөrip, dәl sondaı kүmbez salatyn adam izdegen. Keseneni halyқ sheberi Seraly қoja Elamanұly Dүzen Sandybaıұlynyң қabiriniң basyna tұrғyzғan. 1863 jyly Ұlytaý өңirinde Dүzen Sandybaıұlyna as berýdiң jobasyn jasaýғa kүlli Baғanaly eliniң ıgi-jaқsylary jınalyp tek osy jıynnyң өzine 50 jylқy, 100 қoı soıylғan. Seraly қoja қyryқ jigitpen bir myң kirpish құıyp, kүzgi jaңbyrda kirpishi aғyp ketip, shyғynғa shyққan. Janұly myrza әıteýir saldyramyn degen nıetpen 22 қos atpen, janyna 10 jigit қosyp Seraly  қojany Tүrkistanғa jiberedi. Seraly қoja Elamanұly қystaı Tүrkistanda kirpish kүıdirip, ony қalaýdy үırenip, jazda eline oralady. Қasyna 60 jigit jaldap, keseneni 1863 jyly bastap, 1866 jyly bitiredi. Keseneni sol jerden 25 shaқyrymdaғy Alashahan kүmbezine ұқsatyp salý үshin әr bir shaқyrym saıyn attyly adamdy қoıyp,  olar әr kirpishtiң қalaı қalanýy kerektigin aıtyp tұrғan.  

Dүzen kesenesiniң negizgi kөlemi kүrdeli peshtaқty-kүmbezdi tekshelengen құrylys bolyp esepteledi.  Dүzen kesenesi portaldy - kýpoldy құrylysқa da jatady. Kirpishterdiң қalaýy қalyң laımen biriktirilgen. Құrlys materıaly sol jerdiң өzinde daıyndalғan. Ғımarattyң bүrmelengen kүmbezi 10 қyrly moıyndyқpen kөterilgen. Al irgesiniң syrtқy өlshemi 8,5x10,2 metr, ishki өlshemi 5,4x5,4 metr. Kirpishteri (26h26h6 sm) қalyң maıbalshyқ eritindisimen өrilgen. Peshtaқtyң jalpy bıiktigi 10 metr. Bas қasbetinde esik oıyғy (1,70x0,77m) aldynda bel-arқaly қýysy bar. Onyң aınalasy үsh jolaқty jaқtaýmen қorshalғan. Ortadaғy jolaқ sharshy өrnektelip oıylғan taқtaısha kirpishpen әrlengen. Al қalғan үsh қasbetiniң қabyrғasy «romb» pishindi қalaýmen өrilgen. Қasbetteriniң joғary jıekterinde bıiktigi 60 sm dөdegesi bar. Dөdegeniң sharshy қalypty taқtaıshalary segiz қyrly jұldyzben oıýlanyp, үstinen kөk tүsti jylankөz shyңyltyrmen kөmkerilgen. Dөdegeden joғarғy eki қatar қalaýy tis tәrizdi әdispen өrilip, eң shetin bұғat jıektep shyққan. Ғımarattyң oңtүstik-batys jaғyndaғy ishki bұryshtan tөbege saty arқyly shyғady. Ol tar galereıa (1,8x1,6 m) tәrizdi қabyrғalardy aınala boılap baryp, peshtaқtyң үstindegi shaғyn alaңғa jәne әri tөbe jabynnyң үstine shyғarady. Dүzen kesenesiniң edeninde sharshy taқtasha  kirpish tөselgen. Bүrmeli kүmbezdiң ұshar basynda bir-birimen қıylysa ornatylғan aғash diңgekteri bar.

 Құrylysshylardyң jibergen қateliginen eskertkish bұl kүnde bұzylýy mүmkin, өıtkeni mazar irgetassyz қalanғan. Dүzen kesenesine қalpyna keltirý jұmystary jүrgizilmegen, tireýlermen tirelgen қalpynda saқtalғan.

Derek kөzi:

Қazaқstan ұlttyқ entsıklopedııasy, 3 tom