Dúrmekti dúnıeden janyn, rýhyn azat ete alǵan adam - teńdessiz baqytqa ıe
Shákárim erkin shyǵarmashylyqty kóksep, ómiriniń sońyn ala taýǵa, ońashaǵa shyǵyp ketti. Biraq, bul, shyǵarmashylyq ıesi elden bezip ketýge tıis, adam máńgilik jalǵyzdyqta ǵana nátıjege jete alady degen sóz emes. Áıtse de, uly tulǵalardyń jalǵyzdyǵy jaıynda kóp estımiz. Ienge shyǵyp ketpese de, qalyń qaýymnyń arasynda júrip-aq «Molasyndaı baqsynyń jalǵyz qaldym...» degen Abaıdyń qaıǵysyn kim túsindirip berer... Jıyrma birinshi sózinde «...nadan atanbastyǵyn, jeńil atanbastyǵyn, maqtanshaq atanbastyǵyn, ádepsiz, arsyz, baılaýsyz, paıdasyz, suramshaq, ósekshi, ótirikshi, aldamshy, keseldi - osyndaı jaramsyz qylyqtardan saqtanyp, sol minezderdi boıyna qorlyq bilip, ózin ondaılardan zor eseptemek». Ózin zor esepteý... «Jaramsyz qylyqtardan» qara basyn joǵary qoıa bilgen adam - usaq pendeshilikten azat. Jáne dara. Jalǵyz...
Rýhanı tolysqan (táýelsiz) tulǵa bolýdyń basty sharty - bilimdilik desek, azdy-kópti oqyǵanymyz ben ıgergenimiz bizdi neden azat etti degen saýalǵa qosa nege táýeldi etti degen suraqtyń da qylań beretini bar. «Óleń degenniń ne ekenin bilmeı turǵanda - aqyn edim, óleńniń ne ekenin túsingen kúni - jaı ǵana óleńshige aınaldym» depti bir aqyn. Kim aıtqany mańyzdy emes, mańyzdysy - osy sózdiń aqıqattyǵy. O basta ádebıetke ózindik únimen kelgen kóp talant ýaqyt óte kele bir sarynnan shyǵa almaı, ortashadan joǵary dárejege jete almaı tekirekteı beretininiń sebebin maqtanǵa mastyqtan góri - óleńdi teorııalyq turǵydan ıgerý máselesinen izdegen jón. Maqtanǵa eltý, bir esepten, zııandy da bolǵanmen, ekinshi jaǵynan adamdy qamshylaıdy, ózin maqtap júrgenderdi tamsandyrǵysy, tańdandyrǵysy keledi taǵy da. Biraq, álgi bir qalyptan shyǵý qıyndaı beredi. Oı bolǵanmen, forma bolǵanmen, Tursynjan Shapaı aıtpaqshy - jaı ǵana jaqsy óleń, myqty óleń emes. Zertteýshiler Abaı poezııasynyń qudirettiligin - bir de bir óleńinde oı júıesiniń, ishki qurylymnyń qaıtalanbaıtyndyǵymen túsindirip júr. Abaıdyń qudirettiligi sol, ár tarapqa jasaǵan túrli qadamynda «aqyryn júrip, anyq basqany» - bir-bir şedevr týdyryp otyrǵan. Bul dárejege jetý úshin Abaıǵa aldymen, qazaqtyń dástúrli poezııasynan bas tartýǵa týra keldi. «Sóz túzeldi» satysyna jetkenshe ózin kóp nárseden azat etý kerek boldy. Sodan soń ǵana tyńdaýshysyna: «sen de túzel!» - dep aıtýǵa erki jetti. Sebebi, jańa zamannyń úni, daýysy, bet alysy - batysqa táýeldi ekenin kórdi. Beıneli tilmen aıtqanda, Abaı arqyly qazaq ádebıeti jańa zamanda shyǵystyq dástúrden shyǵyp, sanaly túrde batystyń yqpalyna tústi. Sóıtip jańa ádebı kezeń bastaldy. Mine, sodan beri batys oıshyldarynyń, aqyn-jazýshylarynyń sózinen tsıtata keltirmesek, sózimizdiń dámi kirmeı turady-aq. Batys ádebıetiniń ókilderi - baı balasy. Ne aıtsa da - solar aıtsyn. Biz qaıtalaıyq. Qaıtalamasaq ta, solardyń tilimen taldanyp jattyq. Ózimiz taldap jattyq. Sovettik kezeńdegi syndy sholyp otyrǵanda, kóbine, ádebı synnan góri saıası tsenzýraǵa uqsap ketetin kezderi az emes. Qazyǵyn Markspen qaǵyp, baýyn Lenınmen shalyp, túıinin Stalınmen túıindeıtin ol kezeńnen berirek, jylymyqtan bastalatyn sál de bolsa arqa keńigen, arqan uzarǵan shaqta bálenshe aıtpaqshy, túgenshe demekshi... Oqyǵan, bilgenge maqtan deısiz be, basqalaı ataısyz ba, ózińiz bilińiz, biz osy kepke táýeldi boldyq. Jaqyn arada aryla qoıar túrimiz jáne joq.
Abaıdyń «Ólim barda qorlyq joq» degenimen úndes bir sózdi Shekspırden oqyp, jerden jeti qoıan tapqandaı, bir aǵama aıta barǵanym bar. Shyndyǵynda, kókiregimde Shekspırdi oqydymnan góri, salystyryp, túsinip oqı alam degen jaıdaq maqtanǵa uqsas birdeńe bar edi. Sonda álgi aǵam ne aıtty deısiz ǵoı: «Ádebıetke olaı qaraýǵa bolmaıdy, - dedi. - Osy bir sózdi Abaı atań Shekspırsiz de aıtar edi. Kerek bolsa, Abaı biz tamsanyp júrgen biraz «batysyńa» «batys» bola alady». Jónsiz ultshyldyq emes, josyǵy sol bolsa kerek. Abaıdy taldaǵanda, keı óleńderimen salystyrar túk tappaǵanda, «Abaı Bálensheni oqyǵan bolýy da múmkin» dep, «úndestik» izdeýdiń qanshalyqty keregi bar bizge? Abaıdyń oqymystylyǵynan góri, ózimizdiń tanystyǵymyzdy ańǵartýǵa degen peıilge kóbirek uqsaıdy bul.
Biz shyǵys ádebıetin baǵalaý úshin de sózimizdiń álqıssasyn: «Gete shyǵys shaıyrlarynyń ǵazaldaryn oqyp, aýzy ashyla tańyrqapty, kózi jumyla tamsanypty», - dep bastaımyz. Gete oqyǵan soń, joǵary baǵalaǵan soń ǵana oqıtyn sııaqtymyz. Bul - bireýdiń pikirine degen táýeldilik. Oı-sana, jan-rýhymyzdyń baǵynyshtylyǵy. Umytpasam, osyǵan uqsas táýeldilikti - quldyq sana dep ataıtyn. Taǵy da Abaıdyń josyǵyna júginemiz. Ózińizdi azat etý úshin, rýhyńyzdy jetildirý úshin bilim alsańyz - marhabat. «Mal jııady maqtanyp, bildirmekke, Malmen shuqyp kózińe kúıdirmekke» maqsatynda bilimge umtylsańyz, maqtannyń, «dese ekenniń» qulysyz. Qansha oqyp-toqyǵanyńyzben, sońynda sóıletse «aıtqandarǵa qosylam», basynda sóıletse «aıtatyndarǵa qosylam» degen jattandy anekdottyń keıipkerinen ózińizdi zor sanaı almaısyz.
Qazaqta «oqý ótip ketken», «oı soǵyp ketken» degen tirkester bar. Bul adamnyń jaı ǵana táýeldiligi emes, quldyq satyǵa tómendeýi. Ómirden alystaý. Belgili bir ǵylymnyń sońynan bar dúnıeni umytyp, ózin-ózi sol jolda qurban esebinde jumsaý adamnyń adam retindegi bolmysyna aıtarlyqtaı paıda ákeledi deı qoıý qıyndaý. Keıde «ǵylym úshin ózin qurbandyqqa shalǵan», «dúnıeden baz keshken» degen lámmen tamsanysyp baǵamyz mundaı taǵdyrlarǵa. Ondaı «oqý ótip ketkenderdiń» sol salaǵa ákeler paıdasy da sonshalyq bola qoımaıdy. Ómirden alystaý kimge opa bergen deısiz. Muhtar Maǵaýın «Arhıv hıkaıasy» atty áńgimesinde osy máseleni bar qyrynan ashyp bergen. Búkil jurt, bar aınalasy úlken úmit kútken, erekshe týmysy men qabiletine ózi de den qoıǵan, ózine asa senimdi Sembek (bas keıipker) kúnder óte túsiniksiz kepke túsedi. Sonyń sebebin osy táýeldilik máselesi tóńireginen izdeıdi jazýshy. Ǵylymǵa degen shekten shyqqan adaldyq (moraldyq) pen óziniń búkil taǵdyry men talantyn áldebir shaldyń «oqymystylyǵyna» óńgerip bere salǵan Sembektiń «ony jazýǵa, jarııalaýǵa ýaqyt qaıda?!» deıtini oqýshysyn tyjyryndyrady. Avtor muny «toqsan myń jylqy aıdap, bútin shalbar kımeı ketken Qarabaımen» teńeıdi. Qor bolǵan esil eńbek, zaıa daryn... Asyra silteýdiń nege soqtyraryn bilgen jón. Keıde óz qatarlastarymyz bolsyn, úlkender bolsyn belgili bir taqyrypqa arnalǵan maqalasyn oqısyń. Aıtar oı oımaqtaı. Al, kólem... Basy artyq qanshama derek pen estelik, bolypty-mys pen depti-mis áńgimeler, tsıtatalar... Sóz joq, oqyǵanyna, biletinine bas ıesiń. Al ony qorytý... Ózi jasaǵan bir ǵana tujyrymdy qanshama «úzindilermen» aınaldyra qorshap, jamap-jasqap jatqany qyzyq kórinedi. Teorııalyq turǵyda tolyqtaı qarýlanǵanmen áli kúnge ózi óz bolyp bir oq jonbaǵan oqymystydan keler qanshalyq paıda bar? Ǵylym-bilim degen dúnıeler adamǵa qyzmet etýge tıis qoı, al, adamnyń oǵan qyzmet etýi basqa túrde bolýy kerek. Ózin ǵylymǵa (poezııaǵa, prozaǵa, t.b.) arnaǵan adam aqyrynda sonyń bárinen qarymta suramasa... - bári beker. Almas NÚSІP