Dúnıejúzi qazaqtarynyń IV Quryltaıynyń basty ereksheligi – Táýelsizdiktiń 20 jyldyǵynda ótetindiginde – T. Mamashev
Keregesin derbes memleketimizdiń tańymen birge qalaǵan uıymǵa keler jyly 20 jyl tolady. Qaýymdastyqtyń osy ýaqytqa deıin atqarǵan jumystarymen jáne qazirgi tynys-tirshiligimen tanysý maqsatynda, sondaı-aq 25-27 mamyr kúnderi Astana qalasynda ótetin Dúnıejúzi qazaqtarynyń IV Quryltaıynyń qarsańynda Dúnıejúzi qazaqtary qaýymdastyǵy Tóralqasy tóraǵasynyń birinshi orynbasary Talǵat Mamashevtan alǵan suhbatymyzdy nazarlaryńyzǵa usynamyz.
-Talǵat Asyluly, Dúnıejúzi qazaqtary qaýymdastyǵynyń qurylýy el táýelsizdiginiń arqasynda múmkin bolǵanyn bilemiz. Egemendi el bolýymyz sheteldegi qandastarymyzǵa ne berdi?
-Iá, Qaýymdastyq elimizdiń derbes memleket bolýymen dúnıege keldi, sondyqtan uıymnyń qurylýyn táýelsizdik alýymyzben tikeleı baılanysty dep aıtsam da bolady. Kelesi jyly Dúnıejúzi qazaqtary qaýymdastyǵynyń qurylǵanyna 20 jyl tolady. Qazaqstannyń egemendi el bolýy eń aldymen, sheteldegi qandastarymyzǵa týǵan tarıhy Otanyna oralýǵa jol ashty.
Búginde álemniń ár qıyryndaǵy 40 elde 5 mıllıonǵa jýyq qazaqtar turady. Otandastarymyzdyń 1 mıllıonnan astamy Reseıde ómir súrip jatsa, Ózbekstan elinde 1,5 mıllıon qazaq bar. Dál osynshama qazaq Qytaıda ǵumyr keshýde. Mońǵolııa, Iran, Aýǵanstan elderinde de birshama qandastarymyz bar. Bir sózben aıtqanda, qazaqtar Kanadadan bastap Avstralııaǵa deıingi aralyqta turyp jatyr. Keńes dáýirindegi temir qaqpa KSRO-ny búkil álemnen bólip, adamdarǵa aralasýǵa múmkindik bermegen edi. Táýelsizdik alǵannan keıin ǵana sheteldegi qandastarymyzǵa esik keńinen ashyldy. Sol kezden bastap syrttaǵy qandastarymyzdyń tarıhı Otanyna qaıtýǵa, ata-babalarynyń kindik qany tamǵan jerdi kórýge degen yntalary jyldan jylǵa artty. Alǵashqy jyldary tipti, kóp boldy desem bolady.
Dúnıejúzi qazaqtarynyń qaýymdastyǵy 1992 jyly quryldy, dál osy jyldyń qyrkúıek aıynda Almatyda birinshi quryltaı ótti. Oǵan 30 elden 600-den astam delegat keldi. Dál sol 1992 jyly barlyq delagattar úshin ata-babalarynyń uzaq jyldar boıy oryndalmastaı bolǵan armandary júzege asty. Men qyzmet babymen shetelderde, ásirese, qazaqtardyń kóp shoǵyrlanǵan jerlerinde kóp bolamyn. Sondyqtan olardyń Otanyna degen saǵynyshyn, ishki sezimderin, keıde sharasyzdyqtaryn da jaqsy túsinemin. Olar óz sezimderin árqashan ashyq aıta almaıdy. Kezindegi asharshylyq adamdardy eriksiz bas saýǵalatty. Ekinshi mıgratsııa tolqyny el táýelsizdigin alǵan jyldary boldy, ol kezde bilesizder, áleýmettik-ekonomıkalyq jaǵdaı qıyn boldy. Kóbi Qazaqstannyń qıyn jaǵdaıdan shyǵyp ketetinine senbedi. Al búginde el táýelsizdiginiń 20 jyldyǵy aldynda biz jańa Qazaqstandy, bolashaqqa umtylǵan elimizdi kórýdemiz.
- Bıyl Astanada ótetin Dúnıejúzi qazaqtarynyń IV Quryltaıynyń qandaı ereksheligi bar?
- Eń basty ereksheligi - Quryltaıdyń el táýelsizdiginiń 20 jyldyǵy qarsańynda ótkeli otyrǵandyǵynda. Quryltaı osy ataýly kúndi merekeleý aıasynda ótkiziletin bolady. Jarǵy boıynsha, Quryltaı 5 jylda bir ret ótkizilýi tıis. Birinshi quryltaı Almatyda 1992 jyly, ekinshi quryltaı Túrkistan qalasynda 2002 jyly ótti, ekonomıkalyq qıyndyqtarǵa baılanysty ekinshisin 10 jyldan keıin ótkizdik. Odan keıin 2005 jyly Astanada boldy. Bıylǵy Quryltaıdyń taǵy bir ereksheligi - oǵan jastar kóp keletin bolady, buǵan deıingi basqosýlarǵa qaraǵanda bul joly Qazaqstandaǵy jáne basqa elderdegi jastar men jastar uıymdarynyń, stýdentter birlestikteriniń kóshbasshylary kóptep shaqyryldy. Delegattardyń 60 paıyzyn 30 jasqa deıingi jastar quraıtyn bolady. Olarǵa arnaıy jeke baǵdarlama jasalýda. Birinshi kún sporttyq sharalarǵa arnalǵan. Bul kúnderi ulttyq sport túrlerinen ár túrli jarystar ótedi, sonymen qatar, tuńǵysh ret Eýropa, Túrkııa, Qytaı, Mońǵolııa, Ózbekstan, Reseı jáne Qazaqstannyń jastar komandalary arasynda halyqaralyq fýtbol týrnıri ótkiziletin bolady. Týrnırge 16-18 jastaǵy jasóspirimderden quralǵan 10-nan astam komandalar keledi. Olardyń kópshiligi Shvetsııanyń, Túrkııanyń, Ózbekstannyń jasóspirimder komandasynda oınaıtyn sportshy jastar. Biz úshin ulttyq salt-dástúrimizdi, mádenıetimiz ben ónerimizdi, túpki tamyrymyzdy kórsetý mańyzdy bolyp tabylatyndyqtan, shara barysynda jyr múshaırasy - halyqaralyq aqyndar baıqaýy uıymdastyrylady, dástúrli qolóner sheberleriniń týyndylary qoıylatyn kórme de ótetin bolady. Kórme Prezıdenttik mádenıet ortalyǵynda ashylady, oǵan kelýshiler shetel qazaqtarynyń qolynan shyqqan týyndylardy tamashalaı alady. Árıne, merekelik shara kontserttik baǵdarlamasyz ótpeıdi, sondyqtan talantty jastardyń qatysýymen kontsertter ótpek. Onda talantty jastar óz ónerlerin kórsetedi. Al keshkilik «Jastar» saraıynyń ortalyq alańynda jastardyń bı keshi bolady.
Jastar úshin sonymen qatar, kórikti Astananyń ásem oryndarymen tanystyrý baǵdarlamasy da qarastyrylǵan. Óıtkeni, olardyń kópshiligi ata-babasynyń kindik qany tamǵan jerge tuńǵysh ret kelgeli otyr. Otanymyzdyń bas qalasyn kóretin jastardyń eldiń damyp jatqandyǵyna kózderi jetetinine, «elimiz órshil josparlary bar, myqty memleket bolyp kele jatyr» degen maqtanysh sezimderi boılaryn kerneıtinderine senemin. Bizdiń maqsatymyz - olardyń boıyndaǵy Otanyna degen mahabattaryn oıatý bolyp tabylady.
- Jalpy Quryltaıǵa qansha delegat shaqyryldy?
- Quryltaıǵa álemniń taıaý jáne alys shetelderden, barlyǵy 35 memleketten 380 delegat, sondaı-aq Almaty men Astana qalalarynan, elimizdiń óńirlerinen 300-den astam ókilder shaqyryldy. 680 delegattyń qatarynda shyǵarmashylyqtyń, ǵylym, pedagogıka, zııatkerlik, bıznes, sport salalarynyń, memlekettik jáne qoǵamdyq uıymdardyń, buqaralyq aqparat quraldarynyń ókilderi bar. Delegattar arasynda Chehııanyń eks-mınıstri Jámıla Stehlıkova, Chývashııanyń eks-mınıstri Gúlmıra Ákimova, Mońǵolııanyń Oqý-ǵylym jáne mádenıet mınıstriniń orynbasary Chonoı Kúlánda, Reseıdiń Túmen memlekettik Dýmasy is basqarmasy bastyǵynyń orynbasary Kenesary Qoıshe, Mırnyı qalasy ákiminiń mýnıtsıpaldyq saıasat, áleýmettik másele jáne kadr jónindegi 1-shi orynbasary Gúlsim Beısenbaeva bar. Al shetelden keletin 50 ǵalym jáne 12 akademıktiń ishinde asa kórnekti tarıhshy Ermuhan Bekmahanovtyń qyzy, máskeýlik professor Náıla Ermuhanqyzy Bekmahanova, qazaqtan shyqqan tuńǵysh temirjol ınjeneri, Alashorda kósemderiniń biri Muhamedjan Tynyshpaevtyń uly men nemeresi akademık jáne tehnıka ǵylymdarynyń doktorlary Dáýlet Muhamedjanuly men Asqar Dáýletuly bar.
Quryltaıdyń negizgi is-sharalary 25 mamyr kúni «Otan qorǵaýshylar monýmentine» gúl shoqtaryn qoıýdan bastalatyn bolady. Odan soń ІV quryltaı delegattary Táýelsizdik saraıymen tanysady, onda Dúnıejúzi qazaqtarynyń ІV quryltaıynyń ashylý saltanaty bolady. Alqaly keńeste Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdenti, Dúnıejúzi qazaqtary qaýymdastyǵy Tóralqasynyń tóraǵasy Nursultan Ábishuly Nazarbaev sóz sóıleıdi. El Prezıdenti quryltaı barysynda sońǵy bes jyldaǵy jumysymyzdy qorytyndylap, aldaǵy mindetterimizdi bekitetin bolady. Al keshke Kongress-hollda «Qyz Jibek» operasynyń qoıylymy ótetin bolady.
Ekinshi kúni delegattar Qazaqstannyń jańa astanasynyń ásem oryndarymen tanysyp, Astana qalasy ákimdiginiń «Etnoaýyl» kesheniniń ashylýyna qatysady.
Aıta ketetin bir jaıt, shara barysynda qonaqtarǵa arnalǵan arnaıy pikir-almasý alańy, ár mınıstrlikterdiń ókilderimen kezdesýler uıymdastyrylatyn bolady. Plenarlyq májilistiń ashylýyna deıin olar ózderin qyzyqtyratyn organdarmen kezdesip, ózderiniń máselelerin sheship, suraqtaryna jaýap ala alatyn bolady. Sonymen qatar respýblıkanyń jeti mınıstrliginde, toǵyz túrli vedomstvolardyń qatystyrylýymen dóńgelek ústel jıyndary ótetin bolady.
-Úshinshi quryltaıdan soń, osy ýaqyt aralyǵyna deıin sheteldegi qazaqtardyń qaýymdastyqtarynda qandaı ózgerister boldy?
- Ártúrli sebeptermen kóshken qazaqtar bizge jaqyn eldermen qatar, alys shetelderde de turyp jatyr. Máselen, 1 mıllıonǵa jýyq elimizdiń burynǵy azamattary Germanııada turady. Búginde ol qazaqstandyqtar ulttary ártúrli bolsa da qaýymdastyqtar qurýda. Olardy ortaq tamyry biriktirýde, tipti múmkin Qazaqstanǵa degen saǵynyshtary da biriktirýde.
Resmı málimetter boıynsha, sońǵy 20 jylda Qazaqstanǵa 800 000 qazaq kóship keldi. Al biz tabıǵı ósim esebimen alǵanda bir mıllıonnan asty dep sanaımyz. Alǵashqy jyldary qandastarymyzdyń kelý jaıynda ár túrli pikirler aıtyldy. Meniń oıymsha, bul bastama men qadam qazaqtardyń sanynyń ulǵaıýyna yqpal etti. Olar bizdiń tilimizdi baıyta tústi. Ata-babasynyń kindik qany tamǵan jerge kelgenderdiń ishinde zııaly qaýym ókilderi de kóp boldy. Atap aıtqanda, 60 -qa jýyq ǵylym doktorlary, 300-den asa ǵylym kandıdattary, tanymal jazýshylar, óner qaıratkerleri, sonymen qatar kásipkerler de boldy. Olardyń ishinde búginde el óneriniń maqtanyshyna aınalǵandary qanshama. Olardyń árqaısysy el damýyna óz úlesterin qosýda.
Qazaqstan aýmaǵy bes Frantsııany quraıdy, al halyqtyń sany bul kólemge saı emes. Sondyqtan, halyq sanynyń ósýi etnıkalyq qazaqtardyń sany esebimen tolyǵatyn bolady. Bul tarapta, Qazaqstan basqa el tájirıbesine súıene otyryp, arnaıy «Nurly kósh» baǵdarlamasyn jasaǵan bolatyn. Ózderińiz bilesizder, baǵdarlama alǵashynda qarqyndy iske asyp edi, sońǵy úsh jylda qandastarymyzdyń elge qaıtý úrdisi báseńdep qaldy. Ol baǵdarlamany iske asyrýdaǵy uıymdastyrý men qarjylyq máselelerge, sonymen qatar kóshi-qon organdaryndaǵy jumys máselelerimen baılanysty bolyp otyr. Dál osy jáne ózge de máseleler, sonymen qatar uıymnyń aldaǵy damýy jaqynda ótetin quryltaı barysynda talqylanatyn bolady. Aldaǵy 10 jylda elge 1 mıllıon qazaqty qaıtara alsaq, onda halyqtyń 75 paıyzyn qazaqtar quraıtyn bolady. Ol eń aldymen memlekettiktik tildiń máselesin sheshýge yqpal etetin bolady dep sanaımyn.
- Qazaqtardyń kópshiligin shekaralas elderde - Reseıde, Qytaıda, Ózbekstan men Monǵolııada turyp jatqandaryn bilemiz. Osy memleketterden elge qaıtý turǵysynda qandaı da bir máseleler bar ma? Qytaı elinen elge oralýǵa qatysty qıyndyqtar jaıly BAQ-ta kóp sóz bolyp júr...
- Iá, ol másele maǵan tanys. Sońǵy jyldary Qytaı eli joǵary qarqynmen damýda. Eldiń ekonomıkalyq jaǵdaıynyń jaqsarýymen etnıkalyq qazaqtardyń da jaǵdaıy jaqsardy. Qytaı jaǵy resmı túrde qazaqtardyń ketýine esh kedergi jasap jatqan joq, biraq ár túrli sebepter de bar. Máselen, Qytaıdaǵy aýyl turǵyndarynda jeke kýálik joq, sonymen qatar onda shetelge shyǵý tólqujatyn alý óte qıyn. Sonymen qatar taǵy bir mán beretin másele, Qytaıdyń memlekettik saıasaty talantty balalardy qoldaýǵa baǵyttalǵan, onyń ishinde ásirese, etnıkalyq ókilderdiń balalaryna nazar aýdarylǵan. Olardyń jetekshi JOO-ǵa túsýine barlyq kómekter jasalýda. Al bizge kóbine nashar oqıtyn balalar kelýde, ony aıtýymyz kerek. Degenmen, bizdi olardyń bilim alýǵa, maman ıesi bolýǵa degen qyzyǵýshylyqtary, el úshin, Otan úshin qyzmet etýge degen yntalary qýantady.
Elge qaıtý jóninde taǵy bir másele bar, eki el arasynda mıgratsııa jóninde ortaq zań joq. Kezinde qazaqtar kóp shoǵyrlanǵan jerlerde qazaq tilinde mektepter men merzimdi basylymdar bolyp, telearnalar men radıolarda qazaq tilindegi habarlar berilse, qazir qytaı tiliniń ekspansııasy baıqalýda. Ózim, tarıhı Otanyna kóship kelgisi keletin qandastarymyzdyń bári osynda turyp jatyr dep sanaımyn. Az ǵana qalǵan otandastarymyz, ár túrli sebeptermen shyǵa almaýda. Ol máselelerdi sheshý úshin joǵary deńgeıde kelisim júrgizý kerek. Qytaı eli bizdiń elmen mıgratsııa jónindegi kelisimge qol qoımaıynsha jáne Qazaqstan ókimetiniń qarjylyq kómeginsiz ol adamdardyń elge qaıtýy múmkin emes. Iá, sonymen qatar, Konsýldyqta vızany jasaý máseleleri bar. Úrimji qalasynda vıza-pasporttyq mekeme bar, biraq ol Qazaqstanǵa kelýshilerdiń qujattaryn toltyryp úlgere almaýda. Sondyqtan, tolyqqandy Konsýldyq ashý kerek ekenin túsinemiz. Dıplomatııada «parıtet» degen túsinik bar, eger biz Úrimjide óz Konsýldyǵymyzdy ashsaq, qazaqstandyq tarap ta Qytaı úshin osyndaı qadamǵa barýy kerek. Bizdiń Elshilik álemdik mańyzy bar, qarjylyq jáne ekonomıkalyq ortalyq bolyp tabylatyn Shanhaıda jumys isteýde. Biraq biz búginde Qytaıda ómir súrip jatqan 1,5 mıllıon qazaqtyń múddesin eskerýimiz kerek.
- Qaı elderden qandastarymyz kóp kelýde?
- Qazaqtar Ózbekstannan kóp keldi, Qytaıdan shamamen qandastarymyzdyń 15 paıyzy oraldy, odan keıin Monǵolııa úshinshi orynda tur, al Reseı odan keıingi orynda.
Búginde Reseıde Kalınıngradtan ıAkýtııaǵa deıin 33 ulttyq ortalyqtarymyz jumys isteıdi. Qazaqtardyń negizgi bóligi shekaralas aýdandarda - Astrahan, Orynbor, Samara, Volgograd, Omby oblystarynda turady. Sondyqtan bul jerlerde qazaq-orys ýnıversıteterin ashyp, oqý mekemelerin qajetti kitaptarmen qamtamasyz etip turý kerek. Ótken jyldary ol jerlerde bolyp qaıtqam, jaǵdaılary jaqsy, zeınetaqylary joǵary. Biraq aıta ketetinim, Keńes dáýirindegi qazaq mektepteri jabylǵan. Astrahan oblysynda qazaqtardyń 60 paıyzy turady.
- Dúnıejúzi qazaqtarynyń qaýymdastyǵy «Qazaqstan Respýblıkasynyń kóshi-qon týraly» zańyna qandaı usynystar berip, ózgertýler engizdi?
- Májilis birinshi oqylymda kóshi-qon týraly zań jobasyn qaraýdy josparlaýda. Jyl sońyna deıin jańa zań qabyldanady degen úmittemiz. Sońǵy jyldary, ókinishke qaraı, kóshi-qon jumysynda jaǵymsyz jaǵdaılar týyndady, jeke tulǵalar bul úrdisti bızneske aınaldyryp, jalǵan qujattardy jasady. 2011 jylǵa deıin Kóshi-qon komıteti QR Eńbek jáne áleýmettik qorǵaý mınıstrliginiń qurylymynda jumys istedi. Al, bul jaǵdaılar Úkimettiń bul organdy QR Іshki ister mınıstrliginiń Kóshi-qon jónindegi komıtetine aýystyrýǵa májbúrledi. Jaqynda Almatyda oralmandar uıymdary kóshbasshylarynyń jáne Komıtet basshylarynyń qatysýymen jıyn bolyp ótti. Sonyń nátıjesinde Qoǵamdyq keńes quryldy, oǵan Parlament Májilisiniń depýtattary kirdi. Keńestiń alǵashqy jıyny osy Quryltaıdyń aldynda ótetin bolady. Onda búginde týyndaǵan ózekti máseleler men suraqtar kún tártibinen túsedi dep úmittenemiz.
- Áńgimeńizge rahmet!