Dinaralyq suhbattaǵy Qazaqstan modeli qandaı?
Jeke adamdardyń basqa adamdarmen baılanysqa túsýinen bastap etnosaralyq, ultaralyq, dinaralyq baılanystardy qalyptastyrý men damytýdy qamtıtyn mádenıetter men órkenıetterdiń ózara árekettesý arqyly suhbatqa túsýi jahandyq deńgeıdegi jalpyadamzattyq túsinistikti qalyptastyrýdyń mańyzdy alǵysharttaryn quraıdy.
Sondyqtan adamzat qoǵamyndaǵy etnıkalyq, dinı túsinbeýshilikterden bastaý alatyn túrli sıpattaǵy qaqtyǵystardyń aldyn alý jáne oǵan jol bermeý búgingi zamandaǵy ártúrli qoǵam men kóptúrli mádenıetter men órkenıetterdiń aldynda turǵan mańyzdy mindet ekeni sózsiz. Mádenıetaralyq jáne órkenıetaralyq suhbat jalpyadamzattyq qundylyqtardyń basymdyǵyna tuǵyrlanady, óıtkeni mádenıet pen órkenıet uǵymdary óziniń tabıǵaty men máni turǵysynan basqalarmen qarym-qatynas ornatý men suhbatqa túse alýymen anyqtalady. Osy turǵydan alǵanda, suhbat ornatýdy mádenıetter men órkenıetterdi túsinýdiń mańyzdy qaǵıdaty der bolsaq, jeke adamdar men tutas mádenıetter arasyndaǵy suhbattasý ámbebap qundylyqtardyń ornyǵýyna jol ashatyn asa mańyzdy qaǵıdattardyń qatarynan oryn alatyny anyq.
HH ǵasyrda ómir súrgen tanymal fılosof, dintanýshy Mırcha Elıadeniń pikirine súıenip aıtar bolsaq, «..Tarıh taǵdyryna jazylǵan, basqa mádenıettermen erteli-kesh bolatyn suhbattasý tek áleýmettik, ekonomıkalyq, saıası jáne basqa da sıpattaǵy ýtılıtarlyq tildesýmen emes, adamzattyń shynaıy rýhanı qundylyqtaryn jetkize alýǵa qabiletti mádenıet tilinde bastalýy tıis». Al adamzat mádenıeti men órkenıetiniń negizin quraıtyn qundylyqtardyń qatarynda dinniń alatyn ózindik orny erekshe ekeni barshaǵa aıan. Jalpy, qazirgi álemde órkenıetter arasyndaǵy ózara árekettestikti tereńdetý arqyly suhbat ornatý maqsatynda jumys atqaryp otyrǵan halyqaralyq uıymdardyń qatary kúnnen-kúnge ósip keledi.
Bul ártúrli tilderde sóıleıtin, túrli dinderdi ustanatyn, qoǵamdyq-saıası júıesi árkelki memleketter men elderdiń jalpyadamzattyq mańyzǵa ıe gýmanıtarlyq izdenisinen habar beredi desek artyq aıtqandyq bolmas. Taqyryp jelisinde halyqaralyq deńgeıdegi jalpyadamzattyq máselelerdi kún tártibine shyǵaryp júrgen osyndaı bastamalardyń qatarynda Qazaqstannyń tól jobasy bolyp tabylatyn Álemdik jáne dástúrli dinder seziniń máni men mańyzyn aınalyp ótý múmkin emes. 2003 jyly tuǵyry qalanǵannan beri ár úsh jyl saıyn elimizde ótkizilip kele jatqan atalǵan Sezd odan bergi ýaqytta halyqaralyq jáne órkenıetaralyq suhbattasýdyń mańyzdy alańyna aınaldy dese bolady.
Dinder men mádenıetter arasyndaǵy jahandyq dıalogty baıandy etý, dinı qaýymdar arasyndaǵy ózara túsinik pen qurmetti tereńdetip, nyǵaıtý, arazdyq pen ekstremızm ıdeologııasyna qarsy tura alatyn toleranttylyq pen ózara qurmet mádenıetin qalyptastyrý, dinder, mádenıetter jáne órkenıetter arasyndaǵy dıalogty óristetýde halyqaralyq uıymdarmen jáne qurylymdarmen yqpaldasý maqsatyn kózdegen Sezd otyrystarynda — álemdik deńgeıde dinder men mándeıetter arasyndaǵy ózara túsinistikti nyǵaıtýǵa baǵyttalǵan ózekti máseleler keńinen talqylanyp, tyǵyryqtan shyǵar joldar izdestiriledi.
Sezd — Birikken Ulttar Uıymynyń tarapynan qoldaý taýyp, gýmanıtarlyq murattardy basshylyqqa alatyn kóptegen halyqaralyq uıymdarmen tyǵyz yntymaqtastyqta jumys isteýge kóshti. Osy oraıda «Álemdegi san túrli irgeli dinder men sol dinderdiń mańaıyna toptasqan órkenıetterdi bir alańǵa jınaýdyń ózektiligi ne?» degen saýaldyń týyndaýy zańdy. Árıne, Sezdiń halyqaralyq deńgeıdegi róli men mártebesin kóringen jerde jalaýlata berýdiń de qajeti joq bolar. Desek te, álemdegi irgeli dinderdiń lıderleri men bedeldi saıası jáne qoǵam qaıratkerleriniń bastaryn qosatyn Sezd alańynda ózekti máselelerdiń talqylanýy elimizdiń halyqaralyq deńgeıdegi maqsat-murattaryn ilgeriletýge jáne álemdik qaýymdastyqtaǵy bedelin arttyrýǵa múmkindik beretin áleýetin eshkim joqqa shyǵara almasy anyq.
Qazirgi álem jekelegen memleketter men halyqtar arasyndaǵy kıkiljińderden bastap órkenıetter arasyndaǵy túsinbestikterge sep bolyp otyrǵan kúrdeli kezeńdi basynan ótkerýde. Osyndaı kúrdeli jaǵdaıda adam ómiriniń qaýipsizdigin saqtaýdy qamtamasyz etýdiń qundylyqtar men ıdeıalardy jasaqtaýdyń ózektiligin adamzat damýynyń tarıhı tájirıbesi anyq-qanyq kórsetip otyr. Osy oraıda, dinaralyq jáne órkenıetaralyq suhbatty ilgeriletý maqsatynda qurylyp, jahandyq kún tártibindegi máselelermen jumys istep otyrǵan Álemdik jáne dástúrli dinder seziniń ǵalamdyq deńgeıdegi qaýipsizdikti qamtamasyz etý jolyndaǵy ynta-jigerdi biriktirýde bergeni de, bereri de kóp joba ekeni anyq.
Sezdiń jasampaz áleýeti búginde jalpyadamzattyq suhbatty ilgeriletýmen qatar álemdik qaýymdastyqty quraıtyn memleketter men qoǵamdardyń turaqty damýyn qamtamasyz etetin beıbit qatar ómir súrý, toleranttylyq, ózara qurmet, úılesimdilik pen yntymaqtastyq tárizdi mańyzdy basymdyqtardyń mańaıyna toptastyratyn irgeli alańǵa aınaldy. Búginde 16 jyldyq tarıhy bar Astana forýmyn álemdik jáne dástúrli dinderdiń jasampaz gýmanıstik qundylyqtaryn jahandyq qaýipsizdikti qamtamasyz etý men jalpyadamzattyq yntymaqtastyqty arttyrýǵa baǵyttaı alǵan keleli suhbat alańy dep baǵamdaýǵa bolady.
Jahandyq deńgeıdegi mádenıetaralyq jáne órkenıetaralyq suhbattasý bastapqyda jeke tulǵalardyń arasynda iske asyrylatynyn eskerer bolsaq, jeke adamdar arasyndaǵy ózara senimge negizdelgen qarym-qatynastar áleýmettik jáne mádenı aqparattar men qundylyqtardyń kózderin keńeıte otyryp etnostar, ulttar, mádenıetter men órkenıetter arasyndaǵy eski stereotıpterge negizdelgen túsinikterdi eńserýge jáne birin-biri rýhanı ózara baıytýǵa kómektesetini sózsiz.
Álemdik jáne dástúrli dinder lıderleri seziniń tanymal suhbat alańy retinde qalyptasýynda osy ıdeıanyń bastamashysy bolǵan elimizdiń Tuńǵysh Prezıdenti N.Á.Nazarbaevtyń tulǵalyq róli men sińirgen eńbegin erekshe atap ótýge bolady. Jalpyadamzattyq gýmanıstik qundylyqtardyń murat tutqan Sezd ıdeıalary men bastamalaryn búginde el úkimetiniń qaýlysymen qurylǵan «Konfessııaaralyq jáne órkenıetaralyq dıalogty damytý jónindegi N. Nazarbaev ortalyǵy» ilgeriletýde. Bul dinaralyq jáne órkenıetaralyq suhbattaǵy qazaqstandyq bastamanyń jahandyq deńgeıdegi ózektiligi men ómirsheńdigin ańǵartady.
Meıram Imanbaev, Islamtanýshy
