Devıatkodan Dúısenovaǵa deıin nemese mindetti medıtsınalyq saqtandyrýdan nelikten min shyǵa berdi?

ASTANA. QazAqpart - «Reformadan» kóz ashpaǵan densaýlyq saqtaý salasy taǵy bir tereń reforma qarsańynda tur. Ótken jyly qabyldanǵan «Mindetti áleýmettik medıtsınalyq saqtandyrý týraly» arnaıy zańǵa sáıkes, mindetti áleýmettik medıtsınalyq saqtandyrý (MÁMS) júıesi elimizde 2017 jyldyń 1 qańtarynan bastap kezeń-kezeńmen engizile bastaıdy. Árıne, durys qoı. Ozyq oıly jarty álem medıtsınalyq saqtandyrý júıesimen jumys isteıdi, dep jazady "Egemen Qazaqstan" gazeti.

Gáp osy «biraqta» bolyp tur. Egemendik alǵan shırek ǵasyrdyń ishinde elimiz mindetti medıtsınalyq saqtandyrý (MMS) júıesine ekinshi ret kirgeli tur. Táýelsizdigimiz táı-táı basqan toqsanynshy jyldardyń ortasynda egemen elimizdiń alǵashqy Densaýlyq saqtaý mınıstri Vasılıı Devıatkonyń (1992-1997) bas­tamasymen Qazaqstanda tuńǵysh ret MMS júıesi jumys isteı bastady. 1996 jyldyń 30 maýsymyndaǵy derek boıynsha, MMS qory qurylǵan jeti aıdyń ishinde 12 674 673 adam, ıaǵnı respýblıka halqynyń 80 pa­ıy­zy saqtandyrylyp, jumys berý­shilermen 72 866 shart jasa­lypty. MMS qorynyń elimiz bo­ıyn­sha 20 oblystyq, 259 aýdan­­dyq bólimsheleri qurylǵan eken. Eli­miz­diń 820-dan astam medıtsı­nalyq mekemeleri MMS qory esebinen qarjylandyryla bastapty.

Dúnıe júzi boıynsha jyldar boıy qalyptasqan baı tájirıbesi bar MMS júıe­siniń Qazaqstandaǵy ǵumyry qysqa boldy. Táp-táýir bas­talǵan bastama aıaq astynan búli­nip, halyqtyń qorǵa quıǵan mıl­lıon­daǵan qarjysy iz-túzsiz joǵaldy. Ókpeni qysqan ótpeli kezeńniń qıyndyqtarynan áýpirimdep ótip kele jatqan elimizdiń densaýlyq saqtaý salasy bul tosyn soqqydan múlde eseńgirep qaldy. Memleket baqylaýyndaǵy búkilhalyqtyq qor júıesiniń shańyraǵy qalaısha bir kúnde ortasyna túskeni áli kúnge jumbaq. Resmı málimdeme boıyn­sha, Qazaqstandaǵy mindetti medı­tsınalyq saqtandyrý qory­nyń basshysy Talapker Iman­baev qorǵa jınalǵan búkil qar­jy­ny qymqyryp, shetelge qa­shyp ketipti. 2001 jyly Qazaq­stan Res­pýb­lı­­kasynyń soty T.Imanbaevty uıym­dasqan qylmys tobynyń bas­shysy, memleketke orasan zor mate­rıal­dyq shyǵyn keltirgen qylmysker retinde syrtynan 9 jylǵa sottady. Osymen «is bitti, qý ketti»...

Uıymdasqan qylmystyq top bolsa, onyń basqa músheleri qaıda, olar nege jazaǵa tartylmaıdy? Qarapaıym halyqtyń MMS qoryna quıǵan mıllıondaǵan qarjysynyń óteýi qaıda? Basqasyn bylaı qoı­ǵanda, elimizde MMS júıesin en­gizýge uıytqy bolǵan, qordyń qury­lýyna tikeleı basshy­lyq ja­sa­ǵan sol kezdegi Densaýlyq saq­taý mınıstri Vıtalıı Devıatko «sútten aq, sýdan taza» bolyp júre bere me? Mine, osyndaı taǵ­dy­r­sheshti ózekti suraqtarǵa áli kún­ge deıin tolyq jaýap berilgen joq. Elimizde engizilgen alǵashqy min­detti medıtsınalyq saqtandyrý qory­nyń qurdymǵa ketýine sebep bolǵan oqıǵalarǵa ádil de ashyq baǵa berilmeıinshe, mindetti medı­tsı­nalyq saqtandyrý qorynyń jańa júıesin jan-jaqty damytyp áketý, jumsartyp aıtqanda, aýyr bolatyny anyq.

«Aýzy kúıgen úrlep ishedi» demekshi, bir ret MMS júıesin jasaımyz dep mańdaıymyz tasqa tıdi. Halyqaralyq tájirıbede ábden synalyp, dúnıe júzi boıynsha tıimdi jumys istep turǵan «medıtsınalyq saqtan­dyrý» júıesin Qazaqstanda jemqorlyqtyń qurbandyǵyna shalyp, masqara boldyq. Eń qıy­ny, densaýlyq saqtaý salasyn qar­­jy­landyrý máselesi boıyn­sha ázirge adamzat oılap tapqan eń ozyq joba - mindetti medıtsına­lyq saq­tandyrý júıesine degen qazaq­stan­dyq­tardyń senimine kóleńke tústi.

Endigi basty mindet, ótkennen sabaq alyp, syzat túsken halyq senimin qalpyna keltirý bolyp tabylady. Al elimizdiń den­saý­lyq saqtaý salasynda sońǵy jyldary sabaq alatyn oralymsyzdyqtar az bol­ǵan joq. Tipti, keıbir «reformator» mınıstr­ler elimizdiń densaýlyq saqtaý sala­syn medıtsı­na­lyq apat jaǵdaıyna aparǵan­dyǵy jasyryn emes. Atap aıtqanda, 2004 jyly sáýir aıynda Densaýlyq saqtaý mınıstri qyzmetine negizgi mamandyǵy energetık, menedjer-ekono­mıst Erbolat Dosaev taǵa­ıyn­daldy. Er­bolat Dosaev alǵashqy aıaq aly­syn aýyldyq jerlerdegi feldsherlik-aký­sher­lik pýnktterdi qysqartýdan bastady. Balalar emhanalary men áıelderge keńes beretin ortalyqtar tegis jabyldy. Jas mınıstr halyqqa tegin medıtsınalyq qyz­met kórsetetin oryndardyń tamyryna balta shapty. Sol kezeńde el arasynda myna­daı áńgime tarady: «Bizdiń elimizde medıtsı­na­lyq saqtandyrý júıesi joq. Halyq aqyly medı­tsınaǵa aqshany qaıdan alady?» dep surapty mınıstrden. «Bankterden kredıt alsyn» dep qysqa qaıyrypty menedjer-mınıstr».

Jas mınıstrdiń densaýlyq saqtaý salasynda júrgizgen sy­naq­­tary­nyń aqyry Ońtústik Qazaq­­stan oblysynda kishkentaı búldirshinderge aýrýhanalarda jap­paı SPID keselin juqty­rý qa­siretine aparyp soqty. Sońǵy derek boıynsha, Ońtústik Qazaqstan oblysynda 190 bala VICh-ınfektsııasyn juqtyrǵan eken. Tekseris qorytyn­dysy anyqtaǵanyndaı, bul beı­kúná sábılerge SPID aýrýyna shal­dyq­qan donordyń qany qu­ıy­lyp­ty. Al osy medıtsınalyq apat­qa kináliler tıisti jazasyn aldy ma? Joq. Máselen, Qytaıda kishkentaı búldirshinderge arnalyp shyǵarylǵan taǵamǵa melanın qosylyp, jeti búldirshin kóz jumypty. Osy oqıǵaǵa kináliler dereý atý jazasyna kesilipti...

Kópshiliktiń esinde bolsa, ǵasyr­lar toǵysynda densaýlyq saq­taý salasynyń sheneý­­nikteri mol ın­vestıtsııa tartý týraly jeleý­­men elimizge sheteldik DOTS baǵdar­lama­syn engizip, týberkýlez epıdemııasyn asqyndyryp aldy. Bizdiń mentalıtetke múlde kelmeıtin DOTS baǵdarlamasyn jappaı taratý saldarynan týberkýlezge qarsy aýdandyq dıspanserler tegis jabylyp, elimizdiń jyldar boıy qalyptasqan ozyq ftızıatrııalyq qyzmetine ońalmas nuqsan keltirildi.

2006 jyly Densaýlyq saqtaý mınıstr­liginiń oryntaǵyna Ana­tolıı Dernovoı otyrdy. Synaq alańyna aınalǵan densaýlyq saq­taý salasyndaǵy «reformalar» jarysy odan ári jalǵasty. Maman­dardyń aıtýynsha, bizdiń elimiz sábılerdiń shetineýi boıynsha TMD elderiniń ishinde joǵary oryn­dardyń birin alady (18,4 pro­mıll) eken. Soǵan qara­mastan, «jyǵyl­ǵanǵa judyryq» degendeı, mı­nıstr A.Dernovoı elimizdegi bar­lyq medıtsınalyq joǵary oqý oryn­daryndaǵy pedıatrııa fakýl­tetterin japty. Elimizde balalar dárigerlerin daıar­laıtyn oqý oryn­dary túbirimen joıyldy. Jet­kin­shek urpaqtyń erteńine qaýip tón­dirgen bul medıtsınalyq qasiret te elimizdiń densaýlyq saqtaý sa­la­­syn tolyq «bıznestendirý» sın­­dromy­nyń tasasynda qaldy. Álem­ge áıgili balalar dárigeri Leo­nıd Mıhaılovıch Roshal Qazaq­stan­daǵy pedıatrııaǵa jasalyp jatqan keleńsizdikti estigende «Bul bolashaqty qurtýmen birdeı ǵoı...» dep ókinish bildiripti.

Kezinde Densaýlyq saqtaý mı­nıstri V.Devıatko «Otbasylyq dárigerlik ambýlatorııalardy» qap­ta­typ, bir otbasyn bir dáriger em­deıtin ıdeıany jandandyrǵan edi. V.Devıatkonyń ómirge engizgen osy bir «orasan jańalyǵyn» kezekti mınıstr A.Dernovoı joqqa shyǵaryp, mınıstr J.Dosqalıevtiń kezinde otbasylyq dárigerlik ambýlatorııalar qaıtadan qurdymǵa ketti. Jalpy, elimiz egemendik alǵan jyldar ishinde densaýlyq saqtaý salasyn jeti mınıstr basqarypty. Onyń ishinde Jaqsylyq Dosqalıev eki ret (2001-2004 jyldary jáne 2008-2010 jyldary) mınıstr boldy. Osy jeti mınıstrdiń kezinde de elimizdiń densaýlyq saqtaý salasy reforma jasaýdan kende bolyp kórgen emes.

Keıde osy reformalardyń bári keshegi búkil álem moıyndaǵan keńestik tıimdi tegin medıtsınalyq júıeni joıý úshin jasalǵandaı kórinedi. Elimizde memlekettik kepildi tegin medıtsınalyq kómek túrleri úshin jyl saıyn bıýdjetten mıllıardtaǵan qarjy bólinedi. Bıýdjetten bólinetin osy orasan zor qarjynyń qandaı tıimdilik berip jatqany belgisiz. Al qazir densaýlyq saqtaý salasynyń naǵyz alypsatarlyq bıznes­ke aınalǵany anyq. Memlekettik kepildi tegin medı­tsınalyq kómek kórsetý kó­le­min qarapaıym halyq túgili, Den­saýlyq saqtaý mınıstrligi de túsinbeıtin halge jetken.

Osy oraıda bir mysal. Te­gin­de «basy aýyryp, baltyry syzdamaıtyn» pende joq. Jaqynda asqa­zanym aýyryp, emhanaǵa keldim. Kún uzaq kezekte turyp, «es ketti, jan shyqty» degende terapevtke kirdim. Ol gastroenterologqa joldama berdi. Emhanaǵa tirkeý bólimine kelip, gastroenterologqa jazyldym. Kezek boıynsha ol meni qyrkúıek aıynyń ortasynda qabyldaıdy eken. (Men emhanaǵa 11 shildede kelgen edim.) «Qyzym-aý, myna kezekpen dárigerge kóringenshe syrqatym ne bolady?» dep edim, kezekshi qyz «ýaqytty almańyz» degendeı qolyn bir siltedi.

«Basqa túsken baspaqshyl», amal­syz búginde «jańbyrdan keıin­gi sańyraý­qulaq­taı» qaptaǵan jeke­menshik medıtsınalyq ortalyq­tardyń birine keldim. Tirkeý bóli­minde otyrǵan jas jigit pen qyz el­pil­deı qarsy aldy. «Dál kel­dińiz, óte tájirıbeli maman gastro­en­te­rolog qabyldap jatyr, kas­sa­ǵa baryp, aqysyn tóleı qoıy­ńyz», dep qolyma tildeı qaǵaz us­tatty. Tájirıbeli mamannyń qa­byl­daýy 4 myń 900 teńge eken. Gast­roenterolog asqazandy tekserý úshin FGDS-ten (shlangy jutý) ótýge joldama berdi. Oǵan 11 myń 780 teńge tólep, ekinshi kúni dári­gerime qaıta keldim. Qaıta kel­genim úshin 3 myń 900 teńge tólep (qaı­talap kelgende osynsha) taǵy tóle­dim. Dáriger endi tolyq analız tap­syrý úshin «Olımp» ortalyǵyna jiberdi. Bul ortalyqqa 18 myń 500 teńge tólep, «analız» máselesine núk­te qoıdym. Taǵy «dárigerime» kel­dim, aýyratyn asqazanym emes, son­dyq­tan ÝZI-den ótý kerek eken. Oǵan 7 myń 700 tóledim. ÝZI-diń qory­tyndysy boıynsha dárigerim endi maǵan gepotologke joldama berdi. Jekemenshik medıtsınalyq or­ta­­lyqqa jarty jalaqymdy qal­dy­ryp, syrqat sebebi asqazan emes eke­nin anyqtadym. Endi búırek pen baýyr­dy teksertý úshin gepotolog pen ýrologke kóriný máselesi qaldy...

Astana qalasyndaǵy nebir aıtýly ǵımarattarǵa ornalasyp alǵan jekemenshik medıtsınalyq or­talyqtarda adam densaýlyǵy jolyn­daǵy «básekelestik» qy­zyp-aq tur. Alaıda, bir medıtsı­na­lyq tekseristen ótkenniń ózinde myń­daǵan teńge tóleýge turǵyn­dardyń taqul-tuqyl jalaqysy jete me?! Qarapaıym jurttyń dári­gerge qaralmaı, bolmysy bulyń­ǵyr baqsy-balgerlerdiń aýzy­na qarap qalýynyń astarynda eli­mizdegi densaýlyq saqtaý sala­synyń búgingi «kóleńkeli bızneske» aınalyp ketkendigi jatqan joq pa? Dúnıe-dáýletke qyzyqpaǵan dana halqymyz «birinshi baılyq - densaýlyq» degen ómirlik qaǵı­dany urpaǵyna ulaǵat etken. Qun­dylyqtyń bárin aqshaǵa shaq­qan myna zamanda sol baılyqty saýdaǵa salyp, ult bolashaǵyn bulyńǵyrlatyp baramyz. Elimizdegi halyqtyń 30 paıyzdan astamy balalar bola tura, búldirshinder densaýlyǵyn baqylaıtyn pedıatrııa joq. El erteńimen osylaı oınaýǵa bola ma?!

Elbasynyń «100 naqty qadam» Ult Josparynyń negizinde endi el densaý­lyǵynyń erteńi - Min­detti áleýmettik medıtsınalyq sa­q­tan­dyrý qoryna tapsyrylady. Áleý­mettik sala da rynoktyq qaty­nastarǵa táýeldi bolǵan qazir­gi qoǵamda basqa jol joq. Shıki­zat­qa táýeldilikten aryla almaı kele jatqan ekonomıkamyz den­saýlyq saqtaý salasynyń el bıýdjetine salǵan aýyrtpalyǵyn kótere alatyn emes. Eger alǵashqy kúnnen bastap Mindetti áleýmettik medıtsınalyq saqtandyrý qory memlekettiń kepildigimen, qoǵam­nyń qatań baqylaýymen jumys isteıtin bolsa, bul júıeden artyq eshteńe joq. Adamzattyń ozyq aqyl-oıy kúni búginge deıin áleý­met­tik densaýlyq saqtaý salasyn qar­jy­lan­dyrýdyń budan basqa tıim­di tásilin tapqan joq. ıAǵnı, qo­ǵam­daǵy eń basty qundylyq - den­saý­lyq saqtaý salasyn zaman talabyna saı qarjylandyrýǵa budan bylaı memleket, jumys berýshi jáne azamattardyń jeke ózi jaýap beretin bolady.

Densaýlyq saqtaý jáne áleý­met­tik damý mınıstri Tama­ra Dúı­senovanyń aıtýynsha, Qa­za­qstan úzdik halyqara­lyq tá­ji­rıbelerdi eskere kelip, úshjaq­ty yntymaqtastyq jaýapker­shi­lik negizindegi osy júıeni tań­dap alypty. Bul júıeni júzege asyrý áleýmettik medıtsına múm­­kindigin keńeıtip, den­saý­lyq saqtaý salasynyń qarjy­lyq turaq­­ty­lyǵyn jáne medıtsı­na­­lyq kómek­tiń barlyq túriniń qol­jetim­diligin arttyrady eken. Sóıtip, aldaǵy jyldyń 1 qań­tary­nan bas­tap, mem­leket ekonomıkalyq bel­sen­diligi tómen halyq úshin jarna tóleı­tin bolady. Jumys berýshiler - barlyq jaldamaly jumyskerler men qyzmetkerler úshin jarna tóleıdi. Sonymen birge, elimizdiń salyq organdarynda tirkelgen ózin-ózi qamtamasyz etetin barlyq azamattar ózderi úshin MÁMS qoryna jarna aýdaratyn bolady.

Qazir álemdegi damyǵan naryq­tyq ekonomıka úlgisindegi elderde densaýlyq saqtaý salasyn qar­jy­landyrýdyń úsh negizgi úlgisi bar: lıberaldy-rynoktyq úlgi (AQSh), ıaǵnı aqyly medıtsına: áleýmettik-saqtandyrý úlgisi (GFR, Frantsııa, Avstrııa, Shveıtsarııa, Belgııa, Gollandııa, Shvetsııa, Japonııa, Kanada), ıaǵnı mindetti áleýmet­tik medıtsınalyq saqtandyrý jáne bıýdjet­tik úlgi (Ulybrıtanııa, Irlandııa, Italııa, Portý­galııa, Grekııa, Danııa). Osylardyń ishin­degi eń tıimdi de ádiletti úlgi - MÁMS júıesi bolyp tabylady.

Mine, synaq alańy bolýdan eseńgiregen elimizdiń densaýlyq saqtaý salasy Memleket basshy­sy­nyń tikeleı tapsyrmasymen osy tıimdi de ádiletti júıege ekin­shi ret engeli otyr. Bul jol­ǵy jaýapkershilik júgi tipti zor. Óıt­keni, qazirgi tańda bizdiń den­saý­lyq saqtaý salasy jekemen­shik ortalyqtarǵa táýeldi bolyp, qolma-qol aqshaǵa qyzmet kórsetýdiń dámin tatyp úlgerdi. Qolda bar bilikti kadr­lar men memleket qarjysyna alynǵan qymbat zamanaýı qondyrǵylarǵa ıelik júrgize bastaǵan densaýlyq saqtaý salasynyń jańa baıshykeshteri ádiletti júıeniń tamyr jaıýyna kedergi keltirip baǵatyny anyq. Sondyqtan bul jerde Densaýlyq saqtaý jáne áleýmettik damý mı­nıstr­ligi, eń bastysy, mınıstr Tamara Dúısenova tabandylyq tany­typ, halyqaralyq tájirıbede jaq­sy jaǵynan tanylǵan MÁMS júıesiniń Qazaqstanda jumys istep ketýi úshin qoldan kelgenniń bárin jasap, halyq senimin qalpyna keltirýi kerek. Ekinshi ret súringendi ýaqyt ta, halyq ta keshirmeıdi.

Jylqybaı JAǴYPARULY