Derbes derekti urlatyp alý: qazaqstandyqtardyń eń jıi jiberetin qatelikteri
ASTANA. KAZINFORM – Sońǵy kezderi derbes derekterin qoldy qylyp, qyrýar shyǵynǵa batyp jatqan azamattardyń sany kóbeıgen. Sarapshylar el turǵyndary jeke málimetterine kóp jaǵdaıda nemquraıly qaraıtynyn aıtady. Bul máselede qazaqstandyqtardyń eń jıi jiberetin qatelikteri qandaı? Derbes derekterdi qalaı qorǵaý kerek? Kazinform tilshisi saraptap kórdi.
Derbes derekterge ne jatady?
Adamnyń aty-jóninen bastap, oǵan ǵana tıesili jeke málimetterdiń barlyǵy derbes derek bolyp sanalady.
— Derbes derekterge bizdiń jeke sáıkestendirý nómirimiz, jeke kýálik jáne pasport nómirimiz, bank shottarymyz jatady. Sonymen qatar qyzyǵýshylyqtaryńyzdy, bilim alǵan mektebińiz ne ýnıversıtetińizdi de jarııalaı berýge bolmaıdy. Sondyqtan óz aqparatyńyzdy ózińiz qyzǵyshtaı qorǵaýyńyz kerek, — deıdi IT mamany Ǵasyr Quralbaıuly Kazinform tilshisine bergen suhbatynda.
Mamannyń aıtýynsha, derbes derekterge adamnyń jeke basyn anyqtaýǵa nemese sáıkestendirýge múmkindik beretin kez kelgen aqparat jatady. Máselen, bank shottaryńyzdyń nómiri, CVV, CVC kodtaryńyz, JSN-ińiz, jeke kýáligińiz ben pasport nómiri, ETsQ kiltińiz úshinshi tulǵanyń qolyna tússe, barlyq dúnıeńizden aıyrylyp qalýyńyz ábden múmkin. Al tolyq aty-jónińiz, telefon nómirińiz, mekenjaıyńyz, týǵan kúnińiz, elektrondy poshtańyz — aılakerlerdiń arbaýyna ońaı iligýge jol ashatyn aqparattar. Ǵasyr Quralbaıuly osyndaı jeńil-jelpi derekterdiń ózin jelige ne sebepti jarııalamaý kerektigin túsindirdi.
— Qazir áleýmettik ınjenerııa degen bar. Eger alaıaqtar sizdi zerttese, sol arqyly qaıda oqyǵanyńyzdy nemese qupııa qyzyǵýshylyqtaryńyzdy bilip, sizge shabýyl jasaýy múmkin, — deıdi ol.
Úsh aıda 5,5 adam aldandy
Іshki ister mınıstrliginiń málimetinshe, elimizde jyl saıyn 25 myńǵa jýyq adam ınternet alaıaqtarynyń qurbany bolady. Al bıyl alǵashqy 3 aıdyń ishinde 5,5 myń azamat dál osyndaı aılakerlerdiń qarmaǵyna ilikken.
— Bıyl naýryz aıynyń sońyna deıin 450 adam qylmystyq jaýapkershilikke tartyldy, azamattarǵa keltirilgen zalaldyń 3,7 mlrd teńgesi qaıtaryldy. Negizinen ınternet-alaıaqtyq kóbine halyq kóp turatyn elimizdiń iri qalalarynda jıi tirkeledi, — deıdi mınıstrlik mamandary Kazinform tilshisiniń resmı saýalyna bergen jaýabynda.
Alaıaqtar azamattardy aldaý úshin ártúrli ádis-tásildi qoldanady. Bul qylmystardyń basym bóligine el turǵyndarynyń derbes deregin qoldy qylýy sebep. Máselen, bıyl:
- 1 850 adam onlaın saýda jasaımyn dep aldyn ala tólem jasaǵan. Keıin ózderine qajet taýar men qyzmetti ala almaǵan;
- 1 700 adamǵa alaıaqtar bank ókili ne quqyq qorǵaý qyzmetkeri retinde habarlasyp, kúmándi operatsııalar týraly habarlaǵan. Ony buǵattaý úshin kartanyń rekvızıtterin talap etken;
- 800 adamdy ártúrli tásilmen aldaý arqyly jeke derekterine qol jetkizip, onlaın nesıe rásimdegen;
- 570 adamdy sheteldik platformalarǵa, jalǵan qazaqstandyq bankter men kompanııalardyń atynan ınvestıtsııa rásimdeýge shaqyrǵan;
- 300 adamǵa tanystarynyń atynan jalǵan akkaýnttar quryp, qaryzǵa aqsha suraǵan;
- 200 adamdy aqshasyn kóbeıtip beremin degen syltaýmen oıyndarǵa aqsha salýǵa, sportqa bás tigýge kóndirgen.
Dál osylaı san soǵyp qalǵandardyń ishinde bizdiń keıipkerimiz de bar. Aty-jónin atamaýdy suraǵan azamat derbes derekterin alaıaqqa óz qolymen senip tapsyrǵan.
— Jeke kásipkermin. Biz deklaratsııa, salyq esebin tapsyramyz. Biraq men ony qalaı tapsyrý kerektigin asa túsinbeımin. Sol úshin bir tanysyma tapsyrtatynmyn. Oǵan qajetti barlyq aqparattardy — ETsQ kiltin, JSN-di jiberip qoıǵanmyn. Bir kúni ol tapsyryp bere almaıtyn boldy. Sosyn jan-jaqtan sondaı qyzmet kórsetetin bir jigitti taýyp aldym. Oǵan da barlyq aqparatym men salyq esebin jiberdim. Ol men úshin tapsyryp berdi. Bári jaqsy júrip jatyr edi, — deıdi ol.
Alaıda, máseleniń bári 1 aıdan keıin bastalǵan. Túrli bankterden «qaryzyńyzdy óteńiz» degen qońyraýlar jıilep ketken kórinedi. Alǵashqyda alaıaqtar dep oılaǵan ol óziniń aılakerlerdiń quryǵyna áldeqashan ilingenin biraz ýaqyt ótken soń bir-aq bilgen.
— Biraz ýaqyt ótkennen keıin bir nómirler qaıta-qaıta habarlasa berdi. «Nesıe alǵansyz, tóleıtin ýaqytyńyz ótip ketti, nege tólemeı jatyrsyz?» deıdi. Basynda alaıaqtar shyǵar dep telefondy qaıtaryp tastap júrdim. Keıinnen habarlasýy jıilep ketti. Kúnine 3–4 márte qońyraý shalady. Sosyn sol bankke ózim habarlasyp, jaǵdaıdy túsindirsem, bireý meniń atymnan shynymen nesıe alypty. Men alǵan joqpyn dep shyr-pyr bolsam, bank qyzmetkerleri nesıe sizdiń atyńyzda bolǵandyqtan ózińiz tóleısiz dedi. Biraq, polıtsııaǵa aryzdanyńyz dep keńes berdi. Keıin tekserip qarasaq, tek ol bank qana emes, túrli mıkrozaımdardan da qaryz alyp tastaǵan, sýbsıdııaǵa da ótinish qaldyrypty, basqa bankterden de nesıe alǵan. Qudaı saqtap, úıim men kóligimdi áıelimniń atyna jazyp qoıǵan edim. Tergeýshiler sol múliktiń bári meniń atymda bolǵanda, odan da aıyrylyp qalýym múmkin ekenin aıtty. Solaı polıtsııaǵa aryz túsirdim, qazir is júrip jatyr. Biraq nesıe tarıhymdy buzyp almas úshin qaryzdardyń bárin ózim tólep otyrmyn. Az aqsha emes, aı saıyn biraz qarjym osy nesıege ketedi. Biraq isime kedergi keltirmes úshin tóleýge májbúrmin, — deıdi alaıaqqa aldanǵan kásipker.
Zań men tártip
Alaıaqtyq áreketterin jasaǵandar QR Qylmystyq kodeksiniń birneshe baby boıynsha jazaǵa tartylýy múmkin. Máselen, ІІM mamandary Kazinform tilshisiniń resmı saýalyna bergen jaýabynda «Alaıaqtyq» úshin on jylǵa deıingi merzimge bas bostandyǵynan aıyrý jazasy kózdelgenin aıtady. Biraq jaza munymen shektelmeıdi. Eger aılakerler el turǵyndarynyń derbes deregin urlasa, jasalǵan qylmystyń salmaǵy odan saıyn aýyrlaı túsedi.
— Elimizde «Jeke ómirge qol suǵýshylyq jáne derbes derekterdi qorǵaýdy buzý» jaýapkershiligi QR Qylmystyq kodeksiniń 147-babymen kózdelgen. Mundaı qylmystardy jasaǵandar jasalý tásiline jáne keltirilgen zalalyna qaraı 7 jylǵa deıin bas bostandyǵynan aıyrylady, — deıdi QR ІІM Kıberqylmysqa qarsy departamentiniń basqarma bastyǵy Álibek Orazáli.
Qazaqstan Respýblıkasynyń zańnamasyna sáıkes, barlyq derbes derekter el aýmaǵynda saqtalýy tıis. Sáıkesinshe, jeke málimetterińizdi senip tapsyrǵan oqý ne jumys ornyńyz, mektep, balabaqsha, medıtsınalyq mekeme syndy kez kelgen uıym bul aqparattyń syrtqa taralmaýyna tikeleı jaýapty. Al osy derbes derekterdi qorǵaý úshin memleket naqty qandaı tetikterdi qoldanady? Tsıfrlyq damý, ınnovatsııalar jáne aeroǵarysh ónerkásibi mınıstrliginiń mamany jaýap berdi.
— Zańnamada kórsetilgen tehnıkalyq turǵydan qorǵaý talaptary bar. Máselen, antıvırýs ornatý, shıfrlandyrýmen saqtaý. Odan bólek, derekterge qol jetkizýdi qadaǵalaý syndy uıymdastyrý talaptary jasalǵan. Ár adam oǵan qol jetkize almaıdy. Ol derekterdi jumys barysynda qajet bolǵan jaǵdaıda ǵana ala alady. Derbes derekterdiń saqtalý uzaqtyǵy ony jınaý maqsattaryna nemese zańda kórsetilgen talaptarǵa sáıkes júrgiziledi. Ýákiletti organnyń buıryǵymen bekitilgen ár derektiń saqtalý merzimi bar. Al eger ol derekter zańda kórsetilmese, olardy saqtaý uzaqtyǵy jınaý maqsatyna saı belgilenedi. Qylmystyq-protsestik kodekske saı, qylmystyń eskirýine baılanysty 5 jyl saqtalatyn derekter de bar. Eger bilim alýshynyń belgili bir oqý ornynda oqýyna baılanysty onyń derbes derekteri jınalsa, azamat oqý ornyn bitirgennen keıin uıym oǵan qatysty barlyq málimetti joıýy tıis. Barlyq derbes derek Qazaqstan Respýblıkasynyń aýmaǵynda saqtalýy kerek, — deıdi Ádilethan Qabdesh.
Al sarapshylar derbes derekterge qatysty zańdy da, ony qorǵaý talaptaryn da kúsheıtý kerektigin aıtady. Oǵan qosa, IT salasynda bilikti mamandardyń sanyn arttyrý qajet deıdi.
— Qazir jasalatyn kóptegen kıberqylmys pen ózge memleketterge derbes derekterdiń taralyp ketý jaǵdaılary bizdi qatty alańdatady. Halyqtyń basym bóligi kıberqylmys pen derbes derekterdi saqtaýdyń mańyzdylyǵy jaıly túsinbeıdi. Memleket tarapynan da bul máselege qatysty júrgizilip jatqan túsindirý jumystary jetkiliksiz deńgeıde. Oǵan qosa, bizdiń zańnamamyz derbes derekterdi qorǵaý talaptaryna tolyqtaı sáıkes kelmeıdi. Sebebi, basqa memleketterdiń zańnamalarymen salystyrsaq, bizde jazalaý deńgeıi tómen. Sonymen qatar, bizde osal jaqtarymyz — tehnıkalyq, tsıfrlyq kadrlardyń tómendigi. Bizde tehnıka, IT nemese áleýmettik ınjenerııa boıynsha bilikti mamandar az, — deıdi MNU Teaching professory Dana Ótegen.
Alaıaqtarǵa urynbańyz, urynsańyz da ózimizdiń «tentekter» bolsyn dep tileńiz. Sebebi sheteldik aılakerlerdiń quryǵyna tússeńiz, aqshamdy qaıtaramyn degen úmitińiz odan saıyn alystaı túspek.
— Sheteldik alaıaqtar kıbershabýyl jasaǵan jaǵdaıda memleket óz betimen ol qylmyskerdi ustap, jazalaı almaıdy. Sebebi alaıaq turatyn el men bizdiń memleketimizdiń arasynda kelisim bolý kerek. Sonda ǵana olar quqyq qorǵaý organdaryna habarlama berip, qylmyskerlerdi tabý, tergeý ótkizý protsedýralaryn júrgize alady, — deıdi professor.
Buǵan deıin IT salasynyń mamany Ǵasyr Quralbaıuly «ChatGPT-ge qupııa men derbes derekti aıtpaý kerek» degen pikir bildirgen edi. Sebebi, jeke málimetterdi qorǵaýda eń birinshi jaýapkershilik azamattardyń ózine júkteledi. Qansha degenmen derbes deregińiz qoldy bolsa, eń birinshi zardap shegetin ózińiz ekenin esten shyǵarmaǵan jón.
Aıta keteıik, Shymkentte onlaın oıyn satyp almaq bolǵan oqýshy alaıaqtarǵa 2 mıllıon teńge jibergen.
Al aqtóbelik azamat alaıaqtarǵa aldanyp, 16 mln teńge nesıe rásimdegen.