Deklaratsııaǵa 35 jyl: Quqyq ústemdigi – táýelsizdiktiń sara joly
ASTANA. KAZINFORM – Memlekettik egemendik deklartsııasynyń 35 jyldyǵy – kúntizbedegi jaı ǵana kún emes. Bul bizdiń jetistikterimizdi baǵalap, odan ári damýdyń baǵyttaryn aıqyndaıtyn mańyzdy kezeń. Mundaı paıymdy Ádilet mınıstri Erlan Sársembaev ataýly dataǵa oraı jazǵan maqalasynda bildirdi. Kazinform oqyrman nazaryna osy maqalanyń tolyq nusqasyn usynady.
Bıyl Qazaqstan Memlekettik egemendik týraly deklaratsııanyń 35 jyldyǵyn atap ótedi. Dálirek aıtsaq, búgingi tańda álemge tanylyp otyrǵan elimizdiń memleket bolyp qalyptasýy tap osy kezeńnen bastaý aldy. Deklaratsııa respýblıkamyzdyń ishki jáne syrtqy saıasatty óz betinshe aıqyndaý, resýrstarǵa ıelik etý, bılik organdary men zańnamalyq júıeni qalyptastyrý quqyǵyn alǵash ret zańdy túrde bekitip berdi.
Deklaratsııanyń memleket jáne quqyq úshin mańyzdylyǵyn aıtsaq, ony Qazaq KSR Joǵarǵy Keńesi 1990 jyly 25 qazanda qabyldaǵanyn atap ótken jón. Bul qujat respýblıka Konstıtýtsııasy men zańdarynyń ústemdigin jáne alǵash ret respýblıkalyq bılik organdarynyń basymdyǵyn belgiledi. Sondaı-aq óziniń ishki ásker, memlekettik qaýipsizdik organdary, qarjy-nesıe jáne salyq júıelerin, azamattyq ınstıtýty quqyǵyn bekitti. Bul elimizdiń táýelsizdik pen egemendikke jetý jolyndaǵy basty qadamy, onyń myzǵymas irgetasy boldy.
Deklaratsııa jobasyn Salyq Zımanovtyń basshylyq etýimen qazaqstandyq quqyqtanýshylar toby daıyndaǵany belgili. Onda derbes memlekettilik, eldiń tól mádenıeti men dástúrin, tilin jandandyrý jáne damytý, ulttyń qadir-qasıetin nyǵaıtý negizderi aıshyqtaldy.
Deklaratsııa erejeleri respýblıkanyń saıası, ekonomıkalyq, áleýmettik máselelerge baılanysty birqatar máselelerdi derbes sheshý qabiletin quqyqtyq turǵydan resimdep berdi. Bul sol ýaqyttaǵy asa mańyzdy qadam edi.
Osy turǵyda respýblıkanyń zańdyq-quqyqtyq derbestigin bekitken Deklaratsııanyń 8-tarmaǵynyń mańyzy erekshe. 1978 jylǵy Qazaq KSR Konstıtýtsııasynda KSRO zańdaryna basymdyq berilip, al respýblıkalyq aktiler tek ókilettik berilgen shekte ǵana qoldanyldy. Atalǵan tarmaq respýblıka aýmaǵynda Qazaq KSR Konstıtýtsııasy men zańdarynyń ústemdigin alǵash ret bekitip berdi.
Bul respýblıka óz erkimen moıyndaǵan bóliginde ǵana odaqtyq zańdardyń qoldanylatynyn bildirdi. Onyń ústine, eger odaqtyq aktiler respýblıka Konstıtýtsııasyna qaıshy kelse nemese onyń egemendik quqyqtaryna nuqsan keltirse, respýblıka olardyń qoldanylýyn toqtata turý quqyǵyna ıe boldy. Osylaısha, ulttyq zańnamany syrtqy aralasýdan qorǵaýdyń quqyqtyq tetigi jasalyp, ortalyqtandyrylǵan modelden derbes quqyqtyq tártipke kóshý resimdeldi.
Quqyqtyq avtonomııaǵa kóshý memlekettik bılik organdarynyń birtutas júıesi: Parlamentti, Úkimetti jáne sot júıesin qurýǵa ulasty. Osy qurylymdar deklaratsııa erejeleriniń is júzinde qoldanylýyn qamtamasyz ete otyryp, bolashaq Konstıtýtsııa men basqa da konstıtýtsııalyq aktilerdiń qabyldanýyna negiz boldy. Deklaratsııanyń mazmuny tereń, áleýeti mol jáne onda respýblıkanyń memlekettilikti derbes damytýǵa jáne nyǵaıtýǵa degen umtylysy aıqyn kórsetildi.
Quqyqtyq turǵydan alǵanda Deklaratsııa Qazaqstannyń táýelsiz quqyqtyq júıesin qalyptastyrýdyń negizgi irgetasyna aınaldy. Táýelsizdik tańy atqan jyldary elimiz odaqtyq normalardan táýelsiz, jeke normatıvtik baza quryp bastady. Bir jyldan keıin «Qazaqstan Respýblıkasynyń memlekettik táýelsizdigi týraly» Konstıtýtsııalyq zań qabyldanyp, ol ulttyq egemendik negizin bekitip, konstıtýtsııalyq qurylystyń keleshek quqyqtyq bazasyn qurdy. Onyń negizinde 1993 jyly egemendi Qazaqstannyń alǵashqy Konstıtýtsııasy qabyldandy. Ol zań ústemdigin, bılikti bólý qaǵıdatyn jáne bastysy – adamnyń quqyqtary men bostandyqtaryn eń joǵary qundylyq retinde bekitip berdi.
1995 jylǵy 30 tamyzda ótken respýblıkalyq referendýmda qabyldanǵan jańa Konstıtýtsııa memleketimizdiń turaqtylyǵy men zamanaýı kelbetin aıqyndap berdi.
Deklaratsııanyń 35 jyldyǵy Deklaratsııadaǵy negizgi prıntsıpter men ınstıtýttardy bekitken jáne odan ári damytqan Negizgi zań – Konstıtýtsııanyń 30 jyldyǵymen sáıkes kelip otyr.
Eldiń konstıtýtsııalyq protsesi men saıası júıesiniń damýy qazirgi zamanǵy jáne turaqty memleketti qurýǵa, bılik ınstıtýttaryn nyǵaıtýǵa jáne olardyń azamattar aldyndaǵy jaýapkershiligin arttyrýǵa baǵyttalǵan birqatar dáıekti reformalarǵa ulasty.
Táýelsizdik jyldary Konstıtýtsııaǵa memlekettiń saıası jáne ınstıtýtsıonaldyq damý kezeńderin beıneleıtin birqatar túzetýler engizildi. Túzetýlerdiń árbir blogy memlekettik basqarýdyń qurylymdyq júıesin damytýdy jáne demokratııalyq prıntsıpterdi aıqyndap berdi. Al 1998 jylǵy ózgerister bılik tarmaqtary arasyndaǵy ózara is-qımyl júıesin nyǵaıtty. Keıinnen, ıaǵnı 2007 jyly saılaýdyń proportsıonaldy-partııalyq júıesi engizildi. Munyń ózi Parlamenttiń saıası jańǵyrýy men ókilettikterin keńeıtý jolyndaǵy mańyzdy qadam boldy. Al 2011 jáne 2017 jyldary iske asyrylǵan reformalar tejemelik jáne tepe-teńdik júıesin jetildire otyryp, ókildi organdardyń rólin nyǵaıtty jáne memlekettiń azamattar aldyndaǵy jaýapkershiligin arttyrdy. Osy ózgerister keıingi jańashyldyqtarǵa negiz boldy.
«Kúshti Prezıdent – Yqpaldy Parlament – Esep beretin Úkimet» formýlasy boıynsha Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev usynǵan 2019-2022 jyldardaǵy reformalar demokratııalyq ınstıtýttarǵa negizdelgen ádil qoǵam qurýdyń maǵynaly jalǵasy boldy. Konstıtýtsııalyq reformalar Parlament pen jergilikti bılik organdarynyń rólin edáýir kúsheıtti. Osy reformalardyń nátıjesinde azamattardyń quqyqtary nyǵaıyp, quqyq qorǵaý tetikteri kúsheıtildi. Sondaı-aq qoǵamdy demokratııalandyrý jáne memlekettik ınstıtýttardyń ashyqtyǵy qaǵıdattary engizildi. Osy reformalardyń nátıjesinde biz egemendikti qazirgi zamanǵy memlekettiliktiń ajyramas qundylyǵy retinde tanımyz.
2022 jyldan beri ulttyq mereke retinde Respýblıka kúni merekesi qaıtadan – 25 qazan atalyp ótetin boldy. Bul qadam egemendiktiń tarıhı mańyzyna degen qurmetti jáne ulttyq biregeılikti nyǵaıtýdy bildiredi. Memleket basshysy óz sózinde atap ótkendeı, Respýblıka kúni – halyqtyń birligi men yntymaqtastyǵynyń jarqyn nyshany, sondaı-aq memlekettiń basty baılyǵy – azamattardyń Ádiletti Qazaqstan qurýdy maqsat tutqan kúni.
Konstıtýtsııalyq sotty qaıta qurý, Adam quqyqtary jónindegi ýákil ınstıtýtyn damytý jáne prokýratýra organdaryn nyǵaıtý zańdylyq jáne azamattardyń quqyqtarynyń qorǵalýyn qamtamasyz etetin birtutas júıeni qalyptastyrdy. Qazirgi jaǵdaıda azamattar óz quqyqtaryn tek sot arqyly ǵana emes, konstıtýtsııalyq baqylaý organy arqyly da qorǵaı alady, tipti zań kómegin alady jáne qorǵala alady. Konstıtýtsııalyq Sot qazirdiń ózinde azamattardyń myńdaǵan ótinishterin qarady jáne zańnama men quqyq qoldaný praktıkasyn jetildirýde basty baǵdar bolǵan tujyrymdamalyq quqyqtyq ustanymdardy ázirledi. Osylaısha, konstıtýtsııalyq baqylaý organy is júzinde konstıtýtsııalyq quqyqtar men zańdylyqtyń kepili retindegi óz rólin rastady.
Sot tóreliginiń qoljetimdiligi memlekettiń kemeldený kórsetkishi, zańnyń qaǵaz júzinde emes, adamǵa qyzmet etýdiń shynaıy kórinisi. Qazirgi tańda sot tóreligi men protsestik zańnama júıesinde reformalar birizdi túrde júzege asyrylyp jatyr. Olardyń basty maqsaty – barlyq azamattar úshin qoljetimdi ádil jáne táýelsiz sot tóreligin qamtamasyz etý. Buǵan kassatsııalyq sottardyń qurylýy dálel bola alady. Kassatsııalyq sottar osy jyldyń 1 shildesinen bastap óz jumysyna kirisip, aldyn ala irikteýsiz «úzdiksiz» kassatsııa qaǵıdatyn qamtamasyz etip otyr.
Sonymen qatar, elimiz ózin halyqaralyq arenada baǵyt-baǵdary aıqyn jáne senimdi seriktes retinde kórsetti. Biz júzdegen ekijaqty jáne kópjaqty kelisimder jasap, jahandyq ınstıtýttardyń tolyqqandy qatysýshysy boldyq. Bul kún tártibindegi halyqaralyq ózekti máselelerdi bedeldi halyqaralyq uıymdar deńgeıinde talqylaýǵa jáne sheshýge jol ashyp otyr.
Elimiz adam quqyqtary týraly halyqaralyq paktilerdi jáne memleketterdiń mindettemelerin adal oryndaý jáne egemendigin qurmetteý qaǵıdattaryn bekitetin halyqaralyq sharttar quqyǵy týraly Vena konventsııasyn qosa alǵanda, BUU-nyń negizgi sharttarynyń da taraby bola bildi. Elimizde adam quqyqtary, sybaılas jemqorlyqqa qarsy kúres, qorshaǵan ortany qorǵaý, azamattardyń osal sanattaryn qorǵaý jáne taǵy da basqa saladaǵy halyqaralyq konventsııalardyń erejeleri josparly túrde iske asyrylyp keledi.
Bul halyqaralyq mindettemelerdi saqtaýǵa baǵyty el táýelsizdiginiń quqyqtyq negizinde, zańdylyq pen ádilettilikti nyǵaıtýǵa baǵyttalǵan ishki reformalardy maǵynaly túrde tolyqtyrady. Sondyqtan memlekettik egemendiktiń máni ózgerissiz qalady jáne ol Qazaqstan halqynyń óz kúshine, zańnyń ústemdigine, memlekettiń turaqtylyǵyna degen senimi.
El basshylyǵy bastamashylyq etken qazirgi zamanǵy reformalar deklaratsııada belgilengen quqyq ústemdigi, memlekettiń adam aldyndaǵy jaýapkershiligi jáne bılik ınstıtýttarynyń ashyqtyǵy qaǵıdattaryn damytady. Bul quqyqtyń damýy osy qasıetterdi turaqty etedi jáne memlekettiń beriktigi urandarymen emes, zańnyń áreketimen anyqtylyǵyn rastaıdy.
Saıası júıeniń damýynyń zańdy ári tolyqtaı túsinikti kezeńi retinde jaqyn bolashaqta bir palataly Parlamentke kóshý týraly usynys qarastyrylýda. Memleket basshysy parlamenttik reforma jónindegi jumys tobynyń birinshi otyrysynda sóılegen sózinde atap ótkendeı, bul reforma elimiz úshin múldem jańa basqarý modelin qalyptastyrady.
Bul úderister memlekettik egemendik týraly Deklaratsııa qabyldanǵannan bergi jáne memlekettilikti, zań ústemdigin, ádiletti memleket qaǵıdattaryn odan ári nyǵaıtýǵa baǵyttalǵan reformalardy talqylaýǵa deıingi baǵyttyń sabaqtastyǵyn dáleldeıdi. Búginde biz quqyqtyq júıeni nyǵaıtyp, tsıfrlyq servısterdi damytýdy, sot tóreliginiń qoljetimdiligin qamtamasyz etýdi jáne azamattardyń quqyqtaryn qorǵaýǵa kepildik bere otyryp, erkin, qýatty jáne ádiletti Qazaqstan qurý jolyn odan ári jalǵastyra beremiz.
Aıta keteıik, Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev keshe Respýblıka kúnine arnalǵan saltanatty jıynda sóz sóıledi.