«Dástúrdiń tozyǵy»: Jańa bap qyz alyp qashýǵa qalaı áser etedi
ASTANA. KAZINFORM — Endi qyz alyp qashqandar qylmystyq jaýapkershilikke tartylady. Burynǵydaı keshirimmen qutylý joq, kináli tarap 20 mln teńge aıyppul tóleıdi nemese 10 jylǵa deıin bas bostandyǵynan aıyrylýy yqtımal. Prezıdent qol qoıǵan zań májbúrli nekeni qanshalyqty aýyzdyqtaı alatynyn Kazinform analıtıkalyq sholýshysy anyqtap kórdi.
Salt syltaý emes: 3 jylda 200 oqıǵa tirkelgen
Qazaqstanda keıingi 3 jylda 200-den astam qyz alyp qashý men májbúrlep nekelesý deregi tirkelgen. Ókinishtisi, sonyń ishinde tek 10 is sotqa jetken. Qalǵany keshirim berý men «dástúrdiń» tasasynda jazasyz qalypty. Qoǵamnyń ózi mundaı ozbyrlyqty, qyzdyń taǵdyryna beıjaı qaraǵan qarańǵylyqty jatsynǵanymen, keı kezde laıyqty jaza suraýǵa qulyqsyz. Muny paıdalanǵan adamdar jas qyzdardy alyp qashyp, májbúrlep nekege turǵyzýdan tartynar emes.
Birneshe jyldyń ishinde osy mándes taqyryp túrli minberde aıtyldy. Ótken jyly Prezıdent Atyraýda ótken Ulttyq quryltaıdyń úshinshi otyrysynda máselege quqyqtyq turǵyda núkte qoıý keregin kesip aıtqany este.
«Elimizde qyz alyp qashýdy ulttyq dástúr sanap, el ishinde dáriptegisi keletinder bar. Bul – múldem aqtaýǵa bolmaıtyn zańsyzdyq, qarańǵylyq, tipti, masqara tirlik. Órkenıetti qoǵamda ár azamattyń abyroıy, quqyǵy jáne bostandyǵy baǵa jetpes qundylyq bolýy kerek. Sondyqtan mundaı aqylǵa syımaıtyn áreketterdi qatań synǵa alý jetkiliksiz. Oǵan quqyqtyq baǵa berilip, birjola tosqaýyl qoıylýy tıis», – dedi Memleket basshysy.
Rasynda, izgilik jolynda da, dástúr tanymynda da qyz alyp qashý – qarańǵylyq. Eski árekettiń búginge jetken sıpaty tym qaradúrsin, aıaýsyz keıipke endi. Dástúrtanýshy Sáken Aldashbaevtyń sózinshe, keıbireýlerdiń bul áreketti ata-baba jolyna qosýy tym kúmándi.
– Qazaq ádebıetinde túrli jyr-dastandarda boıjetkendi alyp qashyp ketken jaǵdaılar kezdesedi. Biraq baıqasańyz mundaı shyǵarmalardyń núktesi óte aıanyshty. Eki jaqtyń úlkenderi, áýleti rızashylyq bildirmeıdi. ıAǵnı bul ata-babamyzdyń qyzdy alyp qashýǵa ruqsat bermegenin bildiredi. Bul bizdiń bolmysymyzda joq. Razy bolmaǵan soń urpaǵy da durys bolmaıdy. Eki eldiń arasynda daý týyndap, sońy soǵysqa ulasqan jaǵdaılar da bar. Eger qazaq muny durys dep quptaǵan bolsa eki jasqa baqyt tilep, aq batasyn beretin edi, − dedi dástúrtanýshy.
Qyz alyp qashýda «keshirim» júrmeıdi
Qazaqstan Ortalyq Azııadaǵy genderlik teńdik statıstıkasynda aldyńǵy qatarda bolǵanymen, dál osy qyz alyp qashýǵa qatysty máselede keıin qalyp keledi. Mysaly, Qyrǵyzstan, Ózbekstan, Túrikmenstannyń Qylmystyq kodeksterinde nekelesý maqsatymen qyz alyp qashqany úshin jaýapkershilik qarastyrylǵan. Al bizde mundaı áreket Qylmystyq kodeksiń 125-baby – «Adam urlaý» boıynsha ǵana qaralatyn. Onyń ústine kóp jaǵdaıda qyzdy qaıtarsa, kináli tarap jazaǵa tartylmaıtynyn kórip júrmiz. Dálel – 200-den astam májbúrlep nekelestirý oqıǵasy ishinen tek 10-ynyń sotqa jetkeni.
Osyǵan baılanysty depýtattar zańdy qatańdatýdy talap etkeli kóp boldy. Sonyń ishinde Qylmystyq kodekske «Neke qııýǵa májbúrleý» degen bap qosýdy usynyp keldi. Basty ózgeristiń qataryna isti qysqartýǵa qarsylyqty da jatqyzýǵa bolatyndaı. ıAǵnı, qoǵam úılený maqsatynda májbúrlep ustaǵandar qyzdy jiberse de jazasyz qalmaýyn surap otyr. Buryn qyz úıine qaıtarylsa, jaza bolmaıtyn.
Osylaısha jyl basynan beri quzyrly organ Qylmystyq kodekske jasalatyn ózgeristiń jobasyn ázirleýge kóshti. Májilis pen Senatta árbir tarmaǵy taldanyp, alys-jaqyn elderdegi praktıka esepke alyndy. Buǵan deıin Ádilet vıtse-mınıstri Laýra Mersalımova zań jobasyndaǵy ózgeristiń shet-jaǵasyn aıtqan bolatyn.
– Halyqaralyq tájirıbeni zerttep, Qylmystyq kodekske arnaıy «Nekege májbúrleý» babyn engizýdi usynyp otyrmyz. Eger adamdy nekege kúshtep otyrǵyzsa, bolmasa ar-namysyna tıetin aqparatty jarııalaımyn dep qorqytsa – bul áreket endi qylmys bolyp sanalady. Jaza retinde 2 jyldan 10 jylǵa deıingi merzim kózdelip otyr, – dep túsindirdi vıtse-mınıstr.
Málimdeme nátıjesi kóp kúttirmedi. Sársenbide Prezıdent Zań jobasyndaǵy ózgeristi maquldap, qol qoıdy. Quqyqtyq qujatta sala mamandarynyń bar talaby eskerilip, Qylmystyq kodekske «Neke qııýǵa májbúrleý» degen jańa 125-1-bap qosylǵan. Budan bylaı nekege turýǵa májbúrlegeni úshin jaza qatańdaı túsedi.
Endigári qyz alyp qashqany úshin 8 mln teńgege jýyq, ıaǵnı 2000 AEK kóleminde aıyppul salynady nemese túzeý jumystaryna jegiledi. Іstiń mánine qaraı 2 jyl bas bostandyǵynan aıyrylýy múmkin. Al alyp qashqan qyz kámeletke tolmaǵan bolsa, onyń ústine kúsh qoldanǵany áshkerelense, saldary tipti aýyr. 20 mln teńgege jýyq (5000 AEK) aıyppul arqalap nemese 3 jyldan 7 jylǵa deıin túrmege toǵytylýy múmkin. Eń qatań sheshim jábirlenýshiniń ólimine ákelip soqqan jaǵdaıda qoldanylady. Onda qylmyskerge 5 jyldan 10 jylǵa deıin bas bostandyǵynan aıyrý jazasy qaralǵan.
Sondaı-aq «keshirim berdi» degen syltaý da júrmeıdi. Fakti tirkelse, báribir is sotqa ketedi. Qyzdy qystap, kúshtep ustaǵan týystaryna da aıaý joq. «Qalyńdyqty» qamap ustaǵan árbiri «adamdar tobymen jasalǵan qylmys» sanatyna iligedi, bul – aýyr qylmys. Demek, 3 jyldan 7 jylǵa deıin bas bostandyǵyn shekteý nemese sol merzimge bas bostandyǵynan aıyrý jazasy kútedi degen sóz. Jalpy qylmystyń aýyrlyǵyna baılanysty 5 jyldan 10 jylǵa deıin bas bostandyǵynan aıyrý jazasy da berilýi múmkin.
Qoǵam qalaı qabyldady?
Qýanarlyǵy, qoǵam qyz alyp qashýdy batyldyq pen mahabbattyń sımvoly dep qabyldaýdan ketkeli kóp boldy. Basym deni kúshteý men zorlyq áreketine qarsy. Zańdy qatańdatýdy engizýdi talap etken depýtattar da qoǵamnyń osy kóńil kúıin nazarǵa alsa kerek. Mysaly, Adam quqyqtary jónindegi ýákil Artýr Lastaev atalǵan ózgeristi der kezinde qabyldanǵan sheshim sanaıdy.
– Bul bastamany qoldaımyz, sebebi máseleni 2023 jyldan beri kóterip kelemiz. Endi zańnamada mundaı áreketterge tyıym salynatyny anyq kórsetilgen, al kináliler jazasyz qalmaıdy. Zań tek áıelderdi ǵana emes, sondaı-aq olardyń ákeleri, aǵalary men qyzdaryn urlaǵan basqa da týystaryn qorǵaıdy. Bizdiń oıymyzsha, bul májbúrli neke tájirıbesinen bas tartýǵa jáne genderlik teńdikti qamtamasyz etýge múmkindik beredi. Sonymen qatar, kóp ǵasyrlyq «alyp qashý» dástúri men qyzdyń erkine qarsy urlanyp, erkindigi shekteletin aýyr qylmystyń ara jigin ajyrata bilý qajet. Eger qyz óz erkimen qashyp, turmys qurýǵa kelisse – bul basqa jaǵdaı. Neke – bul eki jaqtyń tolyq ári erikti kelisimimen qurylatyn teń quqyqty odaq, – dedi Artýr Lastaev.
Quqyq qorǵaýshylar nekege qııýǵa májbúrleýdi tejeıtin arnaıy baptyń engenin qoldaıdy. Zań tolyq kúshine engen sátte qyz alyp qashý deregi azaıyp, atalǵan bap boıynsha qozǵalatyn sot isi kóbeıýi múmkin dep otyr. Budan da mańyzdysy – aqparattyq nasıhat, ıaǵnı ár árekettiń jazaǵa ákelýi múmkin ekenin túsindirý qajet dep sanaıtyndar bar. Sebebi arnaıy baptyń baryn bilmegen adamdar shoq basý múmkin eken.