Dástúr nemese dańǵaza: qoǵamda toıshyldyqtyń mańyzy qandaı
ASTANA. KAZINFORM - Keıingi 10-15 jyl aralyqta Qazaqstan qoǵamynda toıshyldyq, basqosý bolǵanda da dúrkirete dýman ótkizý beleń aldy. Úılený toıynan bastap, besik toı, tusaýkeser, týǵan kún, qonys toı – jalǵasyp kete beredi. Árıne, bul – árkimniń óz erkindegi dúnıe, qýanyshqa shyǵyndalýdy jaqsylyqqa balaıtyndar bar. Degenmen kóbi ásireleýge, elden daraqylanýǵa baǵyttalǵanyn aıtýshylar da kezdesedi. Osy tusta Kazinform agenttiginiń analıtıkalyq sholýshysy toı ótkizýdi áleýmettik, mádenı jáne ekonomıkalyq turǵyda baǵalaýǵa tyrysty.
Kórshi elderdiń nátıjesiz tájirıbesi
Buǵan deıin Qazaqstanda da toılardy shekteý, «ysyrapshyldyqqa jol bermeý» sekildi bastamalar minberlerde aragidik aıtyldy. Máselen, 2020 jylǵy karantın kezinde Memlekettik hatshy bolyp turǵan Qyrymbek Kósherbaev toılardy zańmen retteý jóninde pikir aıtyp, jıyndardy bir izge túsirý keregin sóz etken. Árıne, ol kezeńde mundaı pikirdiń aıtylýy túsinikti de, pandemııa qysyp turǵan shaqta kópshiliktiń jınalýyna tyıym salynǵan bolatyn.
Bir qyzyǵy, indet ýaqytynda qazaqtyń toıy saıabyrsyǵandaı kórinip edi. Meıramhanada jasyrynyp toı jasaǵandardy aıtpaǵanda, tek aǵaıyn-týysyn jınap, shyǵynsyz shaǵyn toı jasaǵandar kóbeıdi. Qoǵam «dúrkiretip toı jasaý osymen bitedi» dep boljaǵan. Alaıda pandemııa báseńdeı bastaǵan tusta toı úrdisi qaıtadan jandana ketti.
Sonymen, bılik toı-jıyndar ótkizý tártibin zańmen retteýdi qolǵa aldy delik. Biraq jaǵdaı ózgere qoıýy múmkin be? Bul tusta basqa elderdiń tájirıbesine úńilemiz. Ásirese Ortalyq Azııa elderi toıshyl ekeni jasyryn emes. Basqosýlardy buǵan deıin Qazaqstanǵa irgeles jatqan Qyrǵyzstan da, Ózbekstan da zańmen retteýge tyrysty.
«200 adamnan artyq shaqyrmaý, dańǵazalyqqa salynbaı, kóp shyǵyndanbaý, saǵat 23:00-ge deıin jıyndy aıaqtaý» sekildi birneshe talaptar engizgen. Oryndamaǵan jaǵdaıda ótemi – aıyppul. Ózbekstanda onyń kólemi qarapaıym azamattar úshin 300 dollar, qyzmettegilerge 865 dollar bolyp bekitildi.
Alaıda Ózbekstan bıligi odan asa bir nátıje kórmedi, jaǵdaıy jetkender aıyppulyn tólep qoıyp, alańsyz toı ótkizdi. Keıbiri jasyryndy, onyń ústine baqylaý da qatty bolmaǵanǵa uqsaıdy. Sebebi jyl saıyn úlken jıyn ótkizgenderge salynǵan aıyppul mólsheri aýyz toltyryp aıtýǵa kelmeıdi. 2021 jyly 15 is qozǵalsa, 2022 jyly erejege baǵynbaǵandar múlde bolmapty-mys. Al 2023 jyly – 4, 2024 jyly – 9 sot sheshimi shyqqan.
Bıyl sáýirde Ózbekstan bıligi toı-jıyn ótkizýge qatysty talaptardy qaıta pysyqtap, zańdy qatańdatýǵa talpynys jasaıtynyn málimdedi. Degenmen bastamany quptamaıtyndar da jeterlik. Birinshiden, toı da ult mádenıetiniń erekshelikteriniń bir bóligi sanalady. Ekinshiden, qansha jerden memleket Konstıtýtsııa arqyly adamdardyń qarym-qatynasyn retteýge quzyrly bolǵanymen, halyq kóbine dástúrli sanadaǵy «jazylmaǵan zańdarǵa» kóbirek bet burady.
«Bárine birjaqty kózqaraspen qaramaǵan abzal»
Biz eń áýeli bir saýalǵa jaýap izdedik: toıshyldyq birneshe ǵasyr boıy kele jatqan ulttyq erekshelik pe, álde keıingi onjyldyqtarda qalyptasty ma? Mádenıettanýshy Berdaly Ospannyń aıtýynsha, adamzat áýelden qýanyshyn bóliskendi qalaıdy. «Toı» sóziniń shyǵý tegi de bir bólek áńgime, ıaǵnı, qýanyshpen bólisip, adamdardyń kóńilin toıdyrý desek bolady. Bundaı kezde dastarhan jaıylady, toıdyrý sózi ekinshi jaǵynan asqa qatysty da aıtylady.
– Qazaq tarıhy saq zamanynan bastalady. Toı erte zamannan beri bar dep aıta alamyz. «Aıman-Sholpan» jyryn oqysańyzdar, qazaqtyń bir dámi – qymyzdyń toılarda óte kóp bolǵanyn baıqaısyz. Mysaly, «Baılyǵy Maman baıdyń jannan asqan, Terisin bes aıǵyrdyń saba qylǵan» delinedi. Bes aıǵyrdyń terisinen qanshama saba shyǵatynyn, qansha kólemde qymyz syıatynyn esepteı berińiz.
Ári qaraı «Terisin bes aıǵyrdyń saba qylyp, Sabasy atanypty Túıemoınaq» delinedi. Taǵy bir nusqasynda «sabasy atanypty altyn pispek» deıdi. Sol kezeńde qonaqtardy qazaqtyń úsh júzinen de shaqyratyn bolǵan. Kóbirek adamdy shaqyrý, kópshilikpen qaýyshý – ulttyń tabıǵatyna tán, – deıdi sarapshy.
Sondaı-aq mádenıettanýshy bizge bir erekshe jaıdy eske saldy. 19-ǵasyrda Qazaqstan jerine jer aýdarylyp kelgen Polsha revolıýtsıoneri Adolf ıAnýshkevıch «eger ekvator boıymen qazaqtardy ornalastyrsa, onda jerdi tegin aınalyp ótýge bolady» dep jazǵan. Birneshe jyl qazaq dalasynda aıdaýda júrip, Abaıdyń ákesi Qunanbaımen, Orynbaı aqynmen tanys bolǵan, qazaqtyń qoly ashyq ekenin kórgen. Qarapaıym kúnde eldiń qoly ashyq, al qýanyshta odan beter jomart. «Asta-tók» degen sózdiń astary da sol toıǵa qatysty.
– Qazaq úshin qýanyshtyń eń úlkeni – sábıli bolý. Keıin balany aıaqtandyram, qyzdy qutty ornyna qondyram dep tyrysady. Sol sátke jetkende qýanyshyn bólisedi, toı beredi. Onyń mańyzyn bilgisi keletinder Baýyrjan Momyshulynyń «Ushqan uıa» kitabyn oqysa jetkilikti.
Demek, toıshyldyqtyń synaýdyń qajeti joq. Qaı iste de bir keleńsizdikter bolyp turady. Ásirelep ótkizilgen bir toıdy kórgen jurt barlyq toı osyndaı eken dep oılaıdy. Bul - durys emes. Iá, burynǵy toılarda shashpalyq joq sekildi kórinedi. Alaıda ol zamanda asyp-tasyp toı ótkizýge halyqtyń ál-aýqaty jetpedi. 20-ǵasyrda qazaq jaqsy ómir súrdi dep aıta almaımyz, óıtkeni shashatyn dúnıe de bolǵan joq, – dep qosty Berdaly Ospan.
Sarapshy 20-ǵasyrǵa deıingi, sol ǵasyrdaǵy, qazirgi toılardyń ártúrli, bir-birine uqsamaıtyn bolǵanyn jetkizdi. Adamdardyń barlyǵy birdeı baı bolmaıdy, árkim shamasy jetkenshe dýman jasaıdy. Biraq adamnyń jaǵdaıy tómendeý eken dep «toı jasama» dep aıtý – durys pikir emes. Toı bir jaǵynan qýanyshyn bólisý ǵana emes, qoǵam aldynda esep berý. Eńbekpen jetken qaı adamnyń da qýanysh-dýman ótkizýge haqy bar eken.
– Qazaqta shashý degen salt bar. Túbiri – «shash». «Qyz Jibek» jyrynda soǵys bitip, súıinshilegende Jibek at ústinde shaýyp kele jatyp óziniń barlyq áshekeılerin laqtyra beretin tus bar. Ol – óte qymbat buıymdar. Biraq qýanysh buıymnan da qymbat, ishke syımaıdy. Ár ulttyń óz erekshiligi bar, al toıshyldyq – qazaqtyń ereksheligi.
Máselen, meniń sanamalap shyǵýym boıynsha, qazaqta «a» árpinen bastalatyn 82 salt, «t» árpinen bastalatyn 116 salt bar eken. Onyń bári de ulttyń ómirsúıgish ekeniniń kórinisi.
Keıingi 10-15 jylda jurtshylyq qymbat meıramhanalardy jaldap, toı bere bastasa, oǵan qýaný kerek. Demek, halyqtyń ál-aýqaty jaqsaryp kele jatyr. 20-ǵasyrda jaqsy toı ótkize almasa, jaǵdaı jetpegendikten. Jaǵdaıy jetkenderge baılyqty kórsetýge tyıym boldy. Biraq ótken ǵasyrda da úlken basshylar meıramhanalarda asta-tók toı jasaǵany belgili, – dedi mádenıettanýshy.
Toı – bolashaqqa senýdiń bir kórinisi. Berdaly Ospan ony dinı ne basqa da senimdermen baılanystyrýdyń qajeti joǵyn jetkizdi. Jáne toıdy daraqylyq dep aıyptaý da jón emes. Toı ótkizer adam 500 adam jınaı ma nemese myń, 10 myń bolsyn – ózi biledi, sebebi bul onyń adamgershilik quqy. Jaqsy jaǵy da, kem jaǵy da bolatyny daýsyz. Biraq teris jaǵyn kóre berýge bolmaıdy.
– Bir mysal aıtaıyq, ertede quda kútkende joldaryna birneshe kilem tóseıtin bolǵan. Kıiz úıge bet alǵan olardy jınalǵan jurt qoshemettep turady. Sol kezde dál kıiz úıge kireberiste jaıylǵan kilemniń astyna or qazylatyn bolǵan. Masattanyp kele jatqan qudalar aıaq asty sol orǵa qulaıdy. Al jınalǵandar máz bola kúlip, ústerine gúl shoqtaryn laqtyrady. Biraq oǵan qudalar renjimeıdi, kerisinshe báriniń kóńil-kúıi kóterilip, qazirgi tilmen aıtqanda erekshe shoý kórsetiledi. Endi osyny daraqylyq dep ataýǵa bola ma? Synaý – jamandaý emes.
Qymbat meıramhanalarǵa kelsek, ony jaldaý – naryqtyń, ekonomıkanyń zańdylyǵy. Suranys bolǵan jerde usynys bolady. Sondyqtan bárine qatyp qalǵan kózqarastarmen qaramaǵan abzal, – deıdi maman.
Degenmen salt ta ýaqyt óte túrlenip otyrady eken. Úlkender jaǵy myna jerge deıin osylaı bolady, qalǵan kezde shekten shyǵasyń dep jón kórsetkeni durys. Bul dúnıelerdi tyıa almaımyz. Berdaly Ospan qazir aragidik kórinip qalatyn ersilik nemese artyq ketýshilikke halyq kináli emes ekenin alǵa tartady. Salttarǵa qatysty qanshama zertteýler, ǵalymdardyń eńbegi bar. Teledıdar arqyly aq-qarasyn aıtyp otyrsa artyq etpeıdi.
– Búgin daraqylyq bolyp kóringen nárse, erteń tarıh bolýy múmkin. Buryn qazaqtyń toıynda óner kórsetýshiler ortaǵa atpen shyqqan. Báıge, kókpar, teńge ilý sekildi oıyndar ótkizilip jatady. Ejelde túıe sheshý oıyny bolǵan. Beridegi Qunanbaılardyń kezinde de ótkizildi. Qazirgi kózben qarasaq, ol – naǵyz daraqy oıyn, biraq sol ýaqyttaǵy adamdardyń bárin sol úshin jabaıyǵa jatqyzýǵa bola ma? Kesimdi bılik aıtýǵa asyqpaý kerek, mánin bilgimiz kelse tarıhqa úńilgenimiz jón, – dep qorytyndylady mádenıettanýshy.
Qazaqstandyqtar toıǵa qansha qarajat jumsaıdy?
Endigi kezek – ekonomıkalyq jaǵy. Toı ótkizilgen soń shyǵynsyz bolmaıtyny anyq. Shyǵynnyń eń úlkeni retinde restoran jaldaý aqysyn qarastyramyz. Mysaly, qazir megapolısterden ózge oblys ortalyqtaryndaǵy meıramhanalar 1 adamǵa eń arzany 10-15 myń teńgeden alady. Sál qymbattaýlary 20-30 myń, qaltasy kóteretinder úshin 50 myńnan joǵarylary da jeterlik. Úılený toıyna kóbine orta eseppen 200-300 adam jınalady. Osydan-aq jumsalar qarjyny shamalańyz.
Degenmen shyǵyn onymen bitpeıdi. Qudalardyń bir-birine aparar kıiti, altyn buıymdar, qymbat tondar, qyz jaǵynyń túrli jıhazdan quralatyn jasaýy bar. Jaǵdaıyna qaraı 1 mln teńgeden bastalyp, óse beredi. Toı ıeleri dýmanǵa sándenip baratyny aıtpasa da belgili. Tek qyzdyń ózi qas jasatý, kirpik jalǵaý, manıkıýr men pedıkıýr, makııaj, shash sándeý, árisi toı kóılegine qarjy jumsaıdy.
Jastar jaǵy toı serýeni dep qymbat kólikter jaldap, bezendirýge qumar. Al basqosýdy júrgizetin tamada, ánshi jáne bıshiler, fotograf, oıynǵa arnalǵan syılyqtar – shyǵyndy taǵy ústemeleıdi. Qonaqtarǵa kórsetiletin birneshe mınýttyq Love story jáne bar, mamanynyń sheberligi men tájirıbesine qaraı 100 myń teńgeden bastap óse beredi.
Bizdiń bul tizbektegenimiz tek meıramhanada ótkiziletin birkúndik toıdyń shyǵyndary. Áıtpese, qyz jurtynyń uzatýy, jigit jaǵy ótkizetin betashar, qudalyq sekildi jón-joralǵy jetip artylady.
Osy tusta kókeıde bir suraq týyndaıdy: «qazaqstandyqtar bir jyl ishinde toı ótkizýge qansha qarjy jumsaıdy?». Tutynýshylyq nesıelerdiń ishinde qansha paıyzy toı jasaý úshin alynǵany jóninde naqty statıstıkalar joq. Onyń naqty esebin anyqtaý múmkin de emes bolar. Degenmen keı derekterge súıenip boljam jasaýǵa negiz bar.
Máselen, 2024 jyly Qazaqstanda 123 651 neke qıylǵan. Elimizde toısyz ótetin rásimder óte sırek, shamamen 100 myń neke qııýshy toı ótkizdi dep esepke alaıyq. Materıaldyq jaǵdaıy bary da, joǵy da ótkizgen ár jıynnyń shyǵyny joǵaryda aıtqandaı orta eseppen 10 mln teńge dep qarastyramyz. Sonda jalpy qorytyndysy 1 trln teńge. Qazaqstandyqtar tek úılený toılaryn ótkizý úshin jylyna shamamen trıllıon aqsha jumsaıdy dep qorytyndylaýǵa bolady. Onyń ústine biz besik toı, tusaýkeser nemese «60 jas» sekildi týǵan kún basqosýlaryn qospadyq.
«Toı ındýstrııasy shaǵyn bıznesti qoldap otyr»
Ekonomıst Maǵbat Spanovtyń sózinshe, toı máselesine qatysty tek sandarǵa súıenip oı qorytý, tujyrym jasaý jón emes. Óıtkeni bizdiń qoǵam – dástúrge baı, ulttyq salt-dástúrler men qundylyqtar áli kúnge deıin saqtalǵan. Qalasaq ta, qalamasaq ta, biz osyny eskerýimiz kerek.
– Iá, toı shyǵyndary eldegi ortasha jalaqy deńgeıine sáıkes kelmeıtin shyǵar. Biraq toıdy qarjylandyrý deńgeıi de ártúrli ekenin túsinýimiz kerek. Adamnyń áleýmettik jaǵdaıy, tabys tabý múmkindigi joǵary bolǵan saıyn, toıdyń deńgeıi de soǵan sáıkes ósedi. Bul jerde shyn máninde sheksizdikke umtylý baıqalady.
Al qarjylyq saýatsyzdyqtyń toı ótkizýge tikeleı qatysy joq. Qarjylyq saýatsyzdyq degen ne? Mysaly, Úkimettiń aýyr ári qaıtarylýy qıyn nesıeler alýy, halyqtyń nesıesiniń keshirilýi ne bolmasa Úkimettiń ózi shamadan tys qaryzǵa batýy – qarjylyq saýatsyzdyqtyń nátıjesi dep aıtylady, – dedi sarapshy.
Áıtse de kóbine jastar nemese ata-analar tóleýge shamasy jetpeıtin nesıeler alyp, ótep júrýge májbúr bolatyny ras. Bir jyldyń ishinde qonaqtardan kelgen syılyq nemese jalaqy arqyly ótep tastasa túsiner edik. Biraq ómir súrý deńgeıi oǵan múmkindik bermeıdi. Buǵan qaramastan adamdar tyrysyp jatyr. Degenmen onyń oń jaǵy bar. Belgili bir dárejede bári dástúrge saı áreket. Toı – jaqsylyqqa jınalý, ózara qarym-qatynas pen jaqyn ortany saqtaý. Bul – qazaqstandyqtar úshin óte mańyzdy faktor.
– Men taǵy bir mańyzdy taqyrypty qozǵar edim. Sońǵy qońyraý bolyp, mektepti aıaqtaǵan jastar kesh ótkizedi. Oqý-aǵartý mınıstrligi osy máselelermen jıi kúresip jatady. Biraq adam 11 jylyn oqýǵa arnaǵan eken, endi sol mektepke, synyptastaryna, ustazdaryna alǵys aıtýǵa, qoshtasýǵa moraldyq quqyǵy bar ǵoı. Osydan keıin árkim óz jolymen ketedi, eresek ómir bastalady.
Árıne, ár otbasynyń jaǵdaıy ártúrli. Biraq memleket tyıym salýdy emes, baqylaýǵa alyp, biryńǵaı formatta ótkizýdi qolǵa alýy qajet. Toı máselesi de osyǵan uqsaıdy. Adam ózi eseptep, ózi sheshim qabyldaıdy. Eger ol osy protsesti ózi tolyqtaı ótkermese, qarjylyq saýattylyqqa qalaı úırenedi? Aıtyp túsindirý bir bólek, al adam ózi bir ret nesıemen toı ótkizip, keıin sony jaýyp, qaryzdan shyqqannan keıin ǵana áldeqaıda aqyldy, tájirıbeli bolary sózsiz, – deıdi ekonomıst.
Maǵbat Spanov toılarǵa shekteý qoıý, tyıym salý nemese ákimshilik ádistermen retteý – durys bastama emes ári túsiniksiz bolaryn sóz etti. Mysal retinde Gorbachevtyń «qurǵaq zańy» kezeńinde toılardyń resmı túrde ishimdiksiz ótkenin aıtty. Biraq kelgen qonaqtardan «ashyq shaı ma, qoıý shaı ma, qandaıyn ishesiz?» dep suralatyn. Ashyq shaı degeni – araq, qoıý degeni – konıak edi. ıAǵnı, el báribir amalyn tapqan.
– Toı – dástúr. Árkim óz qaltasyna qarap sheshim qabyldaıdy. Biraq zań júzinde, ákimshilik jolmen tyıym salý – bul adamnyń jeke ómirine aralasý. Tek osylaı talqylaı alamyz.
Úılený toıy ındýstrııasynda óte kóp adam jumys isteıdi. Bul tek shoý-baǵdarlama emes, bul salanyń quramyna kıim tigý, qyzmet kórsetý de kiredi. Shyn máninde onyń bári – shaǵyn bıznes. Munda búkil tizbek qamtylady, tipti, agrosektor sııaqty irgeli salalarǵa deıin bar.
Úkimet únemi shaǵyn bıznesti qoldaý týraly aıtady. Eger muny ákimshilik jolmen rettep, adam sanyna nemese shyǵynǵa shekteý qoıatyn bolsa, bul salanyń kóbi kóleńkeli sektorǵa ótip ketýi múmkin. Mysal retinde taǵy ótken ǵasyrdyń 80-jyldaryndaǵy «qurǵaq zań» kezeńin aıtamyz. Sol kezde aıaq asty kóleńkeli naryq arqyly baıyǵan mıllıonerler shyqty. Memleket bir máselege tym qatty aralasatyn bolsa, bizde de sondaı jaǵdaı qaıtalanýy múmkin, – dep dálel keltirdi sarapshy.
Jalpy, maman sózine senýge bolady. Qazir Qazaqstanda kóleńkeli ekonomıkanyń úlesi onsyz da JІÓ-niń 20-30%-yn qurap otyr. Shekteýler bul kórsetkishti birneshe paıyzǵa ústemeleýi múmkin.
Spanovtyń sózinshe, memleket tek aǵartýshylyq baǵytta jumys isteýi qajet, biraq tikeleı aralaspaǵany jón. Shyǵyn mólsherin shekteý, qansha adam shaqyrý kerek degen sekildi talaptar qoıý – durys emes. Memleket tek bir jaǵdaıda aralasa alady – toı bitken soń qarjynyń zańdylyǵyn tekserý. Bızneske qatysy joq bir sheneýnik nesıe almaı-aq 200-300 myń dollarǵa shyǵyndalyp, úlken toı ótkizip jata ma, mine osy kezde tekserý qajet. Biraq ol da normatıvtik-quqyqtyq aktilermen bekitilýge tıis eken.
– Zań buzylmaǵan jaǵdaıda memlekettiń jeke ómirge aralasýǵa haqy joq. Al toı degenimiz qazaq úshin tek bir shara emes, bul – seni tárbıelep ósirgen úlkenderge degen qurmetti kórsetý. Sondyqtan «vesternızatsııalaýdyń» qajeti joq.
Qazir toılar ulttyq dástúrlerge saı ótedi dep aıta almaımyz, biraq ulttyq elementterdi saqtaýǵa tyrysyp jatqany anyq. Ulttyq bolmysyn, tilin, mádenıetin saqtaı alǵan halyq – myqty halyq. Sondyqtan toılar kóp bolsa – balalar da kóp, halyq sany artady, demografııa jaqsarady, eńbekke jaramdy halyq kóbeıedi, ekonomıka damıdy. Sol kezde bárimiz jaqsy ómir súretin bolamyz, – dep túıindedi ekonomıst Maǵbat Spanov.
«Toı uǵymy tereń taldaýdy qajet etedi»
Qazaqstandyq qoǵamdyq damý ınstıtýtynyń sarapshysy Temirlan Tóleýdiń aıtýynsha, kóbine ysyrapshyldyq uǵymy dástúrli qoǵamǵa tán. Toı, qyz alyp qashý bolsyn – áleýmettik praktıkaǵa jatqyzamyz.
– Zamanaýı tutynýshy qoǵamda buny ratsıonaldy nemese ratsıonaldy emes dep qarastyryp, jiktesek jón bolatyn sekildi. Jalpy, toı uǵymy tereń taldaýdy qajet etedi. Ár adamda ol uǵym ártúrli. Toıdyń zań negizinde nemese paradıgma boıynsha ólshemi joq.
Toıdy tek qazaq qoǵamyna qatysty uǵym retinde qarastyrý – qate. Mysaly, biz klassıka retinde Torsteın Veblenniń Amerıkada 1899 jyly shyǵarǵan «Dýmanshyl halyq teorııasy» eńbegin ataımyz. Ol sol eńbeginde baıyǵan adamdarǵa áleýmettik taldaý jasaǵan. Biz toılardy shekteı almaımyz, onyń ústine bizdiń qolymyzda tolyqqandy statıstıka joq. Qansha toı ótti, qansha adam qatysty, shyǵyny – bárin naqty esepteý múmkin emes. Barlyǵy bizdiń syrttaı jáne ishteı baqylaý arqyly sýbektıvti pikirimizge negizdeledi, – deıdi sarapshy.
Temirlan Luqmanulynyń sózinshe, «basqadan asyp túsý» degen nıetpen toı ótkizý adamdardyń jeke kózqarasyna jáne materıaldyq jaǵdaıyna baılanysty bolýy múmkin. Bul jerde taǵy bir ózekti másele bar: qazir elimizde qala halqynyń úlesi 60 paıyzdan asyp ketti. Qalada turatyn otbasylar asa úlken emes, kóbine 1-2 balasy bolady. Bul balalarǵa toı jasap berýdi ata-analar bilim berý, densaýlyq sekildi bazalyq mindeti retinde qarastyrady.
– Meniń oıymsha, toı arqyly mártebe jınaý ishki toptardyń óz zańdylyqtaryna oraılastyrylǵan. Ata-analar ony «bireýden kem túspeý úshin» emes, mindeti retinde sanaıdy. Keı jastar toı ótkizýdi qalamaıtyn bolsa, olardyń qaı kategorııada ekenin anyqtaý qajet: qalada týyp-ósken jastar ma, álde aýylda týyp, qalaǵa kóship kelgen jastar ma? Sol sekildi toı jasaýdy qup kóretin ata-analardyń kategorııasyn da naqtylaýymyz kerek, – dep qosty Qazaqstandyq qoǵamdyq damý ınstıtýtynyń mamany.
Osy tusta áleýmettanýshy Temirlan Tóleý 2023 jyly Qazaqstannyń barlyq aımaǵyn qamtyp, 2400 respondent qatysqan dástúrlerge qatysty áleýmettanýlyq zertteý júrgizgenderin atap ótti. Sol saýalnamada árbir 3-shi adam qarjylyq jaǵdaıy jetpeı tursa da toı jasaýdy quptaıtynyn aıtqan.
– Osy málimetke qarasaq, shamasyna qaramaı toı ótkizý áli de halyqtyń belgili bir bóligine ózekti. Biraq meniń oıymsha, bul áleýmettik praktıkanyń jańa bir formasy paıda bolýy múmkin. Kezinde restoranda toı ótkizý de jańa praktıka bolǵan. Onyń aldynda mekteptegi ashanalar men mádenıet úılerinde ótkizýshi edi, – dep túıindedi sarapshy.
Qoryta aıtqanda, toıshyldyq jaıyna qatysty talqy men talas kóp bolǵanymen, eshkim de birjaqty úkim aıta almasyna kóz jetti. Dástúr, qoǵamdyq daǵdy sekildi basymdyqtar turǵanda, qarjy shyǵyndap toı ótkizýden adamdar áli bas tarta qoımaıdy.