Darhan Qydyráli: Joshy – qazaq handarynyń atasy

ASTANA. KAZINFORM - Tól tarıhymyz ben mádenı muramyzdy túgendeý – baıandy bolashaqtyń kepili. Sodan bolar, sońǵy jyldary Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev atasy Alash, keregesi aǵash qazaqtyń tarıhı qundylyqtaryn jańǵyrtýǵa basa nazar aýdaryp keledi. Alysqa barmaı-aq, Atyraýda ótken quryltaıda el Prezıdenti Joshy ulysy Qazaqstannyń memlekettilik dástúrinde aıryqsha oryn alatynyn aıqyndap, Joshy hannyń tarıhı tulǵasyna jáne qazaq tarıhyndaǵy orny men rólin zerdeleýdiń mańyzdylyǵyna toqtalǵan bolatyn. Bul tarıhı taqyrypty depýtattyq saýalynda kóterip, zertteý jumystaryna belsendi atsalysyp júrgen senator, tarıh ǵylymdarynyń doktory, QR UǴA akademıgi Darhan Qydyráli Altyn orda dáýirine kóz júgirtip, Joshy hannyń qazaq tarıhyndaǵy róli jaıly áńgimelep berdi.

Alǵashqy umtylys 

Qazaq handyǵy – bir beles, qazaq dep atalatyn handyqtyń, tipti bir ulttyń tarıh sahnasyna shyǵýy aspannan túsken joq. Onyń da arǵy bir kezeńi, úzilmeı kele jatqan altyn arqaýy bar. Ol, árıne, Altyn Orda – Ulyq ulysqa baryp tireledi. Jasyratyny joq, Altyn Orda taqyryby ala-qula zerttelgen, ásirese, keńestik kezeńde zerdeleýge kóp ruqsat berilmedi. Sondyqtan da, bizdegi áýesqoı tarıhshylar kóbinese Shyńǵys hannyń aınalasyn tóńirekteıdi. Al, memlekettiń qurylýy, keıingi kezeńderdegi ulystyń áleýmettik-ekonomıkalyq jaǵdaıy, Jibek jolynyń boıyndaǵy órkenıetterdi jalǵaýshy ulystyń qyzmeti, mádenıeti, ádebıeti jóninde zertteýler júıeli júrgizilmedi. Osy taqyryp boıynsha 2015 jyly Qazaq handyǵynyń 550 jyldyǵy atalyp ótkende biz Altyn Orda – Ulyq ulystyń 750 jyldyǵyn, sodan keıin Joshy ulysynyń 800 jyldyǵyn atap ótýdi usyndyq. Qur qol qarap otyrmaı, jumysty da sol jyly bastap kettik. Keıde qazaq halqynyń tarıhy tereńge barmaıdy, memlekettilik bolmaǵan degen sııaqty áńgimeler aıtylyp qalady. Bul rette, biz memlekettiligimizdiń tamyry tereńde ekenin naqty ǵylymı dáleldermen, dáıektermen aıǵaqtaý úshin aýqymdy halyqaralyq ekspedıtsııalar uıymdastyrdyq. Atap aıtqanda, 2016 jyly Mońǵolııanyń Kentaı aımaǵyna halyqaralyq ekspedıtsııa júrgizdik. Kelesi 2017 jyly «Kentaıdan Ulytaýǵa» degen halyqaralyq ekspedıtsııa júrgizildi. Oǵan 18 eldiń ǵalymdary qatysty. 2018 jyly da birqatar kitap shyǵaryp, iri jıyndar ótkizdik. 2019 jyly Parıjde osy taqyryp tóńireginde úlken halyqaralyq konferentsııa uıymdastyrdyq. Oǵan álemniń kórnekti ǵalymdary qatysty. Sonymen qatar Ystambulda, Astanada, Tarazda, Bishkekte alqaly jıyndar ótip, jıyrmaǵa jýyq kitap shyǵardyq. Sonyń ishinde Rashıd ad-dınniń «Jamıǵ at-taraýıh» 5 tomdyq kitabynan bastap, túrli qujattar jınaǵy bar. Osylardyń ishinde Joshy jáne Berke han týraly monografııalardy aıryqsha aıtýǵa bolady.

Tarıhqa qulshynys

Bizdiń baǵymyzǵa oraı, Joshy kesenesi – Shyńǵys han jáne onyń áýletinen qalǵan jalǵyz tarıhı jádiger. Bul bizdiń Arqada tur. Shyńǵys han áýletinen taraǵan balalardan, nemere-shóberelerinen qalǵan basqa eshqandaı eskertkish joq. Joshy týraly qanshama ańyzdar, tipti kúı ańyzdary saqtalǵan. Mysaly, Aqsaq Qulan, Joshy han sııaqty folklorlyq muralarymyz bar. Máshhúr Júsipten jetken qanshama áńgimeler - qundy dúnıe. Bir qyzyǵy, Mońǵolııada Joshy týraly derek joqtyń qasy. Olar tipti bertinge, biz ǵylymı ekspedıtsııalar júrgizgenge deıin Joshy handy kóp bilmeıtin edi. 2017-18 jyldan bastap qana olar Joshyǵa qyzyǵýshylyqpen qarap, Ulan-Batordaǵy Shyńǵys han murajaıynan arnaıy oryn berdi.

Ǵalymdardyń sózine súıensek, bıyl, 2014 jyly Joshynyń taqqa shyqqanyna 800 jyl tolyp otyr. Bul rette «jaqynda ǵana Ulyq ulys – Altyn Ordanyń 750 jyldyǵy toılanbady ma?» degen suraq týyndaıdy. Biz Altyn Ordanyń derbestigin Joshynyń taqqa shyqqan sátinen emes, Talas quryltaıynan bastaımyz. Talaı memleketter tý kótergen kıeli Talas jerinde 1269 jyly Qaıdý hannyń shaqyrýymen uly quryltaı ótip, Uly dalada Joshy Ulysy (Ulyq ulys – Altyn Orda) men Moǵolstan boı kótergeni belgili. Qaıdýdyń shaqyrýymen Talas ózeni boıynda Shaǵataı, Ógedeı, Joshy áýletiniń hanzada, noıandary jınalyp, Ortalyq Azııadaǵy alǵash uly quryltaı ótkizedi. Bul tarıhta 1269 jylǵy Talas quryltaıy dep atalady. Quryltaı ótetin jer retinde tarıhı Talas jeriniń tańdap alynýy tegin emes edi. Qadym zamannan qutty qonys bolyp sanalatyn bul óńirde Oǵyz hannyń ordasy ornalasty, túrik qaǵanatynyń túp qazyǵy qaǵyldy, 751 jylǵy Talas soǵysy arqyly Tań ımperııasyna kúırete soqqy bergen túrkiler alǵash ret ıslam dinin qabyldady, odan keıin Balasaǵun, Sýıab, Taraz syndy qalalary bar Qarahan memleketi qanat jaıdy. Sondyqtan Mahmut Qashqarı kezinde «Ulyǵ Talas» dep áspettegen, kıiz týyrlyqty túrki jurty úshin kıeli mekende Qaıdý quryltaı ótkizdi. Qaıdý basqarǵan quryltaıǵa Altyn Ordadan Berkechar men Móńke-temir, Shaǵataı ulysynan Baraq qatysty.

Jalpy, Joshy ulysymen birge Shaǵataı ulysyna jáne Moǵolstanǵa da mán berýimiz kerek. Sebebi, sol kezeńde qazirgi Qazaqstan terrıtorııasynyń soltústik bóligi Altyn Ordaǵa qarasa, Ońtústik Jetisý, Ushý-Talas aımaǵy Moǵolstan, Shaǵataı aımaǵy dep qaralǵanyn bilemiz. Osylardyń barlyǵyn tutas qarastyrýymyz kerek. Sebebi, olardyń arasynda úlken sabaqtastyq boldy jáne Qazaq handyǵyn dúnıege alyp keldi. Atap aıtqanda Qazaq handyǵy osy Moǵolstan jerinde dúnıege kelgenin umytpaý kerek.

Kúmbezdi kurylys

Joshy ómirden ótkennen keıin Uly dalada, Ulytaý óńirinde ásem kesenesi boı kóterdi. Kesene mańynda Joshy ordasy degen jer bar. Qarakeńgir ózeniniń jaǵasynda ornalasqan Joshy han kesenesi portaldy-kúmbezdi qurylys túrine jatady. Kúmbezi kógildir tústi glazýr­men jabylǵan, kúıdirilgen kir­pish­­termen qalanǵan. J. Smaılovtyń jetek­shiligimen Joshy han mazaryna júrgizilgen qazba jumystary bary­synda shıki kirpishten salynǵan qonystardyń orny anyqtalǵan.

Ulytaý óńirindegi bul keseneler týraly alǵash ret XVI ǵasyrdaǵy Hafız Tanyshtyń «Sharaf-name-ı shahıı» atty eńbeginde kezdesedi. Atalǵan tarıhı eńbekte 1552 jyldyń kókteminde Buhara bıleýshisi Abdallahtyń Ulytaýǵa jasaǵan joryǵynda osy Joshy han kesenesi mańyndaǵy saraıǵa toqtaǵany týraly jazylady.

Joshy han kesenesi týraly akademık Qanysh Sátbaev «Doıstorıcheskıe pamıatnıkı v Djezkazganskom raıone» atty zertteý maqalasynda: «Basqaǵyl taýynyń oń jaǵynda, Keńgir ózeniniń jaǵasynda kúıdirilgen kirpishten soǵylǵan, kúmbezdi, tórtburyshty kóne úsh kesene saqtalǵan. Kesenedegi kirpishtiń pishini men kólemi «altynor­da­lyq stılge» jaqyn. Halyq arasyndaǵy ańyzǵa súıensek, bul keseneler Alasha han, Joshy han jáne dáýlesker kúıshi Dombaýylǵa tıesili eken» dep jazdy.

Odan keıin 1946 jyly akademık Álkeı Marǵulan Joshy han kese­ne­si­ne alǵash ret arheologııalyq qazba ju­­mystaryn júrgizedi. Keseneniń ishine qazba jumysyn júrgizgende eki qa­bir anyqtalǵan bolatyn. Birinshi qabirden temir shegelermen bekitilgen aǵash tabyt­tyń qaldyqtary tabylǵan. Qaz­ba­ny jal­ǵastyra túskende qabirdiń túbinen ústiń­gi jaq súıegi joq adamnyń bas súıegi shyqqan. Eń qyzyqtysy, súıekterdi jı­nas­tyrǵanda bir qoldyń súıekteri je­tis­­peıtindigi anyqtaldy. Qabirge orta jastaǵy er adam jerlengen eken. Qabir­den jabaıy janýar súıekteri, túıeniń bas súıegi, bylǵarynyń bólshegi, mata jáne tý tabyldy. Ǵalym ásirese qabirge jabaıy janýarlardyń súıeginiń qoıylýyna asa mán bere otyryp, bul fakti «Joshyny ań aýlap júrgende jabaıy qulandar teýip óltirdi degen tarıhı derekterdi qýattaıdy», – deıdi. Á. Marǵulan qabirden tabylǵan arhelogııalyq artefaktilerdi, ańyz-áńgimeler men jazba derekterdegi málimetterdi salystyra kele, bul kese­ne­degi qabirler Joshy han men onyń áıelderiniń birine tıesili degen sheshimge keledi. Bir ańyzdarda Joshy han qabirge bir qolsyz jerlengen dese, kelesi ańyzda bul kesenede Joshynyń tek bir qoly nemese «Joshy hannyń shynashaǵy» qo­ıyl­ǵan deıdi. Á. Marǵulan keseneni 1228 jyly, marqumnyń jyldyǵyna deıin turǵyzylǵan deıdi.

Arheolog J. Smaılov keseneniń saly­ný merzimi týraly: «Ózbek han tu­synda Altyn Ordada ıslam dini gúl­de­nip, memlekettiń resmı dinine aınal­dy. Osy ýaqytta Joshy áýleti ata-babalaryna arnap kesene turǵyza bastady, solardyń birinshisi Joshyǵa arnalsa kerek. Keıinnen munda Joshy urpaqtarynyń biri jerlengen bolýy múmkin», degen pikirdi alǵa tartady.

Zertteýshilerdiń arasynda keseneniń ýaqytyna qatysty túrli pikirler bolǵa­ny­men, onyń sáýlettik qurylymy Qara­han dáýiriniń arhıtektýralyq eskert­kish­terinen alys ketpegenin baıqaımyz. Eskertkishtiń joǵary jaǵynyń kúm­bez­di bolyp ornatylýy shyǵystyq, mu­syl­man­dyq úlgide oryndalǵanyn kór­setedi. Osy kesenege qazba júrgizý bary­synda tabylǵan tarıhı-mádenı qundylyǵy joǵary jádigerdiń biri – arab jazýy bar plıta oıymyzdy qýattaı túsedi. Bul derekter kesene salynǵan ýaqytta Ulyq ulystaǵy ıslam dininiń áleýetin kórsetedi. Ǵalymdar arheologııalyq, arhı­tektýralyq erekshelikterine qatys­ty ǵylymı-zertteý jumystarynyń qory­tyndylary boıynsha kesene Jo­shy­ǵa arnap ornatylǵan degen toqtam­ǵa júginedi. Bizdińshe, bul keseneni Joshy­nyń uly Berke saldyrǵan bolýy tıis. Tarıhshy Jýzjanı Berke han týraly «Joshy hannyń uly Berke joryq kezinde musylman jerinde týǵan eken. Berke týar kezinde anasyna Joshy bylaı degen eken: «Osy uldy musylman ene asyrasyn, kindigin musylman kessin, Berke musylman anany emip óssin, ol musylman bolyp óssin». Eger osy áńgime shyn bolsa, Joshyǵa Alla tozaq otyn jeńildetsin. Sózsiz osy batamen Berke ósip erjetken soń musylmandyqqa bet burdy. Osy zaman 658 hıjra jyly (1259 – 1260) Joshydan qalǵan musylman bıleýshi osy bolatyn» dep jazǵan eken. Bul derek bizdi Joshy zamany ulysta musylmandyqtyń bastaýy boldy degen oıǵa ıtermeleıdi. Joshynyń bir balasynyń esimi Muhammed bolýy da oıymyzdy bekite túsedi. Endeshe, ıslam dinin qabyldaǵan Berkeniń óz ákesin musylman ǵurpymen jerleýi ábden múmkin.

Utymdy usynys

Bıyl senator retinde alǵashqy depýtattyq saýalymdy Joshy hannan bastadym. Sebebi, Joshynyń jumbaǵy kóp. Onyń dúnıege kelýine, ólimine, tipti ómir jolyna qatysty derekter tarıhshylar arasynda daýǵa ulasyp jatady. Ne desek te, Joshynyń eren eńbegi, ómir joly tek qana Altyn Ordamen emes, keıin Qazaq handyǵymen jalǵasyp ketti. Qazaq handyǵy sol Altyn Ordanyń jalǵasy retinde qurylǵanyn eskersek, Joshy búkil qazaq handarynyń atasy bolyp sanalady. Sondyqtan ol úlken tulǵa retinde zerttelýi kerek. Ol týraly fılmder túsirilýi kerek. Joshynyń aty mektep oqýlyqtaryna kirýi kerek. Uly tulǵa týraly bir-eki sóılemmen shektelmeý qajet.

Ult tarıhyn bilmeý – qasiret! Alaıda odan ótken qasiret bar, ol – tarıhty jańylys bilý. Ulttyq sanaǵa tarıhı sana negiz bolady desek, burmalanǵan túsinikten qate tanym qalyptasady. Sondyqtan tarıhty durys jazý jáne oqytý – tarıhty jasaýmen birdeı ózekti.Bıyl aıaqtalatyn Qazaqstan tarıhynyń kóp tomdyǵy Joshy ulysyna qatysty tyń derekterdi usynady dep úmittenemiz. Mektep oqýlyqtary osy kóptomdyq negizinde qaıta jazylǵany abzal. Onda Joshynyń qazaq handarynyń atasy ekeni basa aıtylýy tıis. Sonymen qatar oqýlyqtarǵa qazaq memlekettiliginiń bastaýlary týraly da sony derekter engizý kerek. Máselen, tarıhı Talas quryltaıy ótken, Jetisý men Syr arasynda qurylǵan Moǵolstan memleketine 6-7 synypqa arnalǵan oqýlyqta 1 paragraf, al 10-synypqa arnalǵan oqýlyqta 4-5 jol ǵana arnalǵan. Al osy Moǵolstan jerinde, Shý boıynda Qazaq handyǵynyń negizi qalanǵany belgili.

Bir aıta keterligi, JOO-daǵy barlyq mamandyqtarǵa qazaq tarıhy páni oqytylýy tıis. Osy pándi metodologııalyq birizdilikke keltirip, memlekettiligimizdiń bastaýlaryna basymdyq berilgeni jón. Joshy ulysyna arnalǵan irgeli zertteýler júrgizý, arnaıy mýzeı jasaqtaý, nysandarǵa Joshynyń atyn berý, ádebı, mádenı jádigerlerdi jańǵyrtý maqsatynda Joshy men Edige baıqaýlaryn ótkizý, Ulytaýdaǵy eskertkish keshenderdi ıÝNESKO materıaldyq muralar tizimine engizý de ózekti. Olarǵa aqparattyq qoldaý kórsetý, tanymdyq derekti jáne kórkem fılmder men balalarǵa arnalǵan mýltfılmder usyný da mańyzdy.

Elordada Joshy hanǵa kóshe berildi. Bul óte durys sheshim dep oılaımyn. Bul ıgi sharýa elimizdiń ózge shaharlarynda jalǵasyn tapsa nur ústine nur bolar edi. Endi Jezqazǵan áýejaıyna Joshynyń esimin berý kerek. Mysaly, Ulanbatyr qalasyna atbasyn tireseńiz, sizdi «Shyńǵys han» áýejaıy qarsy alady. Jezqazǵan Ulytaý oblysynyń ortalyǵy ǵoı. Joshy han, Alasha han kesenesin tamashalaýǵa kelgen turǵyndardy «Joshy han» áýejaıy qarsy alsa, keremet emes pe? Qoryta aıtsaq, Joshyny nasıhattaý sharalary úzdiksiz jalǵasýǵa tıis. Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev atap ótkendeı, halyqaralyq arenadaǵy Altyn Orda – Ulyq ulys týraly túsinik Qazaqstanmen tikeleı baılanysty bolýy kerek.