Dárigerler Altsgeımer men dementsııany ajyrata almaıdy — Jibek Joldasova
ALMATY. KAZINFORM — Kazinform tilshisi dáriger-psıhıatr, medıtsına ǵylymdarynyń kandıdaty, Nevrozdar men Altsgeımer aýrýyn emdeý ortalyǵynyń basshysy Jibek Joldasovamen suhbattasty.
Qazir jasyna jetpeı jańǵalaqtyq, umytshaqtyq, degbirsizdik sııaqty ahýalǵa dýshar bolǵandar kóp. Dementsııa, Altsgeımer deıtin dertke shaldyqqandar sany artyp barady. Altsgeımer — óte qaýipti, sebebi ol júıke júıesiniń progressıvti aýrýy. Ol adamnyń aqyl-oı qyzmetin buzady. Atalǵan derttiń alǵashqy belgileri qandaı, aldyn alýǵa bola ma, qandaı preparattar qoldanylady? Dáriger osy suraqtar tóńireginde oı bólisti.
— Altsgeımer aýrýy — emi joq dert. Onyń sebebi nede?
— Bizde emi joq dert óte kóp. Mysaly, qant dıabeti, epılepsııa, skleroz, gıpertonııa. Ókinishke qaraı, Altsgeımer osylardyń qatarynda. Tolyq emdelmeıdi. Alaıda, aýrýdyń damýyn baıaýlatý nemese sımptomdardy jeńildetýge bolady. Ol úshin dári-dármek qoldanylady. Preparattar tegin. Odan bólek, qazir dementsııa men altsgeımer aýrýyn emdeýge arnalǵan 128 túrli dári klınıkalyq zertteý satysynda. Aldaǵy 5-10 jylda jańa preparattarǵa qol jetkizemiz dep oılaımyn. Altsgeımer aýrýyn emdeý psıhıkalyq buzylystardy túzetip, deneni jalpy shynyqtyrýdan, mıdaǵy metabolızmdi retteýden, tamyrlardy nyǵaıtýdan turady.
— Jas ulǵaıǵanda eske saqtaý qabiletiniń nasharlaýy — kárilikten emes pe?
— Iá, bir qaraǵanda qartaıǵan adamnyń bárine tán ortaq belgi bop kórinýi múmkin. Alaıda, olaı emes. Kerisinshe, qartaıǵan adamnyń jady, oılaý júıesi jaqsy bolýy tıis. Óıtkeni jınaǵan tájirıbesi, bilimi mol bolǵandyqtan aqparatty este saqtaýy áldeqaıda jaqsy bolýǵa tıis. Brıtan ǵalymdarynyń zertteýine sensek, ǵalymdardyń eń ónimdi, eńbek mol jazatyn shaǵy — 60-80 jas aralyǵy eken. ıAǵnı, qart adam kerisinshe aqyl-oı eńbegine beıim keledi. Sondyqtan qart adamǵa qartaıdy, aqyl-esi aýysty, bul zańdy dep qaramaý qajet. Altsgeımerde jaǵdaı basqasha.
— Aýrýdyń klınıkalyq sıpattamasy jáne sımptomdary qandaı bolady?
— Altsgeımerge shaldyqqan adamnyń bastapqy belgileri mynalar: sózdi umytyp qalý, kerek sózdi esine túsire almaý, sózdiń maǵynasyn shatastyryp aıtý. Mundaı adamnyń ásirese leksıkony — sózdik qory azaıyp ketedi. Kúndelikti qoldanyp júrgen sózderiniń ózin umytyp qalýy múmkin. Sondyqtan sınonımderdi aýystyryp, almastyryp qoldana beredi. Keıbiriniń maǵynasy sáıkes kelmese de, bir-birine uqsas, týystas sózderdi qoldanady. Tiliniń ushynda, mıynda turǵan sózdi jetkize almaı qınalady. Sóıleý úshin biraz ýaqyt qajet bolady. Aýrý órshigen kezde sóz qory taýsylyp, sóıleýden qalady. Tipti, óziniń jasyn, balalarynyń esimin de esine túsire almaıdy.
— Aýrýdyń aldyn alýǵa bola ma?
— Aldyn alý úshin onyń damýynyń qaýip faktorlaryn bilý qajet. Altsgeımerge alyp keletin dáleldengen 14 faktor bar. Mysalǵa, qan qysymy, qant dıabeti, semizdik, depressııa, áleýmettik oqshalaný, ıaǵnı eshkimmen sóılespeý, mı-bas jaraqaty, temeki shegi, ishimdik ishý, belsendi ómir saltyn ustanbaý, bilimniń tómendigi, saýatsyzdyq, joǵary holesterın, kózdiń nashar kórýi, sozylmaly aýrýlardyń aldyn almaý, asqyndyryp jiberý. Dementsııanyń órýshine osylar alyp keledi. Aýrýǵa shaldyqqan naýqastardyń 40 paıyzy joǵaryda atalǵan aýrýmen aýyrǵandar. Tuqym qýalaı ma, degenge keler bolsaq, ıá, qýalaıdy. Biraq, sırek kezdesedi. Altsgeımer aýrýy 5-7 jyl boıy sezilmeı jasyryn júre beredi, sosyn alǵashqy belgileri shyǵa bastaıdy, ony naýqastyń ózi men jaqyndary birden baıqaıdy.
— Sońǵy kezde dárigerler aýrýdyń jasaryp bara jatqanyn aıtyp, dabyl qaǵyp jatyr…
— Aýrý qatty jasaryp ketti dep aıta almaımyn. Qazir dárigerler aýrýdyń ártúrli formasyn der kezinde anyqtaı bastady. Zertteı kele tuqym qýalaıtyny belgili boldy. Ádette aýrý 65 jastan keıin bastalady, biraq myń adamnyń ishinen bireýiniń aýrýy jas kezinde bastalady. 40 pen 50 jastaǵylardyń arasynan dementsııa, altsgeımer aýrýynyń belgileri tabylyp jatyr.
— Ózińizden em qabyldap júrgen naýqastardyń jasy neshede?
— Patsıentterimniń ishinde eń jasy úlkeni — 104 jasta. Ol adam dementsııaǵa qarsy em qabyldaıdy. Maǵan 98 jasynan bastap qaralyp júr. Jaǵdaıy birqalypty. Jastar da kezdesedi. Joǵaryda atap ótkenimdeı, tuqym qýalap aýyrǵandar. Mysaly, sondaı syrqaty bar otbasynyń urpaqtary 40 jasta aýrýǵa shaldyǵyp, ókinishke qaraı 47-50 jasynda o dúnıelik bolady.
— Statıstıkaǵa toqtalyp ótseńiz?
— Elimizde altsgeımerge shaldyqqandardyń sany — eki myń adam. Máselen, Qazaqstanda 2,5 mln qart kisi turatyn bolsa, onda dementsııaǵa shaldyqqandardyń sany shamamen 200 myń bolýy kerek. Alaıda, osyndaı dıagnoz qoıylǵan naýqastardyń sany 10 myńǵa jýyq. Nege? Óıtkeni jergilikti jerlerde dıagnoz durys qoıylmaıdy. Dárigerler dementsııa men altsgeımer aýrýynyń formasyn ajyrata almaıdy. Dementsııanyń satysyn anyqtaı almaıdy. Dárigerler aýrýdyń belgilerin naqty anyqtap, portalǵa engizýdi jáne spetsıfıkalyq antıdementti terapııa jasaýdy úırenýi kerek dep oılaımyn. Sondyqtan bizde altsgeımer nemese dementsııa aýrýynan qaıtys boldy degen qorytyndyny eshkim shyǵarmaıdy. Bizde osy aýrýdan kóz jumǵan qart kisilerdiń naqty sany joq. Ókinishti.
— Qandaı preparattar qoldanylady, jetkilikti me?
— Naýqastar eki preparatty emhanadan tegin ala alady. Donepezıl — aýrýdyń jeńil túrine arnalǵan dári. Al Memantın ortasha jáne aýyr túrine beriledi. Nevropatolog durys dıagnoz qoıa bilýi shart.
— Bir naýqastyń emine qansha qarjy jumsalady?
— Bul suraqqa jaýap berýge qınalyp otyrmyn. Óıtkeni, bizde shyǵyndy eshkim eseptemeıdi. Memlekettiń eki preparatty qanshadan satyp alatynyn bilmeımin. Naýqastar dárilerdi únemi iship otyrýy kerek. Memantındi kúnine eki ret, donepezıl preparatyn táýligine bir ret ishý qajet. Bizde resmı túrde tegin dárini dementsııaǵa shaldyqqandardyń eki paıyzy ǵana alady.
— Altsgeımerden ada bolý úshin ne isteý kerek?
— Altsgeımerge shaldyqqan naýqasty tolyqtaı qalpyna keltirýge búgingi medıtsına álsiz. Sondyqtan bul aýrýdyń aldyn alý óte mańyzdy. Ol úshin myna talaptardy saqtaǵan jón: salmaqty bir qalypta ustaý, kóbirek qozǵalý, uıqyny qandyrý, qan qysymyn baqylaý, dári-dármekti kóp ishpeý, salaýatty ómir saltyn ustaný. Altsgeımer aýrýyna shaldyqqyńyz kelmese, ıaǵnı aljyǵyńyz kelmese, qazirden bastap kóp qımyldap, mıyńyzdy da jumys istetý qajet. Bilimińizdi jetildirip, mıǵa tynym bermeseńiz. Eger jaqyn adamyńyzdan umytshaqtyq baıqasańyz, dereý dárigerge qaratyńyz. Sonymen qatar, óz quqyǵyńyzdy bilińiz. Emhanadan tegin dári alýǵa, jaqynyńyzdyń jaǵdaıy múshkil bolsa, múgedektik belgileýge quqylysyz. Óıtkeni kóp jaǵdaıda múgedektik berýden bas tartyp jatady. Tipti, sol naýqasqa qaraıtyn adamdarǵa da arnaıy áleýmettik tólem qarastyrylǵan.