Dala zańy boıynsha kisi ólimine qun tóleý nemese Altaıdaǵy Aqyt qajynyń úkimi

ASTANA. KAZINFORM – Kisi óltirip nemese áldebir aıypqa jyǵylǵandar dala zańy boıynsha qun tóleıtini jaıly qazaqtyń tól tarıhy talaı hıkaıany aıtyp bergen-di. Birazyn tarıhı kitaptardan oqyǵanbyz. Sharıǵat úkimderin negizge alǵan «Jeti jarǵy» jaıly bilmeıtin qazaq joq. Aıtaıyn dep otyrǵanymyz, áıgili dala danyshpany, aqyn, aǵartýshy Aqyt Úlimjiulynyń qazy bolýymen shyqqan bir úkim jaıly. Oqıǵa qart ustaz Kármenhan aqsaqaldyń qoljazbasy negizinde baıandalady.

«Óz ákem Baıdolsyn Kódekulynyń aýzynan estigenmin. Keıin bul oqıǵanyń basy-qasynda bolǵan jezdemiz Imat aqsaqaldan mán-jaıyn anyqtap aıtqyzyp, jazyp alǵan edim. Imat jezdemiz kópti kórgen adam. 90-jyldardyń sońyna qaraı qaıtys boldy. Endi men sol oqıǵany tikeleı basynan ótkergen Imat aqsaqaldyń deregi boıynsha aıtaıyn», - dep bastapty Kármanhan Baıdolsynuly qoljazbasyn.

Bul Qytaıdyń Altaı aımaǵy Kóktoǵaı jáne Shińgil aýdandarynda qonystanǵan qazaqtardyń ishinde, ótken ǵasyrdyń basynda bolǵan. Oqıǵanyń jalpy mán-jaıy bylaı:
1920 jyldary Shińgildegi Shaǵanǵol men Bulǵyn ózenderiniń boıyn qystap, jaılap júrgen Kereıdiń Jádik rýynyń Qudabaı degen aýqatty adamy bolǵan eken. Ózderi Jádiktiń ishinde Itemgen atasynan taraǵan el bolatyn. Sol ýaqytta kórshi Kóktoǵaı aýdanynyń Shalǵyr atty aýylyndaǵy Jádiktiń taǵy bir rýynan taraǵan Ańsaǵan degen azamat irgeli aýyl bolyp otyrady. Bireýdi bireý bilmeıtin, aýmaly-tókpeli zamanda osy Ańsaǵan baıdyń kórshi el Mońǵolııaǵa jortýylǵa jibergen birneshe adamy jol boıyndaǵy Qudabaı aýylynyń 6 ógizin aıdaǵan maldaryna qosyp alyp ketedi. Buny elden estip, anyǵyna jetip, ógizderin Ańsaǵannyń jortýylshylary alyp ketkendigin bilgen Qudabaı, Imat bastaǵan eki kisini Ańsaǵanǵa attandyryp: «Bilmeı alǵan shyǵar, rýlas, týys adamdarmyz, malymyzdy ózimizge qaıtaryp bersin», – dep suratyp jiberedi.

Bul sálemdi estigen Ańsaǵan: «Qudabaı kári ıttiń aıtyp júrgen ógizi ne? Bizdiń adamdar alǵan bolsa, qolyna qoıyp, qandy moıyn ury etip jyqsyn, dálelin aıtsyn. Áıtpese, mońǵoldyń malyna ara túspeı aýlaq júrsin», - dep jaýap qaıtarady. Aralyqqa júrgen adamdar Ańsaǵannyń sózin aıtyp keledi. Rýlas týystarynan bundaı jaýap kútpegen Qudabaı ashýǵa minip: «Ol izdegen bolsa, men suraǵan, bundaı ese bermeıtin aǵaıyndy mende qoıdym, ata kórińdi!» - dep ábden shıryǵady. Sóıtip kúzde Qudabaı qasyna qudasy Qasaı, Eskendir, Imat jáne eki adamdy qosyp ertip alyp, Shalǵyrǵa baryp, sondaǵy elden uǵysa kelip, Ańsaǵannyń maldaryn tabady. Qudabaı taltúste óz jerindegi dáýleti shalqyp otyrǵan Ańsaǵannyń jylqysyna tıip, eki úıir jylqyny aıdap shyǵyp, Ańsaǵannyń qoı jaıyp júrgen qoıshysyn taýyp: «Sen aýylyńa Ańsaǵanǵa baryp: «Qudabaı jylqyńdy túp qotara aıdap ketti», - dep habarla dep qoıa beredi.

Bul habardy estigen Ańsaǵan qolyna soıylyn alyp, kermede baılaýly turǵan atqa mine salyp, basqalarǵa: «Sender at qurap, adam jınap, meniń artymnan kele berińder», - dep Qudabaıdyń sońynan ketedi. Ańsaǵannyń keletinin biletin Qudabaı úzeńgiles joldasy Qasaıdyń «keteıik» degen sózine qulaq aspaıdy, aýyldan kóp alystamaı, ońashalanyp, oqtaýly «kaıpań» myltyǵyn qolyna alyp kútip turady. Bir ýaqytta qolyna soıyl alǵan Ańsaǵan da jetedi. Ol alystan: «Eı kári ıt ólim izdep kelgen ekensiń, endi ezýińdi tilmesem be bálem!» - dep aıqaılaıdy. Qudabaı: «Ezýdi kári ıt tile me, jas ıt tile me, kórersiń», - dep turystyq beredi. Ańsaǵan kelgen boıda Imatty soıylmen salyp ótedi. Osy kezde myltyǵyn oqtap turǵan Qudabaı at ústinde Ańsaǵandy qos ókpeniń tusynan atyp jiberedi…
Ańsaǵannyń omaqasa jyǵylǵanyn kórgen soń, shaýyp kelip, attan sekirip túsken Qudabaı, belbeýindegi qynǵa salǵan pyshaǵyn sýyryp alyp, qulap jatqan Ańsaǵannyń eki ezýin tilip tastap, atyna minip: «Boldy endi, jylqyny aıdamaı-aq qoıyńdar!» - dep serikterin ertip aýylyna qaıtyp ketedi.
Osydan keıin el arasynda úlken daý týyndaıdy. Ańsaǵannyń eli Shińgildegi Jántekeı eliniń táıjisi (laýazym ataýy) Názir Japarulyna keledi. Názir táıji daýdyń jaıyn egjeı-tegjeıli uqqan soń, bul daýdy sol ýaqytta Shákúrti degen jerde Altaıdyń Kóktoǵaı, Býryltoǵaı, Shińgil aýdandaryna qazylyq mindet atqaryp otyrǵan Aqyt qajy Úlimjiulyna jiberedi. Sonymen eregesken eki jaq, sharıǵat joly negizinde dala zańymen sheshpekke Aqytqa barady. Qajy bul ahýaldyń búge-shigesine deıin qanyqqan soń: «Qudabaı jaq tabandap turyp tap jyqqan qunyker, keler jyly shilde aıynda erdiń quny 200 jylqy esebi boıynsha qun tóleıdi», - dep úkim jasap, qunyker ólim ıesi jaqqa aldymen «On eki» belgi beredi, ıaǵnı:

1. Kekilin kesken kertóbel at
2. Qarasholaq
3. Súıek artatyn qara nar
4. Máıttiń ústine jabatyn qara kilem
5. Bir adamdyq aqyret
6. Imankıgiz
7. Ketpen
8. Kúrek
9. Qazan
10. Oshaq
11. Quman
12. Qarajamby.

Qazy Aqyt osy on eki belgini qolma-qol qunyker jaqtan alyp berip, tolyq qundy keler jyldyń shilde aıyna toqtatyp, eki jaqtan qol qoıǵyzady. Odan buryn ár eki jaqtan bir-birinen kisi óltirmeýge, janjal shyǵarmaýǵa, mal barymtalamaýǵa ýáde alyp, sert jasatady. Sol kezdegi dala zańyn negiz etip, tóbe bıdiń basshylyǵynda qazylar alqasy qurylyp, sońǵy jumystaryn ornalastyryp tarqaıdy.

Qys boıy Shińgil ózeni boıyn qystaǵan Qudabaı aýyly kóktem bastala bere shekaradan syrtqy Mońǵoldy asyp ketpek bolyp, Qytaı men Mońǵolııa shekarasyndaǵy asýdy betke alyp, údere kóshedi. Budan habar tapqan el bıleri adam jiberip, qýǵynshy salyp, shekaradaǵy qar-muzy ketpegen asýǵa baryp qamalyp qalǵan Qudabaı aýylyn qaıta kóshirip keledi. Sóıtip shekara asyp, qun tóleýden jaltarmaq bolyp, qashyp kóshken Qudabaı aýylynyń maqsattary iske aspaı qalady. Qunyker Qudabaıdyń qun tóleıtin ýaqyty da jaqyndaıdy. Qudabaı aýyly qudandaly, ilik-jilik, tamyr-tanys, almandas aǵaıyn týystaryna jan-jaqtan habar salyp, qun tóleýdiń daıyndyǵyna ázirlenedi. Kóptiń kómegi arqasynda alys-jaqyndar qunǵa tólenetin maldy ákele bastaıdy. Sol kezdegi dala zańy boıynsha qunyker aýyl qun alýǵa keletin adamdarǵa úı tigip, qun alyp qaıtqansha, turmysyna jaýapty bolý kerek eken. Onyń bárin daıyndaıdy. Qazylardyń bılik júrgizý aqysyna «Úsh toǵyz» kesedi (túıe bastaǵan bir toǵyz, at bastatqan bir toǵyz, jamby bastatqan bir toǵyz). Bunyń negizgi bılik ornyndaǵy Japar táıjiniń shańyraǵyna túıeni qaldyryp, qazylyq etken Aqytqa atyn, qalǵan bir toǵyzben úsh toǵyz qosylǵandaryn qazylar alqasyndaǵy, qaǵýshylar men shabarmandaryna jáne basqada el bılerine úlestirip beredi.

Mejeli kúnde jetip keledi. Qun tóleýge ázirlenip tigilgen úılerdiń mańyndaǵy tóbeshikterge qun alýǵa kelgen adamdar birneshe bólekke jınalyp, alty jerge tý tigip kútip turady.

El ishinen bedeldi birneshe adam shyǵyp, toptyń aldyna kelip, ashýǵa basý aıtyp, árbir tý tigilgen tóbege birden at baılap, aýyldaǵy túselhanaǵa ákeledi. Qazylar alqasy men tóbe bıdiń ornalastyrýy boıynsha ertesinde qun tólenedi. Sóıtip, búkil Ór Altaıdy shýlatqan, bir rýdyń ishindegi, aǵaıyn adamdardyń arasyndaǵy daý qunykerdiń 200 jylqy, «On eki belgi», «Úsh toǵyz» tóleýmen aıaqtalǵan eken.