Dala kókjaly. Nazarbaev Qazaqstannyń ekinshi prezıdentine nelikten Toqaevty usyndy
Saılaý aldyndaǵy shytyrman
2019 jylǵy 19 naýryzda Nursultan Nazarbaev Qazaqstan halqyna úndeýinde memleket basshysy laýazymynan ketetinin jarııalady. «Qurmetti qazaqstandyqtar, otandastar! Ardaqty aǵaıyn! Qadirli áriptesterim, «Nur Otan» partııasynyń músheleri! Memleketimizdiń asa mańyzdy tarıhı sátterinde halqyma úndeý joldaıtynymdy bilesizder. Búgin de barshańyzǵa úndeý jarııalaǵaly otyrmyn. Biraq, búgingi úndeýdiń mańyzy zor. Men Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdenti retindegi ókilettigimdi toqtatý jóninde sheshim qabyldadym», - dedi ol. Elbasynyń prezıdent laýazymynan ketýi kútpegen jańalyq boldy.
Nursultan Nazarbaev 1990 jylǵy 24 sáýirde Qazaqstan Prezıdenti boldy, al is júzinde respýblıkany 1989 jyldyń maýsymynan beri basqaryp keldi. 1984 jyldyń jazynda Qazaq KSR Mınıstrler Keńesiniń tóraǵasy bolǵanyn eskersek, Nazarbaev bılik basynda 35 jyl otyrdy deýge bolady. Postkeńestik keńistikte birde-bir basshy osynshalyq uzaq ýaqyt el basqaryp kórgen emes. Qazaqstannyń Tuńǵysh Prezıdenti jaıly sóz órbitkende, osynaý uzaq jyldar boıy onyń bedeli udaıy ósip otyrǵanyn aıtý kerek.
Nursultan Nazarbaevtyń jýyrda ókilettigin toqtatatyny týraly alǵashqy áńgimeler 4 aqpanda paıda bola bastady. Memleket basshysy Qazaqstannyń Konstıtýtsııalyq Keńesinen prezıdenttiń laýazymyn merziminen buryn toqtatý týraly erejeni túsindirýdi suraǵan edi. Sol kezde Nursultan Nazarbaev saılaý máselesi burynnan jurtty alańdatatynyn aıtyp, eshqandaı merziminen buryn saılaý ótkizý josparda joq ekenin jetkizgen bolatyn. Prezıdentten qashan otstavkaǵa ketýi múmkin ekenin suraǵandar da boldy, óıtkeni Qazaqstan Konstıtýtsııasynda bul aıqyndalmaǵan. Mundaı normalar álem elderi konstıtýtsııalarynyń bárinde bar. Elbasy bul týraly bylaı túsindirdi: «Men sanaly sheshim jasadym. Ondaı sheshimder bir kúnde qabyldanbaıdy. Bir aı da az buǵan. Men osy sheshimge birneshe jyl daıyndaldym. Qupııasyn ashaıyn, úsh jyldan astam ýaqyt osyǵan daıyndaldym».
Bılik tranzıtin asa saqtyqpen iske asyrý qajet ekeni túsinikti. Nazarbaevtyń aıtýynsha, osy ýaqyt barysynda ol bolashaqty oılap, óziniń ornyna keletin jańa kadrlar tárbıeleýge áreket etken. «Men sheshim qabyldadym - bul durys sheshim. Toqaevty prezıdent etip saılap, oǵan qoldaý kórseteıik», - dedi Nazarbaev. Qazaqstandaǵy saıası jaǵdaıǵa keler bolsaq, Memleket basshysy bolýǵa úmitker adam halyqtyń seniminen de, elıtalar konsensýsynyń nátıjesinen de shyǵýy tıis. Buǵan saı keletinder asa kóp bolǵan da joq.
«Elıta mindetti túrde óziniń monolıtti ekenin kórsetýi tıis edi. Ári sol uıymshyldyqty kórsetti de», - deıdi Almaty qalasynyń Qoǵamdyq keńes múshesi, saıasattanýshy Marat Shıbutov «Lenta.rýǵa» bergen suhbatynda.
Sońǵy sátke deıin kópshilik arasynda Tuńǵysh Prezıdenttiń úlken qyzy Darıǵa Nazarbaevanyń saılaýǵa túsýi múmkin degen joramaldar aıtylyp kelgen bolatyn. Ol ákesi otstavkaǵa ketkennen keıin Parlamenttiń joǵary palatasy - Senattyń Tóraǵasy boldy jáne óziniń saılaýǵa qatyspaıtynyn málimdedi.
«Ekspert Kazahstan» jýrnalynyń bas redaktory Sergeı Domnınniń aıtýynsha, bunda azdap ıntrıga bolǵanmen, kandıdat o bastan jalǵyz Toqaev boldy degen pikirdi alǵa tartady. Óıtkeni, oǵan komanda jasaqtaýǵa múmkindik berildi. «Bizde: «eki qarbyzdy kóterip júrýge bolmaıdy» degen sóz bar. Eger Elbasy laýazymdy Toqaevqa senip tapsyrýdy oılaǵan bolsa, demek ony az ýaqytqa ǵana tehnıkalyq kandıdat retinde qarastyrmaǵany anyq. Menińshe, 2024 jylǵa deıin Qazaqstandaǵy joǵary bıliktiń aýysýy týraly taqyryp jabyq kúıinde turady», - deıdi Marat Shıbutov.
Syrtqy syn-tegeýrinder jáne kópvektorly saıasat
Qasym-Jomart Toqaevtyń kandıdatýrasy - naqty, syndarly saıasattyń nátıjesi. Bul saıasattanýshylardyń pikiri. Іshki jaǵdaıǵa qaramastan, Nazarbaev, eń aldymen, kópvektorly syrtqy saıası kýrsty tabysty jalǵastyra alatyn adamdy izdedi. Eldiń ál-aýqaty da osy kýrsty ustanýǵa baılanysty. Eýrazııanyń qaq ortasyndaǵy eldiń aýmaǵy, tipti álemdik ólshemmen alǵanda da, ulan-ǵaıyr, biraq halqy az, Qazaqstannyń qos qaptalynda ornalasqan Reseı men Qytaı sekildi alpaýyt elder, ońtústigindegi jaǵalaı ornalasqan shıelenisi kóp Ortalyq Azııa Qazaqstandy qalaı da beıbit joldy izdeýge ıtermeleıdi. «Biz shıelenisterdiń bolýyna múlde jol bere almaımyz», - deıdi Marat Shıbutov.
Qasym-Jomart Toqaev - asa tájirıbeli dıplomat. Ol Premer-Mınıstr retinde Qazaqstannyń syrtqy saıasatymen de aınalysyp, negizinen ekonomıkalyq baǵytta jumys istedi. Eki márte syrtqy ister mınıstri laýazymyn atqardy - 28 jastaǵy Táýelsiz eldiń syrtqy saıasatynyń 10 jylyn basqardy. Toqaevtyń dıplomatııalyq ataqtaryn sanaýǵa kóp ýaqyt ketedi, sonda da myna bir halyqaralyq laýazymǵa nazar aýdarǵan jón.
2011 jyly BUU Bas hatshysy Pan Gı Mýn Qasym-Jomart Toqaevty óziniń orynbasary jáne BUU-nyń Jenevadaǵy bólimshesiniń bas dırektory etip taǵaıyndady. Budan tys, Qasym-Jomart Toqaev BUU júıesindegi asa mańyzdy uıym - Qarýsyzdaný konferentsııasynyń bas hatshysy boldy. ıAǵnı, bolashaq prezıdent halyqaralyq saıası elıtaǵa jaqsy tanys. Dál osy mártebeli laýazymda ol 2012 jyly Sırııa máselesi jónindegi «Jeneva-1» alǵashqy halyqaralyq konferentsııasyn uıymdastyrýmen aınalysty, keıinnen bitimgerlik qyzmetin Astana protsesinde jalǵastyrdy. Al Astana protsesi Sırııa daǵdarysyn retteýdiń eń sátti ári tabysty halyqaralyq formattardyń biri boldy.
«Reseıdiń de, Qytaıdyń da AQSh-pen araqatynasynyń nasharlaǵany Qazaqstan úshin kópvektorlyq saıasatty saqtaý máselesin ózekti ete túsedi, - deıdi Marat Shıbutov. - Nazarbaevtyń Vashıngtonǵa barǵan saparynda Donald Tramp atalǵan elderge salynǵan sanktsııa Qazaqstanǵa múlde qatysy joq ekenin aıtyp, prezıdentti sendirgen. Degenmen bul kúnde, úzdiksiz baqylap otyrýdy talap etetin másele. Toqaevtan basqa bireýdiń osy máseleni sheshe alatyny kúmándi. Onyń ústine Eýroodaq ta bar, ol da - meılinshe qıyn seriktes».
Alaıda prezıdent retindegi alǵashqy saparyn Qasym-Jomart Toqaev Ózbekstan men Reseıge jasady. Atalǵan eldermen jaqsy qarym-qatynas bolmasa, Qazaqstan turaqty damı almaıdy.
Qasym-Jomart Toqaev Pýtınmen de, Shavkat Mırzıeevpen de jaqsy tanys. Keshegi saparlar da muny dáleldedi: Qazaqstannyń osy eki kórshisimen qarym-qatynastary damı bermek. «Ártúrli memlekettik laýazymdarda jumys isteı júrip, Toqaev myrza reseılik áriptesterimen tyǵyz baılanystar ornatty, - dedi RF prezıdenti Vladımır Pýtın. - Onyń Qazaqstan prezıdenti laýazymynda elderimiz arasyndaǵy ózara tıimdi yntymaqtastyq pen odaqtastyq qatynastaryn odan ári damytýǵa turaqty nazar aýdaryp otyratynyna bizde kúmán joq».
«Sizdiń Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdenti retindegi alǵashqy memlekettik saparyńyz Ózbekstanǵa jasalǵanyn joǵary baǵalaımyz. Biz budan elderimiz arasyndaǵy strategııalyq áriptestikti odan ári nyǵaıtýǵa degen ynta-jigerdi kórip otyrmyz. Biz úshin Qazaqstan - jaqyn kórshi ári strategııalyq áriptes. Yntymaqtastyqtyń barlyq baǵyttary boıynsha oń dınamıka bizdi qýantady», - dedi ózbek lıderi Shavkat Mırzıeev.
Іshki saıasattaǵy úsh maqsat
Іshki saıasatta Qasym-Jomart Toqaev prezıdent retindegi úsh maqsatyn aıqyn belgilep aldy: «Sabaqtastyqty saqtaý, ádilettilikti qoldaý jáne ilgerileýdi qamtamasyz etý - eń basty mindetimiz», - dep jazdy Twitter paraqshasynda prezıdent. «Nur Otan» partııasynyń sezinde: «Men saılaýǵa Tuńǵysh Prezıdenttiń elimizdi jan-jaqty damytýǵa baǵyttalǵan strategııalyq kýrsyn jalǵastyrý úshin baramyn. Elbasy saıasatynyń sabaqtastyǵyn qamtamasyz etýdi ózimniń mindetim dep bilemin», - dep málimdedi.
«Alǵa umtylý jáne sabaqtastyqty saqtaý degendi jaqsy túsinemiz - Qazaqstan qoǵamynda bul máselede júz paıyzdyq konsensýsqa qol jetkizildi. Al ádildik máselesi - eldiń ishki saıasatyndaǵy óte mańyzdy taqyryp, - deıdi Marat Shıbutov. Toqaev halyqpen baılanys ornatýdy mindetteýmen qatar, onymen baılanysty qıyndyqtardy da rettedi. Ol qoǵammen keri baılanystyń bolýyn qamtamasyz etti. Prezıdenttiń Twitter, Instagram paraqshalary, Memleket basshysynyń saıtyndaǵy vırtýaldy qabyldaý jumys isteı bastady. Sonymen qatar Toqaev óńirlerdiń basshylaryn da osyǵan mindettedi».
Biraq másele tek istiń tehnıkalyq jaǵynda emes - Toqaevtyń osy bastamalary ishki mazmunmen tolyqty. Prezıdent Kókjaılaý taý-shańǵy kýrortyn salý jónindegi máselege birden kóńil aýdaryp, jobany toqtatty ári jurtshylyq pen múddeli taraptardy dıalogqa shaqyrdy. «Bul, syrttaı qaraǵanda Almatynyń jergilikti ekologııalyq problemasy. Biraq Toqaev munymen adamdardy tyńdaýǵa daıyn ekenin kórsetti. Bir sózben aıtqanda - dıplomat», - deıdi Marat Shıbutov.
«Toqaevtyń basy daýǵa qalyp kórgen emes. ıAǵnı, múlde daýǵa qalǵan emes, - deıdi Shıbutov. - Bul qazaqstandyqtar úshin asa mańyzdy». Sondyqtan Nursultan Nazarbaev «Nur Otan» partııasynyń sezinde: «Men sanaly sheshim qabyldadym. Sondyqtan Qasym-Jomart Toqaev búkil qazaqstandyqtar úshin teń quqyq pen dostyq saıasatyn ustanatyn adam dep senimmen aıtamyn», - deýi de tegin emes.