Chernobyl apatyn zalalsyzdandyrýshylar qazaqstandyq ǵalymdar shyǵarǵan «Lepestok V-1» atty respıratordy qoldandy – professor S. Rýzýddınov
Alaıda bul jumys adam densaýlyǵyna keri áser etetindigi de bar. Osy tusta Chernobyl apatyn zalalsyzdandyrýshylardyń aǵzasyna hımııalyq ýly zattardy jibermeı, ustap qalatyn respıratordyń dúnıege kelýi úlken jańalyq boldy. Bul qundy quraldyń avtory ózimizdiń otandasymyz ekendigi úlken maqtanysh. Hımııalyq zattardy súzgiden ótkizip, adam aǵzasyn ýlanýdan qorǵaıtyn respıratordy oılap tapqan ǵalym, Qazaqstanǵa eńbek sińirgen qaıratker, KSRO-ǵa eńbegi sińgen ónertapqysh, S.Asfendııarov atyndaǵy Qazaq ulttyq medıtsına ýnıversıtetiniń Ortopedııalyq stomatologııa kafedrasynyń meńgerýshisi, medıtsına ǵylymdarynyń doktory, professor Saýyrbek Rýzýddınov edi. Ol kisiniń oılap tapqan quralynyń múmkindikteri men erekshelikterin, adam densaýlyǵyna áserin bilý maqsatynda, sonymen qatar taǵy qandaı ıgi ǵylymı jańalyqtarmen bóliser eken degen maqsatpen ónertapqyshtyń ózimen suhbattasqan edik.
- Saýyrbek Rýzýddınuly, aǵzaǵa hımııalyq ýly zattardy jibermeı, ustap qalatyn respıratordy oılap tabýǵa ne túrkti boldy? Osy jaıynda aıtyp berseńiz.
- 1980 jyldary «Fosfor» zaýytyndaǵy jumysshylardyń tisteri zaqymdanyp, «fosfornıkroz» degen aýrýǵa shaldyǵyp, múgedektikke aınalyp jatty. Sodan «adamdardyń tisterin qalaı saqtaý kerek?» degen másele týdy. Sol kezdegi Qan potologııasy ınstıtýty, Organıkalyq katalız ınstıtýty jáne Ǵylym akademııasy ǵalymdary keńesip mundaı zaýytta jumys isteıtin qyzmetkerlerdiń tisterin, ókpesin, jalpy densaýlyǵyn aman saqtaýdyń, emdeýdiń joldaryn izdestire bastadyq. Sóıtip Shymkent qalasyndaǵy «Fosfor» zaýyty jumysshylarynyń densaýlyǵyn tekserip, aýrýdyń neden týyndaǵanyn zerttedik. Nátıjesinde zaýyttardaǵy qyzmetkerlerdiń aǵzasyna zııandy gazdy jibermeı súzip qalatyn, aýyz japqysh, ıaǵnı respırator oılap shyǵardyq. Biraz ýaqyt ótken soń jumysshylar onyń densaýlyqqa paıdaly ekendigin túsinip, keńinen qoldana bastady.
- Zaýyt jumysshylary bul quraldyń densaýlyqqa paıdasyn sezgennen keıin, oǵan degen suranys artty ma?
- Árıne, 1986 jylǵy Chernobyl atom elektr stansasynda bolǵan apattan radıaktıvti ıod kóp bólindi. Bul adam densaýlyǵyna zııanyn tıgizdi. Radıaktıvti ıodtyń kesirinen adamdardyń qalqansha bezderi jarylyp, mert bola bastady. Sodan ǵalymdar bul qaıshylyqqa qarsy áreket izdedi. «Radıaktıvti ıodqa ne kedergi bolady?» degen suraq ózekti boldy. Sonda aldynda fosforǵa arnap shyǵarǵan otandyq respıratordy qoldanyp kórip edik, ol ıodtty 100 paıyzǵa súzip qalatyndyǵyna kózimiz jetti. Biz jasaǵan zertteýlerimizdiń nátıjesin Máskeýge habarladyq. Olar bir túnniń ishinde 5 mıllıon dana respırator jasap, Chernobylge jetkizdi. Eki kúnnen keıin apat aımaǵynda zııan shekkenderdiń biz jasaǵan «Lepestok V-1» atty respıratordy qoldanǵanyn kórdik. Ony halyq «rozovyı lepestok» dep te atap júrdi. Ol týraly sol kezde medıtsına salasyndaǵy basylymdar da jazyp jatty. Tájirıbe kórsetkendeı, bul respırator tek fosfor sııaqty hımııalyq zattarǵa emes, radıaktıvti zattarǵa da qarsy tura alatyn quralǵa aınaldy.
- Al búgin bul quraldy túrli zııandy zattarǵa qarsy qoldaný jaǵy qalaı?
- Japonııada jer silkinisiniń saldarynan «Fýkasıma-1» atom elektr stansasynda apat boldy. Sol aımaqta ýly zattardyń taralyp jatqandyǵy anyq. Bul jaǵdaıdy eskerip S.Asfendııarov atyndaǵy Qazaq ulttyq medıtsına ýnıversıtetiniń rektory Aıqan Aqanovqa radıaktıvti aımaqta jumys istegende kıýge arnalǵan arnaıy oılap tapqan quralymyz bar ekendigin aıtyp, sony japon eline jetkizsek degen usynysymdy jetkizdim. Rektor jer silkinisi saldarynan zardap shekken elge kómek qolyn sozyp, oqý orny qyzmetkerleriniń bir kúndik jalaqysyn jınap ol eldiń elshige usyndy. Sol kezde men respıratordy kórsetip, múmkindikterin baıandadym. Elshi memleket basshylaryna jetkizetindigin, ózderi baılanysqa shyǵatyndyǵyn aıtty. Men QR Tótenshe jaǵdaılar mınıstrligine de bul quraldy habarladym. Mınıstrlik eger Japonııadan tapsyrys tússe, mindetti túrde kómek kórsetýge daıyn ekendigimizdi jetkizdi.
- Respırator qalaı jasalyndy?
- Dúnıejúzinde paıdalanyp júrgen respırator shań-tozańdy, aspandaǵy býdy ustap qalady. Biz osy respıratordyń betine arnaıy hımııalyq zattar qosylǵan bir qabat mata qoıamyz. Kelgen qyshqyl zattardy, gazdy hımııalyq zattar ustap qalady, sóıtip zııandy zattar adam aǵzasyna ótpeıdi. Sondyqtan ol óndiris oryndarynda jumys isteıtin adamdardyń densaýlyǵyna óte paıdaly.
- Mundaı respıratorlar basqa qandaı elderde shyǵady? Elimizde taralý deńgeıi qandaı?
- Keńes ókimeti tusynda mundaı quraldardy Tájikstan respýblıkasyndaǵy Taboshar qalasyndaǵy «Zarıa Vostok» zaýytynda shyǵaryp turdy. Keıin ár memleket óz aldyna egemen el bolyp tarap ketkende, burynǵy baılanys úzilip qaldy. Qazir Shyǵys Qazaqstandaǵy Serebrıansk zaýyty onyń nusqasyn shyǵaryp, ony keńinen taratýǵa múmkindikteri jetetindikterin aıtty. Endigi kezekte elimizdegi zııandy qaldyqtar shyǵaratyn zaýyttar tapsyrys berse bolǵany. 2006 jyly Óskemendegi Tıtan-Magnıı kombınatyna nusqalyq partııasy berilgen kezde olar tekseris jasap, bul respıratordyń artyqshylyǵyna kóz jetkizip, qoldanysqa paıdalanýǵa bolady degen ruqsat qaǵaz jibergen.
- Sodan óndiriske shyǵyp, quraldyń taratylýy jaǵy qalaı boldy?
- Qalalarda, zaýyttarda ekologııaǵa, adam aǵzasyna keri áserin tıgizetin gazdardyń, tútinderdiń, zııandy zattardyń bar ekendigi anyq. Sol oraıda zııandy zattarǵa qarsy kúresýde bul qural taptyrmas qundylyqqa ıe. «Magnıtogor», «Balhash», «Temirtaý» sııaqty qyshqyl gaz shyǵatyn óndiris oryndardyń barlyǵynda jumys isteıtinderge kıdirse, bul zııandy zattarǵa toıtarys bere alady. Alaıda bizge respıratordy shyǵaryp berýge kelisken Serebrıansk zaýyty daǵdarysqa túsip, ony BTA banki satyp alypty. Men qural avtory retinde BTA bank basshylaryna habarlasyp, quraldy shyǵaryp, halyqqa taratýdy aıtqan edim. Biraq olar «kiris ákelmese, onyń qajeti joq» degendi aıtyp shyǵaryp saldy. Sodan ony shyǵarý isi toqtap tur. Eger memleket ózi qyzyǵýshylyq tanytyp, ony shyǵarýǵa qulyq tanytsa, bul respırator baıaǵyda Qazaqstanǵa tarap keter edi. Sony sheshetin adamdarǵa jete almaı jatqan túrimiz bar. Eger arnaıy mekemeler «ne istep jatyrsyńdar, qur sóz be, álde naǵyz jumys isteıtin qural ma?» dep suraǵan jaǵdaı bolsa, onyń qajetti qural ekendigin dáleldep bersem degen armanym da bar. Joǵary jaq ony óndiriske kirgizbese, bizdiń qoldan onyń tek sapasyn joǵarylatý, múmkinshilikterin arttyrýdan basqa eshtene kelmeıdi. Al ózderińiz baıqaǵandaı, bul quraldyń adam aǵzasynyń zııandy zattarmen ýlanbaýyna úlken áseri bar.
- Respıratordy qalaı qoldaný kerek?
- Ony jumysshy tek bir mezgilde ǵana paıdalanady, ıaǵnı 6-8 saǵatqa jaramdy. Bul respıratordyń bolashaǵy zor. Eger úkimet osy respıratordyń qajettiligin túsinip, ony qoldanysqa engizse, ol óndiris oryndarynda jumys isteıtin jáne sonyń mańaıynda turatyn adamdardyń densaýlyǵyn saqtaýǵa kóp septigin tıgizedi. Oǵan meniń kúmánim joq. Zaýyt zııandy zat shyǵarmaıdy degenmen onyń aınalasyn kók tútin torlaıtyndyǵy jasyryn emes.
- Sonda respırator kez kelgen ýly zatqa qarsy tura alady ǵoı?
- Semeı polıgonyna baılanysty túsirgen tarıhı fılmderdi kórseń ishiń qynjylady. Raketany jaryp jatsa, jurttyń bári aýyzdaryn ashyp tańǵajaıyp nárse kórgendeı qarap otyrady. Bul adamdardyń ólimge ózin-ózi ıtermelegenimen teń. Eger ol kezde mundaı respıratordy qoldanǵanda, qanshama halyq aman qalar edi. Medıtsına salasynda oqyp júrgende atom bombasy jarylǵanda, apat jaǵdaıynda aldymen «gamma, vetta, alfa» syndy radıaktıvti zattar shyǵady deıtin. Alaıda radıaktıvti ıod, radıaktıvti tsezıs shyǵady degen bertin paıda bolyp jatyr. Alǵash Chernobylde radıaktıvti ıod degen shyqty. Qazir Fýkýsımada da eldiń mán berip ólshegeni de, qıyndyq kórip jatqany da radıaktıvti ıod bolyp tur. Eger ondaı ıod kóbeıip ketse, adam denesindegi qalqansha bez isinip jarylady, ıaǵnı adam óledi. Jarylmaǵan kúnniń ózinde radıaktıvti ıodtyń kóptiginen onyń qyzmeti buzylady, ol adam denesin úlken ózgeristerge ákeledi. Al bul zııandy zattan osy respırator qorǵaıdy.
- Avto kólikten bólinetin ýly gazdarǵa qandaı qaýqary bar?
- Avto kólikterden shyǵatyn zııandy qaldyqtardyń sıpaty bólek. Olardan neıtraldy gaz bólinedi. Ol arnaıy zertteýdi qajet etedi. Qazir qala ákimi qala aýasyn tazartýmen kúresip jatyr ǵoı. Eger naqty tapsyrma beretin bolsa, ǵalymdar 1-2 jylda kólikten shyǵatyn gazdy súzip, ustap qalatyn qural oılap shyǵara alady. Oǵan bizdiń ǵalymdardyń pármeni de jetedi.
- Ýly zattardan qorǵaıtyn quraldy ómirge ákelgenińizben qatar taǵy qandaı ǵylymı jańalyqtarǵa muryndyq boldyńyz? Máselen stomatolog retinde qandaı jańalyq aıtasyz?
- Qazir tarıhshylarymyz Qazaqstan aýmaǵyn meken etip kele jatqan adamdardyń tarıhy 2 myń jyldyqta jatyr dep aıtyp jatyr. Sol ras pa? Biz sol halyqtyń urpaǵymyz ba? Mine ony tek tis arqyly bilýge bolady. Sebebi myń jyldan keıin adamnyń súıegi erip ketedi, tek tisi ǵana qalady. Sol tisti zertteý arqyly biz sol adamdardyń urpaǵymyz ba jáne ol adamdar nemen aýyrdy, qandaı em qoldandy sonyń bárin zertteýge bolady.
Tis dárigeri bolǵannan keıin kóbinde kóne zamanda ómir súrgen adamdardyń tisine, paıdalanǵan protezderi qyzyqtyrady. Osydan eki jyl buryn Semeı óńirine baryp, Jıdebaıdaǵy murajaıdan Abaı Qunanbaevtyń tis protezin taýyp aldym. Ol jaıynda maǵlumat jınap, maqala da jazdym. Sol kisiniń tis protezi meni tarıhı zattarǵa kóńil bólýge ıtermeledi. Biz Altyn adam jasaǵan halyqpyz jáne altynnan túrli áshekeı, buıymdar jasaǵan qazaqpyz. Mine osyndaı keremet nárselerdi jasaı bilgen halyq, nelikten tis emdeýdi bilmedi, nelikten tiske protez salmady degen oıda boldym. Sodan QR Bilim jáne ǵylym mınıstrligi Ǵylym komıtetiniń Sh. Ýálıhanov atyndaǵy Tarıh jáne etnologııa ınstıtýtyndaǵy akademık Orazaq Ysmaǵulovpen kezdesip, sol jaıynda sóılestim. Ol kisi 60 jyldyq eńbeginde elimizdiń birde bir dárigeri kelip, burynǵy qazaqtar nemen aýyrdy dep suraǵanyn birinshi ret kórip turǵandyǵyn jetkizdi. Qazir sol kisimen birlesip etno adantologııa ǵylymı jumysyn júrgizsek degen oıdamyz.
Orazaq Ysmaǵulov: «Qanshama qazba jumystarynda jumys istegenimen, tis protezderin kórgen joqpyn, biraq oǵan kóńil bólmeýim de múmkin. Eger ózińiz qarasańyz múmkin ajyrata alarsyz», - degen oılar aıtty. Óz basym qolóneri damyǵan, baǵaly metaldardy ıgere bilgen halyqta tis protezderi bolǵan joq degenge senbeımin.
Máselen Faraondardyń, Rım ımperııasy tusyndaǵy aýqatty adamdardyń qandaı tis protezin salǵanyn bilemin. Mysaly kóne Gretsııanyń tusynda b.e.d 3 myń jyl buryn Sıdon degen memleket bolǵan. Sondaǵy adamdar zaqymdanǵan tistiń ornyn altyn symmen baılaǵan. Máselen, súıekti adam tisine uqsas qylyp jasaıdy da, ony altyn symmen basqa tisterge bekitip qoıǵan.
- Abaıdyń tis protezin taýyp aldym dedińiz, qandaı tujyrymdarǵa kelip otyrsyz?
- Meniń paıymdaýymsha, tis protezin Abaı 1885-1890 jyldary saldyrǵan. Ol bul protezdi Semeıge baryp, bir ógizin berip saldyrǵan eken. Qazir ortalyq murajaıdan «sol protezdi kim saldy?» degen suraqqa dárigerdi izdestirip jatyrmyn. 1860 jyldan bastap Semeıde Reseıden kelgen úsh dáriger jumys istepti. Onyń biri áıel bolsa, ekeýi er adam bolǵan eken. Ol kisi protezin áıeline tastaǵan, keıin Kámıla degen kelinine berilip, ol 1944 jyly sol murajaıǵa óz qolymen ótkizgen.
- Otandyq ǵylymı jańalyqtardyń tájirıbege ený jaǵy, ǵylymı jańalyqtar deńgeıi qandaı dep oılaısyz?
- Bizdegi ǵalymdardyń eńbegi, jańalyǵy qolǵa alynbaı, tájirıbege enbeı jatady. Eger ondaı jańalyqty shetelde oılap tapsa, bizdikiler oǵan qyzyǵýshylyq tanytady. Otandyq ǵalymdar oılap tapqan jańalyǵyn anaǵan bir, mynaǵan bir baryp maqtap kórsetip jatsa da oǵan eshkim durys mán bermeıdi. Buryn ǵylymmen aınalysqan adamdar bolashaǵynan úmit kútetin jáne senetin. Búgin bolmasa, erteń eńbegi aqtalatyndyǵyn biletin. Qazirgi jastar ǵylymǵa búgin kelse, erteń ol nátıjege qol jetkizý kerek, odan arǵy kúni qyzmetke alý kerek degen maqsat qoıady. Eger ol maqsatyna tez arada qol jetkize almasa, ǵylymǵa degen qyzyǵýshylyǵy tómendeıdi. Bul naryq zamanynyń keri áseri dese bolady. Buryn ǵylymı jumysta bir taqyrypty alyp, ony 20 jyldaı jalǵastyryp, zertteıtin. Sóıtip sonyń shynaıyna jetetin, ári ol naqty, aıqyn eńbek bolyp shyǵatyn. Qazir biz sondaı ǵylymı mektepterdi qura almaı jatyrmyz dep oılaımyn. Máselen, bir taqyryppen 40 jyldaı aınalysyp, jetistikke jetseń álemdik deńgeıdegi ǵylym sol dep oılaımyn.
- Áńgimeńizge rahmet!