C5+1 sammıti: Toqaev pen Tramptyń saıası jáne ekonomıkalyq pragmatızmi
ASTANA. KAZINFORM – Vashıngtonda ótken C5+1 sammıti álemdik dıplomatııalyq jáne ekonomıkalyq qaýymdastyqta rezonans týdyrdy. Álemdik BAQ ótken kelissózderdiń nátıjesi men bolashaǵyn taldap, Qazaqstan men AQSh kóshbasshylarynyń kezdesýine erekshe nazar aýdardy. Sheteldik basylymdar ne jazdy jáne nelikten bizdiń eldi Ortalyq Azııanyń ınvestıtsııalyq «zákiri» dep ataıdy. Kazinform agenttiginiń analıtıkalyq sholýshysy aıtýly oqıǵany tarqatyp kórdi.
Ortalyq Azııa basty nazarda
Álemdik aqparat quraldary, taldaý ortalyqtary, sarapshylar, jelilik medıalar men bedeldi saıası basylymdar sammıt qorytyndysyn, sondaı-aq onyń Ortalyq Azııadaǵy saıasat, ekonomıka jáne kúshter tepe-teńdigi turǵysynan mańyzyn keńinen jarııalady.
Álemdik BAQ nazary ásirese Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdenti Qasym-Jomart Toqaev pen AQSh Prezıdenti Donald Tramp arasyndaǵy kelissózge aýdy. Úlken saıasatta árbir sát mańyzdy, al bul kezdesýdiń Ortalyq Azııa memleketteri basshylarymen kelissózder serııasynda retimen alǵanda birinshi bolýy erekshe mánge ıe.
Memleket basshylary naqty ekonomıkalyq máselelerdi talqylady. Kelissózderdiń nátıjesi boıynsha Qazaqstan men AQSh arasyndaǵy mámileler kólemi 17 mıllıard AQSh dollarynan asty. Sonymen qatar, úlken rezonans týdyrǵan saıası sheshimder de bar.
Aq úıde Qazaqstan men AQSh prezıdentteri Izraıl Premer-mınıstri Bınıamın Netanıahýmen telefon arqyly sóılesken bolatyn. Oniń negizgi taqyryby - Qazaqstan Respýblıkasynyń Ibrahım kelisimine qosylýy jaıly boldy. Bul jańalyqty aınalyp ótken álemdik BAQ joq deýge bolady.
Aljazeera basylymy atap ótkendeı: «Izraılmen resmı dıplomatııalyq qarym-qatynastyń ornaǵanyna 33 jyldan astam ýaqyt ótken soń, Qazaqstan Izraıl men birneshe arab memleketi arasyndaǵy qatynasty resmılendirgen Ibrahım kelisimine qosylatynyn málimdedi».
Ibrahım kelisimi Tramptyń alǵashqy prezıdenttik merziminde qabyldanǵan bolatyn. 2020 jyly Bahreın, Marokko jáne Birikken Arab Ámirlikteri Izraılmen qarym-qatynasty qalypqa keltirdi, al 2021 jyly Sýdan Izraılmen dıplomatııalyq qatynas ornatty.
Izraıldiń aǵylshyn tilindegi The Times of Israel onlaın-gazeti Qazaqstannyń bul kelisimge qosylýyn sımvoldyq qadam retinde baǵalaıdy. Al The New York Times basylymyna bergen suhbatynda Qasym-Jomart Toqaev Qazaqstannyń árdaıym Izraılmen de, Taıaý Shyǵys elderimen de jaqsy qarym-qatynasta bolǵanyn atap ótti.
- Bul bizdiń saıasatymyzdyń qısyndy jalǵasy, - degen edi Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev.
Keıin Donald Tramp bul kelisimderdi «kúsh klýby» dep atady.
- Negizinde biz Ibrahım kelisimin edáýir keńeıttik, - dedi Tramp Ortalyq Azııa elderiniń kóshbasshylarymen kezdesýde.
Onyń janynda bolǵan Memlekettik hatshy Marko Rýbıo jańa tásildiń tek dıplomatııalyq qatynastar ornatýmen shektelmeı, birqatar baǵyt boıynsha erekshe ári biregeı ekonomıkalyq damýǵa múmkindik beretin seriktestikti qalyptastyratynyn atap ótti.
AQSh-tyń Ortalyq Azııaǵa kózqarasy ózgerdi
Álemdik BAQ-ta jarııalanǵan materıaldarǵa zer salsaq, AQSh-tyń Ortalyq Azııaǵa degen ustanymyn túbegeıli qaıta qurǵanyn ańǵarýǵa bolady.
The New York Times basylymy Prezıdent Qasym-Jomart Toqaevtyń «Tramp ákimshiligi Baıden ákimshiligine qaraǵanda áldeqaıda saıası pragmatızm tanytyp otyr» degen sózin keltirdi.
Prezıdent Djo Baıden de 2023 jyly Ortalyq Azııa elderiniń bes kóshbasshysymen kezdesken, biraq ol kezdesý BUU Bas Assambleıasy aıasynda Nıý-Iorkte ótken edi, al bul joly Aq úıde ótti.
Basylym Toqaevtyń «bul múlde basqa kózqaras sezindik, munda qazir Ortalyq Azııanyń mańyzyn áldeqaıda jaqsy túsinip otyr» degen pikirin de keltirdi.
Qazaqstan – óńirdiń ınvestıtsııalyq zákiri
Álemdik basylymdar Ortalyq Azııanyń ınvestıtsııalyq áleýetine erekshe nazar aýdardy. Halyqaralyq qatynastar men syrtqy saıasatqa mamandanǵan amerıkalyq The National Interest jýrnaly birneshe materıal jarııalap, Qazaqstandy óńirdiń tabıǵı ınvestıtsııalyq zákiri dep atady.
Basylymnyń jazýynsha, Qazaqstan álemdegi ýran óndirý kólemi boıynsha birinshi orynda tur jáne shamamen 2,6 mıllıon tonna sırek jer elementteriniń qory bar. Jaqynda tabylǵan iri ken orny eldi Qytaı men Brazılııadan keıingi úshinshi orynǵa shyǵarýy múmkin.
The National Interest pikirinshe, Qazaqstan - Ortalyq Azııanyń qalqany.
- Bul qalqandy nyǵaıtý endi ony Batystyń ekonomıkalyq arhıtektýrasyna ıdeologııa arqyly emes, ınvestıtsııa, tehnologııa jáne berik strategııalyq seriktestik arqyly biriktirýdi bildiredi, - dep jazady basylym.
Maqalada aıtylǵandaı, Ortalyq Azııa búginde Eýrazııanyń soǵyp turǵan júregine aınaldy. Bul jańa realızm jahandyq úrdisterdi beıneleıdi. Óńirde qalyptasyp jatqan qatynastardyń ózegi ortaq múddege negizdelgen pragmatıkalyq seriktestik, ıaǵnı ózindik «Ibrahım kelisimi» ispettes.
Kedergilerdi joıý qajettigi
The Columbian gazeti bul turǵyda saýdadaǵy shekteýler men eskirgen «Djekson - Venık» zańyn eske salady. Basylymnyń jazýynsha:
«Sársenbi kúni eki partııanyń senatorlar toby Keńes dáýirindegi saýda shekteýlerin joıý týraly zań jobasyn usyndy. Keıbir zań shyǵarýshylardyń pikirinshe, bul shekteýler 1991 jyly KSRO ydyraǵannan keıin táýelsizdik alǵan Ortalyq Azııa elderine amerıkalyq ınvestıtsııanyń kelýine kedergi keltirip otyr».
Materıalda AQSh Prezıdentiniń Ońtústik jáne Ortalyq Azııa jónindegi arnaıy ókili Serdjıo Gordyń sózi keltiriledi:
- Sizderdiń Aq úımen tikeleı baılanystaryńyz bar, bul aımaqqa laıyqty nazar bólindi, - dedi ol.
«Eýrazııalyq brıfıng» Telegram-arnasy habarlaǵandaı, AQSh Prezıdentiniń ákimshiligi Ortalyq Azııa elderine qatysty geosaıası strategııasyn túbegeıli ózgertýdi josparlap otyr. Bul joly ekonomıkalyq pragmatızm qaǵıdatyna súıenip, nazardy adam quqyǵy men ishki saıasat sııaqty dástúrli taqyryptardan ekonomıkalyq yntymaqqa aýdarmaq.
Marko Rýbıo 2026 jyly Qazaqstan, Qyrǵyzstan, Tájikstan, Túrikmenstan jáne Ózbekstanǵa resmı saparmen barýdy josparlap otyrǵanyn aıtty. Ol AQSh dıplomatııasyna tán emes ashyqtyq tanytyp, sońǵy on jyldyqta Ortalyq Azııanyń resmı Vashıngton nazarynan tys qalǵanyn moıyndap, muny «jiberilgen múmkindik» dep atady.
Qazir AQSh ákimshiligi men amerıkalyq bıznes Ortalyq Azııa naryǵynda qoljetimdilikti keńeıtýdi kózdep otyr jáne Rýbıo atap ótkendeı, Tramp ákimshiligi ekijaqty jáne aımaqtyq deńgeıde birlesip jumys isteýge nıetti.
AQSh-tyń múddesi – strategııalyq mıneraldar
«Eýrazııalyq brıfıng» sondaı-aq AQSh-tyń óte mańyzdy mıneraldarǵa degen erekshe qyzyǵýshylyǵyn atap ótedi. Osyǵan baılanysty amerıkalyq bıznestiń óńirge shyǵýyna kedergi keltiretin tosqaýyldardy joıý baǵytynda naqty qadamdar jasalyp jatyr, osy oraıda Senatta «Djekson – Venık» zańyn joıý qajettigi týraly málimdemeler aıtyldy.
Resmı túrde bul qadam «Qyrǵı-qabaq soǵys» kezeńinen qalǵan tarıhı shekteýdi joıý retinde usynylǵanymen, is júzinde ol amerıkalyq korporatsııalar men qarjy ınstıtýttaryna Ortalyq Azııanyń bolashaǵy zor naryǵyna jol ashýǵa baǵyttalǵan.
The Hill saıası basylymy:
- Kórip turǵanymyzdaı, endi AQSh Prezıdentiniń ózi de Ortalyq Azııa aımaǵyna baratyn ýaqyty keldi. Eger Tramp kelisse, ol ózimen birge Boeing jáne Wabtec kelisimderiniń tabysty jalǵasyn damytýǵa múddeli amerıkalyq bıznesmender men ınvestorlardy ertip kelýi yqtımal, - dep jazady.
The Hill jarııalanymdary kóbinese Kongress pen saıası elıtanyń kózqarasymen astasyp jatady. Sondyqtan búginde AQSh-tyń Qazaqstan men tutas Ortalyq Azııaǵa qatysty jańartylǵan strategııasy boıynsha belgili bir saıası konsensýs qalyptasqanyn aıtýǵa bolady.
C5+1 sammıtinde AQSh Prezıdentine «Qazaqstanǵa sapar jasaý josparyńyzda bar ma?» degen suraq qoıylǵanda, Donald Tramp:
- Mundaı múmkindikti joqqa shyǵarmaımyn, - dep jaýap berdi.
Áńgime sońynda ol Qasym-Jomart Toqaev týraly erekshe jyly sózder aıtyp, ony «asa kórnekti Prezıdent» dep atady.
Múddeler teńgerimi
Álemdik BAQ-tyń taldaýy kórsetkendeı, Ortalyq Azııa búginde jetekshi derjavalardyń toǵysqan keńistigine aınalyp otyr, sondyqtan óńir memleketteri úshin tepe-teńdikti saqtaý asa mańyzdy.
Oilprice analıtıkalyq portaly sarapshylardyń pikirin keltire otyryp, bylaı dep jazady: yntymaqtastyqqa syndarly baǵyt berý úshin AQSh-tyń resmı tulǵalary Ortalyq Azııa memleketteriniń óte mańyzdy mıneraldyq resýrstar men ózge de saýda máseleleri boıynsha kópvektorly ustanymyn moıyndaýy qajet.
OBSE akademııasynyń Bishkektegi saıasattanýshysy Emılbek Djýraev: «Tramp Ortalyq Azııa elderiniń kóshbasshylaryn AQSh-pen qatynasty tereńdetý basqa esikterdi jabýdy qajet etpeıtinine sendirýi tıis», - dep atap ótti.
RealClearMarkets qarjy jáne ekonomıkalyq taldaý boıynsha amerıkalyq onlaın-portaly AQSh-tyń geografııalyq qashyqtyǵyna qaramastan, ony Ortalyq Azııa elderiniń iri seriktesi retinde sıpattaıdy, al Qazaqstan óńirdegi saýda men ınvestıtsııanyń ortalyǵyna aınalǵanyn atap ótedi.
- AQSh-tyń Qazaqstan ekonomıkasyna salǵan jıyntyq ınvestıtsııasy 100 mıllıard dollardan asty, energetıkadan bastap óńdeý jáne azyq-túlik óndirisine deıingi ártúrli sektorda 630-dan astam amerıkalyq kompanııa jumys isteıdi. Mysal retinde Chevron kompanııasynyń Teńiz ken ornyndaǵy ınvestıtsııalaryn, PepsiCo-nyń jańa snek zaýytyn jáne Wabtec kompanııasymen lokomotıv óndirisi týraly kelisim bar. Bul kelisimder ortaq ekonomıkalyq múddege negizdelgen uzaqmerzimdi kommertsııalyq qatynasty kórsetedi, - delingen taldamalyq materıalda.
Mańyzdy baǵyttardyń biri - qarjylyq yntymaqtastyq. Amerıkalyq kompanııalar Qazaqstannyń qarjy sektoryna, sonyń ishinde aǵylshyn quqyǵy negizinde jumys isteıtin jáne táýelsiz daýlardy sheshý qyzmetin usynatyn «Astana» halyqaralyq qarjy ortalyǵy (AIFC) arqyly qatysýda. AIFC kompanııalarǵa óńirlik kapıtal naryǵyna qol jetkizýge múmkindik berip, iri ınfraqurylymdyq jáne óte mańyzdy mıneraldy resýrstardy óndirý jobalaryn qarjylandyrýǵa yqpal etedi.
- Vashıngton úshin geografııa kedergi emes. Qashyqtyqqa qaramastan, amerıkalyq kompanııalar Qazaqstan ekonomıkasyna ıntegratsııalanǵan, al ınvestıtsııany anaǵurlym boljamdy ári az táýekeldi etetin tetikter bar, - dep jazylǵan saraptamada.
Yntymaqtastyqtyń eká tarapqa da paıdaly bolmaq. Qazaqstan úshin bul óńdeý qýatyn damytýǵa múmkindik beretin qarjy, tehnologııa jáne saraptamalyq bilimge qol jetkizý bolsa, AQSh úshin resýrstarǵa táýeldilikti azaıtyp, jetkizý tizbegin ártaraptandyrýdy bildiredi.
The Times of Central Asia basylymy da Qazaqstannyń rólin erekshe atap ótedi:
«2024 jyly AQSh-qa Ortalyq Azııa elderi jasaǵan eksport kóleminiń 96,7%-y Qazaqstanǵa tıesili boldy, bul shamamen 2,4 mlrd AQSh dollaryn quraıdy. Al Ózbekstanda bul kórsetkish nebári 44,4 mln dollar. Sol sııaqty, AQSh-tan keletin taýarlardyń 62,3%-y (1,1 mlrd dollar) Qazaqstanǵa baǵyttaldy. Keıingi oryndarda Ózbekstan (380,8 mln dollar), Túrikmenstan (82,2 mln dollar) jáne Tájikstan (56,8 mln dollar) tur».
Basylym atap ótkendeı, sońǵy jyldary AQSh pen Qazaqstan arasyndaǵy saýda kólemi edáýir ósken. 2019–2024 jyldar aralyǵynda AQSh-tyń Qazaqstanmen jalpy saýda aınalymyndaǵy úlesi 2,3%-dan shamamen 3%-ǵa deıin artty. 2024 jyly ekijaqty taýar aınalymy 4,2 mlrd AQSh dollaryna jetti, bul sońǵy alty jyldaǵy eń joǵary kórsetkish.
Vashıngtonda ornalasqan New Lines Institute analıtıkalyq ortalyǵy Ortalyq Azııa men AQSh arasyndaǵy yntymaqtastyqty «shıkizat ornyna tehnologııa» qaǵıdaty boıynsha qarastyrady. Amerıkalyq kompanııalarǵa óte mańyzdy mıneraldy resýrstardy óndirý jáne óńdeý quqyǵy berilip, sonyń esebinen jasandy ıntellekt chıpteri sııaqty jańa tehnologııalarǵa qol jetkizý múmkin bolady.
Alaıda, basylym atap ótkendeı, teńizge tikeleı shyǵatyn joly joq Ortalyq Azııadan Batysqa eksporttaý logıstıkalyq turǵydan kúrdeli. Osyǵan baılanysty materıalda Kaspıı men Kavkaz arqyly Qara jáne Jerorta teńizderine shyǵatyn «Orta dálizin» damytýǵa erekshe nazar aýdarý qajettigi aıtylǵan.
- AQSh bul jobany óńirlik deńgeıde ilgeriletý úshin ýaqyt pen kúsh jumsady. Infraqurylymǵa ınvestıtsııany arttyrý jalpy óńirlik saýda jelilerin nyǵaıtyp, taý-ken óndirisinen tys salalardaǵy ekonomıkalyq damýǵa serpin beredi, - delingen saraptamalyq materıalda.
«Nezygar» analıtıkalyq Telegram-arnasy AQSh-tyń syrtqy saıasatyn Ortalyq Azııa men Ońtústik Kavkazdyń múddesi turǵysynan baǵalaıdy. Onda Donald Tramppen ótken C5+1 formatyndaǵy kezdesý AQSh-tyń óńirmen qaıta qarym-qatynas jasaý arhıtektýrasyn bekitýdi kózdeıtini atap ótiledi. Buǵan deıin Vashıngtonǵa Ońtústik Kavkaz memleketteriniń basshylary barǵan bolatyn. Jaqyn qarym-qatynastyń sımvoly retinde Trampqa Kaspııdi Túrkııa men Jerorta teńizimen baılanystyratyn Zangezýr dáliziniń kilti tabystaldy.
AQSh strategııasynyń máni qarapaıym: óz yqpalyn kúsheıtý úshin óńir elderiniń saıası jáne ekonomıkalyq elıtalaryn Batystyń kapıtal tizbekterine qosý.
Ortalyq Azııa elderi úshin bul túrli kúsh ortalyqtarynyń arasynda manevr jasaýǵa múmkindik beredi.
- Dalalyq dáliz elderi úshin basty syn-qater tek shıkizattyq shylaý kúıinde qalmaý. Kim tereń óńdeýdi damytyp, jahandyq qosylǵan qun tizbekterine kire alsa, sol el tehnologııa men ınvestıtsııaǵa ıe bolady, - delingen materıalda.
Jalpy alǵanda, C5+1 sammıtiniń qorytyndysy Ortalyq Azııanyń jańa quzyretter men tehnologııalardy alýyna, al AQSh-tyń Eýrazııanyń kindigine qol jetkizýine jol ashylǵanyn kórsetedi.
AQSh Prezıdenti Donald Tramp Truth Social áleýmettik jelisinde strategııalyq múddesin naqty tujyrymdady:
- Men úshin Aq úıde bes eldiń prezıdentiniń qatysýymen sammıt ótkizý – zor qurmet. Olardyń qatarynda Qazaqstan Prezıdenti Qasym-Jomart Toqaev, Ózbekstan Prezıdenti Shavkat Mırzıeev, Tájikstan Prezıdenti Emomalı Rahmon, Qyrǵyz Respýblıkasynyń Prezıdenti Sadyr Japarov jáne Túrikmenstan Prezıdenti Serdar Berdymuhamedov bar. Sońǵy 30 jyldaı ýaqytta meniń aldymdaǵy basshylar Ortalyq Azııa elderine laıyqty nazar aýdarǵan joq,- dedi Donald Tramp.
AQSh Prezıdenti Eýropa, Azııa jáne Taıaý Shyǵystyń qıylysqan tusynda ornalasqan, tabıǵı resýrstar men adamı áleýetke baı strategııalyq óńirdiń mańyzyn erekshe atap ótti.
Aq úı basshysy kelissózderdiń sátti ótkenin, mıllıardtaǵan dollarlyq kommertsııalyq kelisimderdiń mańyzdy ekenin atap, sammıtti qatysýshylar arasyndaǵy jańa ári berekeli qatynastardyń bastaýy dep atady.
Buǵan deıin Tramp AQSh-tyń Ortalyq Azııa elderimen tamasha qarym-qatynasy bastalǵanyn málimdegen edi.