BUU: tarıhy, beıbitshilik jolyndaǵy mıssııasy jáne búgingi syn-tegeýrinder

ASTANA. KAZINFORM – BUU Bas Assambleıasynyń zalynda nege jyl saıyn oryn aýysady, uıymnyń qansha resmı tili bar jáne onyń ókilderi qansha ret beıbitshilik boıynsha Nobel syılyǵyn aldy? Kazinform tilshisi eń iri jahandyq uıym jaıynda qyzyqty derekter jınap shyqty.

BUU qalaı quryddy?

Birikken Ulttar Uıymy (BUU) Ekinshi dúnıejúzilik soǵys aıaqtalǵannan keıin 1945 jylǵy 24 qazanda quryldy. San-Frantsıskoda halyqaralyq uıym qurý jónindegi konferentsııaǵa 50 eldiń ókilderi jınaldy. Ol Birikken Ulttar Uıymynyń 1945 jyly 26 maýsymda qol qoıylǵan halyqaralyq beıbitshilik pen qaýipsizdikti saqtaýǵa, muqtaj elderge gýmanıtarlyq kómek kórsetýge, adam quqyqtaryn jáne halyqaralyq quqyq normalaryn qorǵaýǵa baǵyttalǵan Jarǵysyna sáıkes ótkizilgen bolatyn.

BUU-nyń aldynda Ulttar Lıgasy boldy. Ol Birinshi dúnıejúzilik soǵys aıaqtalǵan tusta, ıaǵnı 1919 jylǵy Versal kelisimine sáıkes qurylǵan edi. Ulttar Lıgasy 1946 jyly tıimsiz dep tanylyp, taratyldy.

Ulttar Lıgasynyń túbine jetken oqıǵalardy sanamalap ótetin bolsaq: Japonııanyń Qytaıǵa qarsy agressııasy (1931 j.), Italııanyń Lıgaǵa múshe memleket Efıopııany basyp alýy (1935-1936 jj.), Germanııanyń Versal jáne Lokarn sharttaryn buzýy (1936 j.), Chehoslovakııa aýmaǵyn, Polsha jáne Vengrııany basyp alýy (1938-1939 jj.), sondaı-aq 1939 jyldyń jeltoqsanynda KSRO-nyń Ulttar Lıgasynan shyǵarylýy (Fınlıandııamen soǵysqa baılanysty).

Maqsaty

BUU mynadaı maqsattardy kózdeıdi: halyqaralyq beıbitshilik pen qaýipsizdikti saqtaý, ulttar arasyndaǵy dostyq qatynastardy damytý, halyqaralyq problemalardy (ekonomıkalyq, áleýmettik, mádenı jáne gýmanıtarlyq sıpattaǵy) sheshý jáne násiline, jynysyna, tiline jáne dinine qaramastan adam quqyqtary men negizgi bostandyqtaryn qurmetteý, sondaı-aq osy jalpy maqsattarǵa qol jetkizýde ulttardyń is-áreketterin úılestirý.

Resmı tilderi

BUU-da alty til resmı mártebege ıe. Qujattardyń basym bóligi aǵylshyn, arab, ıspan, qytaı, orys jáne frantsýz tilderinde jaryq kóredi. Biraq jumys tili aǵylshyn jáne frantsýz tilderi bolyp sanalady.

Foto: Maqsat Shaǵyrbaev/Kazinform

Qurylymy

BUU-ǵa alty negizgi organ basshylyq etedi:

1. Bas Assambleıa - basty keńesýshi, dırektıvalyq jáne ókildi organ.
2. Qaýipsizdik Keńesi - beıbitshilik pen qaýipsizdikti saqtaýǵa jaýapty. Keńes quramyna 15 el kiredi: onyń beseýi - turaqty músheler (Reseı, Qytaı, Ulybrıtanııa, AQSh jáne Frantsııa) jáne on el turaqty emes múshe sanalady, olar eki jyl merzimge saılanady. Qazirgi ýaqytta olar: Aljır, Serra-Leone, Koreıa Respýblıkasy, Gaıana, Slovenııa, Grekııa, Danııa, Pákistan, Panama jáne Somalı.
3. Ekonomıkalyq jáne Áleýmettik keńes - aýqymdy saıası, ekonomıkalyq jáne ekologııalyq máselelerdi talqylaıtyn basty alań. Quramyna 54 múshe el kiredi, olardy Bas Assambleıa úsh jyl merzimge saılaıdy. Keńestiń quramyndaǵy oryndar elderdiń geografııalyq ornalasýy boıynsha bólinedi.
4. Qamqorshylyq jónindegi keńes - qamqorlyqqa alynǵan aýmaqtardy baqylaýmen aınalysyp keldi. 1994 jyly 1 qarashada keńes óz jumysyn toqtatty (1994 jyly 1 qazanda BUU-nyń qamqorlyǵyndaǵy sońǵy aýmaq Palaý táýelsizdik alǵannan keıin). Keńes qajet bolǵan jaǵdaıda óz sheshimimen nemese Tóraǵanyń, BUU músheleriniń kópshiliginiń, Bas Assambleıanyń nemese Qaýipsizdik Keńesiniń sheshimimen jınalýy múmkin.
5. Halyqaralyq sot - eki negizgi mindetti oryndaıdy: quqyqtyq daýlardy sheshedi jáne quqyqtyq máseleler boıynsha konsýltatıvtik qorytyndylar shyǵarady. Sot apellıatsııalyq shaǵymdardy qabyldamaıdy. Onyń sheshimi túpkilikti bolyp sanalady.
6. Hatshylyq - álemniń túkpir-túkpirindegi mekemelerde jumys isteıtin qyzmetkerler. Bul organ BUU-nyń kúndelikti jumysyn atqarady.

Foto: news.un.org

Sondaı-aq BUU ártúrli qorlardyń, baǵdarlamalardyń, mekemeler men uıymdardyń jumysyn úılestiredi. Olardyń ishinde: BUU Balalar qory (UNICEF), Dúnıejúzilik azyq-túlik baǵdarlamasy (WFP), Halyqaralyq eńbek uıymy (ILO), Dúnıejúzilik densaýlyq saqtaý uıymy (WHO), Halyqaralyq valıýta qory (IMF), Dúnıejúzilik bank (The World Bank), Birikken Ulttar Uıymynyń Bilim, ǵylym jáne mádenıet jónindegi uıymy (UNESCO) bar.

Sońǵy málimetter boıynsha, BUU-da 193 elde 37 myńǵa jýyq qyzmetker jumys isteıdi. Uıymnyń bıýdjeti múshe elderdiń jarnalarynan quralady.

Bıýdjet

Bas Assambleıa BUU-nyń 2025 jylǵa arnalǵan turaqty bıýdjetin bekitti, ol 3,72 mlrd dollardy quraıdy.

BUU turaqty bıýdjetiniń jartysynan astamyn (54,6%) tek tórt el ǵana qamtyp otyr: AQSh - 22%, Qytaı - 20%, Japonııa - 6,93% jáne Germanııa - 5,69%.

BUU-nyń turaqty bıýdjetine eń qomaqty jarna tóleıtin on eldiń qataryna: Ulybrıtanııa - 3,9%, Frantsııa - 3,8%, Italııa - 2,8%, Kanada - 2,5%, Koreıa Respýblıkasy - 2,3% jáne Avstralııa - 2% kiredi.

Infografıka: Kazinform

BUU bitimgershilik operatsııalaryn qoldaý nemese keńeıtýge baǵyttalǵan bıýdjet 2024 jylǵy 1 shildeden bastap 2025 jylǵy 30 maýsymǵa deıingi qarjy jylyna 5,6 mlrd AQSh dollaryn qurady.

2024-2025 jyldary BUU bitimgershilik operatsııalarynyń eń iri on donory: AQSh (26,95%), Qytaı (18,69%), Japonııa (8,03%), Germanııa (6,11%), Ulybrıtanııa (5,36%), Frantsııa (5,29%), Italııa (3,19%), Kanada (2,63%), Koreıa Respýblıkasy (2,57%), Reseı (2,29%).

BUU qandaı máselelerdi sheshedi?

BUU keń aýqymdy jahandyq problemalarmen aınalysady, onyń ishinde:

1. Beıbitshilik pen qaýipsizdik (janjaldardy retteý jáne soǵystyń aldyn alý, bitimgershilik mıssııalar, qarýsyzdaný jáne qarý-jaraqty baqylaý, terrorızmge qarsy kúres).
2. Adam quqyqtary (azshylyqtar men osal toptardyń quqyqtaryn qorǵaý, kemsitýge, azaptaýlarǵa, zorlyq-zombylyqqa qarsy kúres, adam quqyqtarynyń buzylýyn baqylaý).
3. Ornyqty damý jáne ekologııa (ODM 2030 ornyqty damý maqsattaryna qol jetkizý, klımattyń ózgerýine qarsy kúres, qorshaǵan ortany, bıoalýantúrlilikti, sý jáne orman resýrstaryn qorǵaý).
4. Gýmanıtarlyq kómek (bosqyndarǵa járdem, tabıǵı apattar men daǵdarystarǵa jaýap berý, azyq-túlik kómegi).
5. Bilim berý, densaýlyq saqtaý, mádenıet (bilim berýdi qoldaý, epıdemııalarmen kúres jáne densaýlyq saqtaýdy damytý, AITV/JITS baǵdarlamasy).
6. Halyqaralyq quqyq (halyqaralyq sharttardy ázirleý jáne qoldaý, BUU Halyqaralyq soty jáne basqa da sot organdary, soǵys qylmystary, genotsıd, adamzatqa qarsy qylmystar úshin zań aldynda qýdalaý).
7. Ekonomıkalyq jáne áleýmettik damý (damýshy elderdi qoldaý, kedeılik pen ashtyqpen kúres, genderlik teńdik pen áıelder quqyqtaryna járdemdesý).

Foto: UN

BUU tarıhyndaǵy basty datalar

• 1942 jylǵy 1 qańtar - Birikken Ulttar Deklaratsııasyna qol qoıyldy, bul qujat BUU qurylýyna jol ashty.
• 1945 jylǵy 26 maýsym - San-Frantsısko konferentsııasynda 50 el BUU Jarǵysyna qol qoıdy.
• 1945 jylǵy 24 qazan - BUU resmı quryldy. BUU Jarǵysy kúshine endi. Bul data jyl saıyn BUU kúni retinde atap ótiledi.
• 1948 jylǵy 10 jeltoqsan - Adam quqyqtarynyń jalpyǵa birdeı deklaratsııasy qabyldandy.
• 1955 jyl - BUU-ǵa 16 jańa memleket, onyń ishinde Shyǵys Eýropanyń kóptegen elderi qabyldandy.
• 1960 jyl - "afrıkalyq serpilis" jyly: Afrıkanyń 17 eli BUU-ǵa múshe boldy.
• 1961 jyl - BUU Damý baǵdarlamasy quryldy.
• 1966 jyl - Adam quqyqtary týraly halyqaralyq bıll kelesi halyqaralyq qujattardy qamtıdy: Ekonomıkalyq, áleýmettik jáne mádenı quqyqtar týraly halyqaralyq pakt, Azamattyq jáne saıası quqyqtar týraly halyqaralyq pakt, sondaı-aq olarǵa fakýltatıvtik hattamalar Adam quqyqtarynyń jalpyǵa birdeı deklaratsııasymen birge (1948 j.).
• 1971 jyl - BUU Bas Assambleıasynyń qarary Taıvandy yǵystyryp, QHR-dyń BUU-daǵy zańdy quqyqtaryn qalpyna keltirdi.
• 1992 jyl - Rıo-de-Janeırodaǵy Jer sammıti - ekologııalyq kún tártibin ornyqtyrǵan sát.
• 2000 jyl - Myńjyldyq deklaratsııasy men Myńjyldyq damý maqsattary qabyldandy.
• 2015 jyl - 2030 jylǵa deıingi Ornyqty damý salasyndaǵy kún tártibi jáne Ornyqty damýdyń 17 maqsaty qabyldandy.

Qyzyqty derekter

BUU elderdi óz sheshimderin oryndaýǵa májbúrleı almaıdy, BUU Jarǵysynyń VII taraýyna sáıkes, tek Qaýipsizdik Keńesiniń qararlary ǵana barlyǵy úshin mindetti.

BUU-ǵa álemniń 193 memleketi kiredi. Vatıkannyń baqylaýshy el mártebesi bar.

BUU-nyń bas keńsesi Nıý-Iorkte ornalasqan, biraq ol ornalasqan aýmaq AQSh-qa tıesili emes, halyqaralyq mártebege ıe.

BUU Halyqaralyq soty Gaagada (Nıderland) oryn tepken - bul Nıý-Iorkte ornalaspaǵan BUU-nyń jalǵyz basty organy.

Nıý-Iorktegi BUU ǵımaratynda resmı is-sharalardan basqa kezde múshe elderdiń týlaryn ilip qoıýǵa tyıym salynǵan - bul BUU-nyń beıtaraptyǵyn kórsetedi.

Qaýipsizdik Keńesiniń turaqty múshesi bolyp tabylatyn elderdiń (AQSh, Reseı, Qytaı, Ulybrıtanııa, Frantsııa) azamattary BUU Bas hatshysy bola almaıdy. Bul - jazylmaǵan ereje, biraq qatań saqtalady.

Bas Assambleıa zalynda elderge arnalǵan oryndar jyl saıyn aýysyp otyrady. Zalda otyrý tártibi jerebe boıynsha anyqtalady.

BUU-nyń alǵashqy bitimgershilik mıssııasy 1948 jyly Palestınada (UNTSO) boldy, ol áli de jalǵasýda.

Foto: 1948 jyly BUU-nyń Palestınadaǵy arnaýly ymyrageri, Shvetsııa Qyzyl kresti uıymynyń basshysy, korol V Gýstavtyń jıeni ári Karl XVI Gýstavtyń ókil ákesi, graf Folke Bernadot Izraılde // derekkózi belgisiz

BUU qurylǵaly beri birde-bir el odan shyǵarylǵan joq. 1965 jyly Indonezııa kórshiles Malaızııamen bolǵan shıeleniske baılanysty BUU quramynan ýaqytsha shyqty, alaıda kelesi jyly óz músheligin qalpyna keltirdi.

2021 jyly klımatty baqylaý úshin «BUU Ǵarysh keńistigi jónindegi basqarmasy» (UNOOSA) jobasy aıasynda BUU-nyń alǵashqy nanospýtnıgi iske qosyldy.

Naırobıdegi (Kenııa) BUU-nyń «jasyl» ǵımaraty - BUU-nyń tolyqtaı kún energııasymen jumys isteıtin álemdegi alǵashqy ǵımarat

2022 jyly Dúnıejúzilik azyq-túlik baǵdarlamasy (WFP) 160 mıllıonnan astam adamdy tamaqtandyrdy - bul agenttik tarıhyndaǵy rekord.

BUU beıbitshilik boıynsha Nobel syılyǵyn 12 ret aldy:

• 1950 jyl: Ralf Banch, 1948 jylǵy arabtar men evreıler arasyndaǵy qaqtyǵysty retteý jónindegi Palestınadaǵy BUU-nyń ymyrageri.

• 1954 jyl: BUU Bosqyndar isi jónindegi Joǵarǵy komıssarynyń basqarmasy.

• 1961 jyl: Dag Hammarsheld, BUU-nyń ekinshi Bas hatshysy Kongo Demokratııalyq Respýblıkasyndaǵy qaqtyǵysty rettegeni úshin.

• 1965 jyl: BUU Balalar qory (UNICEF).

• 1969 jyl: Halyqaralyq eńbek uıymy.

• 1981 jyl: BUU Bosqyndar isi jónindegi Joǵarǵy komıssarynyń basqarmasy.

• 1988 jyl: BUU bitimgershilik kúshteri.

• 2001 jyl: BUU jáne Bas hatshy Kofı Annan.

• 2005 jyl: Atom energııasy jónindegi halyqaralyq agenttik jáne onyń bas dırektory Muhammed ál-Baradeı.

• 2007 jyl: Klımattyń ózgerýi jónindegi úkimetaralyq sarapshylar toby jáne kishi Albert Arnold Gor.

• 2013 jyl: Hımııalyq qarýǵa tyıym salý jónindegi uıym.

• 2020 jyl: Dúnıejúzilik azyq-túlik baǵdarlamasy.

Buǵan deıin Nıý-Iorkte BUU Bas Assambleıasynyń 80-sessııasy ashylǵanyn jazǵan bolatynbyz.