BUU reformasy: Qazaqstan qandaı sheshim usynady
ASTANA. KAZINFORM – Qazir Birikken ulttar uıymynyń ınstıtýtsıonaldyq deńgeıine qatysty syn kóp. Álem elderine onyń saıası-quqyqtyq bosań pozıtsııasy, áskerı qaqtyǵystardy aıyptaýdan ári aspaıtyn áreketi unamaıdy. Memleket basshysy da uıymnyń geosaıası oqıǵalardy retteýde qaýqarsyz ekenin birneshe márte qynjyla aıtqan bolatyn, endi Nıý-Iork qalasynda ótetin BUU Bas Assambleıasynyń sessııasynda uıymdy reformalaýǵa qatysty Qazaqstan kózqarasyn bildirmek. Kazinform tilshisi buǵan deıin elimiz jıynda nendeı másele kótergenin jáne uıymnyń keleshek taǵdyryn taldap kórdi.
Jolaıryq: Daǵdyrys bastaýy ma, damý kezeńi me?
9 qyrkúıekte BUU Bas Assambleıasynyń 80-sessııasy bastaldy. Jyl saıyn ótetin jıynnyń retimen ólshesek, bıyl – uıymǵa 80 jyl. Osy aralyqta BUU birneshe dáýirdi bastan ótkerdi: soǵystan qajyǵan elderdiń basyn qosqan bitimger shaǵy; ortaq ustanymy ozbyr bıleýshilerge jaq ashtyrmaǵan aıbarly dáýiri; kómekke muqtajǵa qoldaý kórsetken izgilik izi bar.
Alaıda keıingi ýaqytta uıym quldyraý kezeńine qadam basqan. Saıası-ekonomıkalyq baıandamalar ústel ústinde qalyp, qabyldanǵan rezolıýtsııalarǵa mán berip jatqan el shamaly. Onyń ústine geosaıası múddelerdiń yqpalymen qurylǵan ekonoıkalyq jáne áskerı alıanstardyń qatary artýda. Mundaı úrdis keleshek ǵalamyq tártip pen ádildik qaǵıdasyna qater týdyrýy yqtımal.
Sondyqtan Prezıdent Qasym-Jomart Toqaev BUU-ǵa balama izdeýge nemese uıym mańyzyn qunsyzdandyrýǵa qarsy. Kerisinshe, olqylyqty sheshý úshin keshendi reforma qajet degen oıda.
– Geosaıası dúrbeleńder men qaqtyǵystar beleń alyp, klımattyq ózgerister kúrdelengen jáne azyq-túlik qaýipsizdigine qater tóngen shaqta Birikken Ulttar Uıymy álemdegi qaýipsizdik pen turaqtylyqty saqtaýda basty ról atqarýǵa tıis. Qazaqstan úshin BUU halyqaralyq tártiptiń balamasyz ári basty tiregi bolyp qala beredi. Elimiz Uıymǵa kirgen sátten bastap, 33 jyl boıy halyqaralyq qoǵamdastyqtyń jaýapty, belsendi ári beıbitsúıgish múshesi ekenin jan-jaqty tanytyp keledi, – dedi Prezıdent.
Sonymen, uıymnyń daǵdarys kiltıpany nede? Aldymen osy saýalǵa jaýap izdeý kerek. Keıingi reformanyń baǵyty suraqtyń jaýabyna táýeldi bolmaq.
Sarapshylar birinshi sebepti uıym abyroıynan izdeýde. Buryn óńirlik qaqtyǵystarda BUU-nyń sońǵy sózi úkim sanalatyn. Qazir shyǵys pen batystaǵy áskerı shıelenister kezinde uıym ustanymy eskerile bermeıdi. BUU-nyń Ýkraına men Taıaý Shyǵystaǵy qaqtyǵysqa áser ete almaýy da ǵalam aldyndaǵy bedeliniń búgingi kórinisi desek artyq emes.
Ekinshiden, halyqaralyq birlestik/uıymdardyń kóbeıýi jaǵdaıdy ýshyqtyryp otyr. G20, UQShU, BRIKS, ShYU sekildi alıanstar ózara baqtalastyqqa umtylyp, saıası-ekonomıkalyq toqyraýǵa ákeldi. Munyń naqty mysalyn uıym otyrysyndaǵy daýys berý kezeńinen baıqaýǵa bolady. Ózge uıymdaǵy kózqaras, ortaq aqsha-nesıe saıasaty sekildi faktorlar BUU-daǵy alaýyzdyqqa ıtermelep otyr.
Úshinshiden, bıýrokratııalyq kedergilerdiń de mańyzy zor. Qazir qaǵazbastylyq pen nátıjesiz jıyn-kezdesýdiń «otanyna» aınalǵan uıym óz jolyn ózi baılaýda. Ótken aıda BUU bas hatshysy Antonıý Gýterrısh keltirgen statıstıkaǵa sensek, uıymnyń 80 paıyz esebin eshkim oqymaıdy. Bas hatshy synaı sóılep, júıedegi keleńsizdikti ashyp aıtqan edi.
Onyń sózinshe, tek ótken jyldyń ózinde BUU 240 organnyń qatysýymen 27 myń jınalys ótkizgen. Al BUU hatshylyǵy 1100 baıandama ázirlegen – 1990 jylmen salystyrǵanda 20 paıyzǵa kóp. Alaıda jıyndardyń nátıjesi az, baıandamalardy oqyp jatqan adam joqtyń qasy.
– Jıyn men eseptiń kóptigi júıeni – barlyǵymyzdy – shegimizge jetkizedi. BUU esebiniń kóbi oqylmaıdy. Eń tanymal degen qujattyń 5 paıyzy 5500 retten artyq júkteledi, al árbir besinshi esep 1000 retten az júkteledi. Onyń ústine júkteý oqyldy degendi bildirmeıdi, – dedi Antonıý Gýterrısh.
Bıýdjet tapshylyǵy – 5,1 mlrd dollar
Qarjylyq qıyndyqty daǵdarystyń bir bóligine jatqyzýǵa bolatyn sekildi. Eń iri bıýdjettik donor sanalatyn AQSh uıymǵa 2,7 mlrd dollar bereshek: turaqty bıýdjetke mindetti tólemderi boıynsha– 1,5 mlrd dollar, beıbitshilikti qoldaý boıynsha operatsııalarǵa – 1,2 mlrd dollar qaryz. Jalpy qazir BUU-da turaqty bıýdjetke 2,4 mlrd dollar jáne bitimgershilik qyzmetke 2,7 mlrd dollar tólenbegen jarna bar.
Qarjy jetispeýinen qyzmetkerlerdi qysqartý beleń alǵan. Jyl basynda Shveıtsarııa, Taıland, Mıanmada qysqartý júrdi, Kóshi-qon jónindegi halyqaralyq uıym taǵy 6 myń adamdy jumystan shyǵarmaq.
Osy oraıda aıta ketetin bir jaıt bar. Qazir dúnıejúzilik uıymǵa múshe 190 memlekettiń tek 61-i barlyq qarjylyq mindettemesin ýaqytyly ótep keledi. Qazaqstan alǵashqy bestikten túsken emes: belgilengen 30 kún ishinde qarjylyq mindettemesin sońǵy tıynyna deıin aýdarýdy dástúrge aınaldyrǵan.
Qalǵan elder sózbuıdaǵa salyp, jarnany keshiktirgenimen, túbi tóleýge múddeli. Sebebi eger memlekettiń qaryzy eki jyldyq qaryzǵa teń bolsa, BUU Bas Assambleıasyndaǵy daýysynan aıyrylady. Keıin Bas Assambleıa arnaıy sheshim qabyldamaıynsha, boryshker el daýysyn keri qaıtara almaıdy.
Qazaqstan Qaýipsizdik Keńesine qosyla ma?
Prezıdent BUU Bas hatshysynyń orynbasary jáne Qarýsyzdaný jónindegi konferentsııanyń bas hatshysy retinde Jenevadaǵy keńsesin úsh jylǵa jýyq basqardy. Demek, uıymnyń ishki-syrtqy ahýalynan habardar. Reformaǵa qatysty Qazaqstannyń naqty kontseptsııasyn Nıý-Iorkte estıtinimiz kúmánsiz, dese de sarapshylar negizgi ıdeıanyń shet-jaǵasyn sezip otyr.
QR Prezıdenti janyndaǵy QSZI halyqaralyq qaýipsizdik bóliminiń sarapshysy Temirlan Ábýǵalıdiń sózinshe, Qasym-Jomart Toqaev usynatyn ózgeristiń basty dińgegi – Qaýipsizdik Keńesi bolmaq. Ondaǵy múshe elderdiń sany ulǵaıýy yqtımal jáne orta derjava retinde Qazaqstan bul statýstan dámeli.
– Bári de bolashaqta BUU qandaı reformalar qabyldaıtynyna baılanysty bolady. Búgin senimdi túrde bir nárseni aıtyp ketýge bolady: Qazaqstan – halyqaralyq qoǵamdastyqta dıplomatııalyq kópir quryp otyrǵan beıbitsúıgish memleket. Biz uıymnyń kópjaqty dıplomatııa sııaqty negizgi qundylyqtaryn dáıekti túrde qoldaımyz, sondaı-aq ártúrli óńirler arasynda baılanystyrýshy býyn bola otyryp, orta jáne damýshy derjavalardyń rólin kúsheıtýge umtylamyz.
2017–2018 jyldary Qaýipsizdik Keńesiniń turaqty emes múshesi retinde Qazaqstan halyqaralyq qaýipsizdikti nyǵaıtýǵa syndarly úles qosa alatyn qabiletin dáleldedi. Osy turǵydan alǵanda, elimizdi Qaýipsizdik Keńesindegi jańa múshelik formattarǵa úmitkerler qatarynda qarastyrý qısyndy bolar edi, – deıdi spıker.
Prezıdent buǵan deıin Qaýipsizdik Keńesine Qazaqstan sekildi elder qosylýy kerek degen pikirdi búkpesiz aıtty. Sondyqtan rasymen, atalǵan ıdeıany qaıta estýimiz ǵajep emes.
Al Qaýipsizdik Keńesi degenimiz ne, ol qanshalyqty mańyzdy? Bul - qur sheńber emes, saıası salmaǵy bar orta. Keńeske múshe elder beıbitshilikke qaýip tóndiretin memleketterge májbúrlep aıtqanyn jasatýǵa haqysy bar. BUU Jarǵysynyń 25-babyna sáıkes, «uıym músheleri Qaýipsizdik Keńesiniń sheshimderine baǵynýǵa jáne olardy oryndaýǵa kelisýge» mindetti. ıAǵnı, Qazaqstan qatarǵa kirse, uıymnyń ishki sheshimderi men syrtqy saıasattaǵy araǵaıyndyqqa áser etedi degen sóz.
– Keńeste «orta derjavalardyń» jáne barlyq damýshy elderdiń úni kúsheıetinine, anyq estiletinine kámil senemin. Baıqaýymyzsha, Qaýipsizdik Keńesi tyǵyryqtan shyǵa almaıtyn sııaqty. Sondyqtan beıbitshilik pen qaýipsizdikti saqtaýda mańyzdy ról atqara alýy úshin onyń quramynda basqa elder, sonyń ishinde Qazaqstan da bolýy kerek. Bizdiń óńirde Uıymǵa múshe memleketterdiń yqpaldastyǵynyń jandanýy Azııadaǵy ózara is-qımyl jáne senim sharalary jónindegi keńesti qurlyqtaǵy deldaldyq pen bitimgershilikke úles qosýǵa qabiletti tolyqqandy halyqaralyq uıymǵa aınaldyrýda oń yqpal etti, – dedi Memleket basshysy.
ıAdrolyq qarý men Taıaý Shyǵys taǵdyry
Qasym-Jomart Toqaev qatysqan BUU Bas Assambleıasynyń 78-sessııasynda 2045 jylǵa qaraı ıadrolyq qarýdan tolyq bas tartýdyń strategııalyq josparyn nazarǵa alǵan bolatyn. Temirlan Ábýǵalıdiń pikirinshe, reformanyń kelesi baǵyty osy taqyrypqa arnalady.
– Mundaı maqsat qoıý – sımvoldyq qana emes, ıadrolyq derjavalarǵa moraldyq tejeý men saıası qysym kórsetýdiń strategııalyq tetigi. ıAdrolyq emes memleketterdiń rólin eshqashan kemitýge bolmaıdy, óıtkeni olar jahandyq kún tártibin qalyptastyryp, ıadrolyq bolashaqqa qarsy koalıtsııany biriktiredi. Olardyń belsendi kúsh-jigerinsiz álemdik antııadrolyq konsensýsqa qol jetkizý múmkin emes.
Munda máseleniń oryndalý múmkindiginen góri onyń moraldyq-saıası qundylyǵy týraly aıtý mańyzdy. Álemdegi tórtinshi eń iri ıadrolyq arsenaldan óz erkimen bas tartqan jáne taratpaý men qarýsyzdaný ıdeıalaryn dáıekti túrde ilgeriletip kele jatqan Qazaqstan ıadrosyz bolashaqqa umtylýyn jalǵastyrýy tıis, – dedi sarapshy.
Bizge óńirlik azyq-túlik jetkizýshige aınalý úshin Taıaý Shyǵystyń tynysh bolǵany mańyzdy. Elimiz álemdegi eń iri bıdaı men un eksporttaýshylarynyń qataryna kiredi. Túrkııa, Qytaı, Iran jáne Parsy shyǵanaǵyndaǵy arab memleketteriniń áriptestik keńesiniń naryǵynda oryn alyp jatyrmyz. 2028 jylǵa qaraı ishki naryqty negizgi azyq-túlik ónimderimen tolyq qamtıtyn josparymyz bar, demek eksport úlesi artatyn ýaqyt alda. Bul oraıda logıstıkalyq balama baǵyt pen azyq-túlik naryǵynyń jaı-kúıi Taıaý Shyǵysqa baılaýly bolmaq.
– Qazaqstan ekonomıkalyq turǵydan óńirlerdi baılanystyratyn mańyzdy tranzıttik el ekeni túsinikti. Mysaly, Orta dáliz jyl saıyn azyq-túlik eksporttaý arnasy retinde kúsheıýde. Bıyl jalpy tasymal kólemi 4 mln tonnaǵa jetedi dep otyrmyz, bul ótken jylmen salystyrǵanda 20%-ǵa artyq.
Azyq-túlik áleýeti men tranzıttik baǵyttardy damyta alsaq, óńirlik azyq-túlik jetkizý ortalyǵyna aınalý múmkindigi bar. Shyn máninde, qazirdiń ózinde bul mindetti Ortalyq Azııa men Aýǵanstan elderi úshin atqaryp otyrmyz, – dep atap ótti Temirlan Ábýǵalı.
Qazaqstan Taıaý Shyǵys daǵdarysyn sheshýde mańyzdy rólge ıe. Ásirese, álem elderin Aýǵanstanǵa gýmanıtarlyq-ekonomıkalyq kómek kórsetýge udaıy shaqyryp keledi. BUU-nyń Ortalyq Azııa men Aýǵanstanǵa arnalǵan ornyqty damý maqsattary jónindegi óńirlik ortalyǵy qurylǵaly atalǵan bastama jańa deńgeıge ótkenin kórdik. Elimiz usynatyn reformalyq ıdeıalardyń ishinde ortalyqty tıimdi paıdalaný arqyly Taıaý Shyǵystaǵy máselelerdi sheshý bastamasy bolatyn syńaıly.
Memleket basshysy birneshe apta buryn ShYU-ǵa múshe memleketter basshylary keńesinde de ortalyq áleýetin paıdalanýdy usyndy.
– Tamyz aıynyń basynda Birikken Ulttar Uıymy Bas hatshysynyń qatysýymen Almatyda BUU-nyń Ortalyq Azııa men Aýǵanstan úshin ornyqty damý maqsattary jónindegi óńirlik ortalyq resmı túrde ashyldy. ShYU-ǵa qatysýshy memleketterge barlyq basym baǵytta belsendi aımaqtyq baılanys ornatý jáne kúsh-jigerdi úılestirý úshin atalǵan Ortalyqtyń áleýetin birlese paıdalanýdy usynamyz, – dedi Prezıdent.
Álemde 120 qaqtyǵys oshaǵy bar
Klımat ózgerisine qatysty da alań kóp. Munyń zardabyn Qazaqstan qazirden tartyp otyr. Prezıdent eki jyl burynǵy BUU jıynynda kóptegen joba júzege asatynyn aıtyp, keler jyly elde ótetin Aımaqtyq klımattyq sammıtine arqa súıegen edi.
QR Prezıdenti janyndaǵy QSZI halyqaralyq qaýipsizdik bóliminiń sarapshysy Temirlan Ábýǵalı irgeli uıymda klımat máselesiniń kóterilýi Ortalyq Azııadaǵy ahýalǵa aıtarlyqtaı áser etedi dep sanaıdy. Ásirese basty syn-qater – aýyl sharýashylyǵy men energetıkanyń damýyna kedergi bolatyn sý resýrstaryn basqarýdyń sheshimi shyǵýy múmkin.
– Klımattyń ózgerýi shyǵyndardyń ósýine, kóshi-qon aǵyndarynyń kúsheıýine jáne azyq-túlik qaýipsizdigine tónetin qaterlerge ákeledi. Keler jyly josparlanǵan Óńirlik klımattyq sammıti tek klımattyń ózgerýin emes, sonymen qatar Qazaqstan men óńir úshin ózekti ekologııalyq máselelerdi de engizýge jol ashady.
Sammıttiń maqsaty – «jasyl» ekonomıkaǵa ınvestıtsııalardy arttyrý jáne klımattyń ózgerýine beıimdelý máseleleri boıynsha BUU-men yntymaqtastyqty nyǵaıtý. Ortalyq Azııa elderi úshin basymdyqtardyń biri – Eýropalyq odaqpen «jasyl dáliz» jobasy boıynsha ózara is-qımyldy damytý bolmaq, – dep túıindedi sarapshy.
Qazaqstan usynatyn sońǵy usynystyń qataryna vandalızm, dinaralyq jáne konfessııaaralyq qaıshylyqtardy qosýǵa bolatyndaı. Qasym-Jomart Toqaev BUU-nyń 78-sessııasynda «qarý-jaraqqa tyıym salýmen nemese deklaratsııaǵa qol qoıýmen ǵana beıbitshilik ornamaıdy» dep ashyp aıtqany este. Qyrkúıektegi basqosýda atalǵan taqyryp qaıta kóteriletinine kúmán joq, sebebi bul olqylyqtar qoǵamdyq qaýipsizdikke nuqsan keltiretin keleńsizdik sanatynda.
– Islamǵa jáne basqa da dinderge qatysty jasalǵan mundaı taǵylyq áreketterden erkindiktiń, sóz bostandyǵynyń jáne demokratııanyń nyshany bilinbeıdi. Quran sekildi qasıetti kitaptardyń bári vandalızmnen quqyqtyq turǵyda qorǵalýǵa tıis. Túptep kelgende, beıbitshilik mádenıeti tek «birligimiz – áralýandyǵymyzda» jáne ózara qurmet qaǵıdattaryna negizdele alady, – dedi Memleket basshysy.
Uıymnyń daǵdarys kezeńinde ekenin moıyndaý bir bólek, reformalaýǵa áreket jasaý tym basqa. Buǵan deıin alǵashqy qadam jasaldy – BUU Bas hatshysy da, sala sarapshylary da negizgi túıtkildi tizip shyqqan. Endi sheshimge aıaq basý qaldy.
Qazir 80 jyldyq dóńgeleńgen dataǵa oraı «BUU-80» bastamasy qolǵa alynyp jatyr. Bastama uıymnyń áskerı qaqtyǵystardan bastap kóshi-qonǵa, klımattyq apattar men tehnologııalyq ózgeristerge deıin jaýap berý qabiletin kúsheıtýdi kózdeıdi. Bıýdjetti qysqartý, saıası qaıshylyqtar men syrtqy qysymdarmen kúresý de josparda bar.
Jalpy «BUU-80» bastamasy úsh negizgi baǵytqa negizdelgen:
· Іshki tıimdilikti arttyrý, sonyń ishinde bıýrokratııany qysqartý;
· Mandattardy qaıta qaraý, qajetsiz jáne eskirgenderin alyp tastaý;
· Qurylymdyq ózgerister, BUU júıesiniń arhıtektýrasyn taldaý jáne qajet bolsa ózgerister engizý.
P.S. Árıne, Prezıdent aıtqandaı, BUU ǵalamdyq qaqtyǵystardy sheshýge qaýqarsyz. Alaıda qazirgi jaǵdaıda uıymǵa esh balama joq ári jańa alıansqa birigý eki ese qaýipti. Álemde Gaza, Ýkraınadan bólek 120 qaqtyǵys oshaǵy qaınaǵan shaqta bar uıymnyń abyroıyn qalypqa keltirýden ózge jol qalmaı otyr. Al Qazaqstan úshin Memleket basshysy usynatyn sheshimder men onyń el bolashaǵymen baılanysy mańyzdy.