BUU bas hatshylary tarıhta qandaı isimen este qaldy
ASTANA. KAZINFORM — Bas Hatshy — Birikken Ulttar Uıymyndaǵy eń joǵary laýazym. Osy joǵary laýazymnyń tizginin ustap turǵanda jahandyq protsesterge áser etip, álemdik daǵdarystar men qaqtyǵystar kezinde tórelik aıtqan tulǵalar boldy. Kazinform tilshisi BUU qurylǵannan oǵan bas hatshy bolǵan 9 tulǵanyń tarıhtaǵy ornyna sholý jasap kórdi.
Brıtanııalyq dıplomat Gledvın Djebb BUU-nyń birinshi basshysy boldy. Biraq ol qyzmetiniń sońyna deıin Bas hatshynyń mindetin atqarýshy laýazymymen jumys istedi (1945 j. 24 qazan — 1946 j. 1 aqpan). Osy qysqa ýaqyttyń ishinde ol uıym tarıhyndaǵy eń tegeýrindi kóshbasshylardyń biri retinde este qaldy. Ekinshi dúnıejúzilik soǵystan álem endi es jıyp jatqan kezde BUU-nyń barynsha beıtarap, táýelsiz uıym bolyp qalyptasýyna kóp eńbek sińirdi.
Gledvın Djebtiń ornyna 1946 jyly norvegııalyq Trıgve Lı kelip, 6 jyl qyzmet etti (1946 j. 1 aqpan — 1952 j. 10 qarasha). Ol Bas hatshy bolǵan kezde álemdegi geosaıası shıelenis qaıta ýshyǵa bastaǵan bolatyn. Aqyry Trıgve Lı basshylyq qyzmetin merziminen buryn aıaqtaýǵa májbúr boldy.
Degenmen, ol Bas hatshylyqqa deıin BUU Jarǵysyn daıyndaýǵa úles qosty. Osy eńbegi úshin ol BUU-nyń birinshi resmı bas hatshysy bolyp saılandy. Al 1950 jyly 1 qarashada Bas Assambleıa onyń merzimin 1954 jyldyń 1 aqpanyna deıin uzartty.
Bul kezeńde Koreıa soǵysy (1950 j. 25 maýsym — 1953 j. 27 shilde), Batys Berlın blokadasy (1948 j. 24 maýsym — 1949 j. 12 mamyr), Kashmır daǵdarysy (1949 j., Úndistan men Pákistan arasyndaǵy áskerı qaqtyǵys), Izraıldiń memleket qurý kúresi (1948 jyly 14 Mamyrda táýelsizdik jarııalady, bul Arab Lıgasymen soǵys týdyrdy), Indonezııadaǵy áskerı qaqtyǵys (1945-1950 jj táýelsizdik úshin kúres) jáne Qytaıdaǵy azamattyq soǵys oryn aldy.
Lı BUU kúshteriniń qolbasshylyǵy AQSh-tyń qaramaǵynda qalǵany úshin synǵa ushyrady. AQSh pen KSRO qysymynan keıin Trıgve Lı 1952 jyly qarashada otstavkaǵa ketti.
Shved dıplomaty Dag Hammarsheldtiń bitimgerlik mıssııasy (1953 j.10 sáýir-1961 j. 18 kyrkúıek) norvegııalyq áriptesine qaraǵanda sátti shyqty. Sol úshin ony BUU tarıhyndaǵy eń úzdik Bas hatshy dep baǵalaıtyndar bar.
Dag Hammarsheld Izraıl men arab elderin tatýlastyrýǵa tyrysty, koreı soǵysynan keıin AQSh pen Qytaı arasyndaǵy tutqyndardy bosatý úshin kelissózder júrgizdi, Sýets daǵdarysyn sheshýge kúsh saldy (ekinshi arab — ızraıl soǵysy, 1956 j. qazan-1957 j. naýryz).
Onyń kúsh salýymen BUU tótenshe Qarýly Kúshteri (UNEF) quryldy. 1956 jyly Frantsııa, Ulybrıtanııa men Izraıldiń Mysyrǵa basyp kirgennen keıin UNEF bitimgerlik mıssııasyn bastady. Bul oqıǵa BUU-nyń bitimger kontıngent joldaý dástúrine jol ashty.
Dag Hammarsheld BUU tarıhyndaǵy qyzmet babymen júrip jan tapsyrǵan jalǵyz basshy boldy. Kongo Demokratııalyq Respýblıkasy táýelsizdik alǵannan keıin týyndaǵan áskerı qaqtyǵysty sheshýge belsendi atsalysty. Sol sapardan qaıtqan jolda ushaq apatqa ushyrap, borttaǵy 14 jolaýshymen birge qaza tapty.
Kóziniń tirisinde atqarǵan ólsheýsiz eńbegi úshin kesh bolsa da, Nobel syılyǵymen marapattaldy.
Dag Hammarsheldtiń izin jalǵaýǵa Bırma dıplomaty Ý Tan keldi. Áýelde Hammarsheldtiń qalǵan merzimine Bas hatshynyń mindetin atqarýshy bolyp taǵaıyndalǵan ol keıin tolyq merzimge taǵaıyndaldy (1961 jylǵy 30 qarasha — 1971 jylǵy 31 jeltoqsan).
Tan Karıb daǵdarysy kezinde AQSh pen Keńes Odaǵy arasyndaǵy kelissózderde kózge tústi (1962 j.qazan). Eki memleket arasyndaǵy aýqymdy ıadrolyq soǵystyń betin qaıtarǵan Ý Tan dep dáripteıtinder bar.
Kongodaǵy daǵdarys ta Ý Tannyń kezinde toqtady. Biraq Vetnam soǵysy (1955-1975) men Arab-Izraıl soǵysyn BUU toqtata almady.
1967 jyldan bastap Kıpr túrikteri men Kıpr grekteri arasyndaǵy daý kúsheıip, oǵan Túrkııa kıligýge daıyn otyrdy. BUU Bas hatshysy belsendi kelissózder júrgizý arqyly ol áskerı shıelenistiń aldyn aldy.
Aýstrııalyq Kýrt Valdhaım (1972 j.1 qańtar — 1981 j. 31 jeltoqsan) BUU-nyń gýmanıtarlyq kómekterdi úılestirýshi rólin nyǵaıtyp, «Qyrǵı qabaq soǵys» kezeńinde basshylyq etken tulǵa retinde tarıhta qaldy.
Ol basshylyq etken kezeńde BUU Bangladeshke, Nıkaragýaǵa, Afrıkanyń Sýdan-Sahel aımaǵyna, Gvatemala men Namıbııaǵa kómek kórsetip, Kıprde, Iemende, Angolada, Gvıneıada jáne ásirese Taıaý Shyǵysta bitimgerlik operatsııalar uıymdastyrdy. Sol kezde soǵys órti sharpyp turǵan Sırııaǵa, Lıvanǵa, Izraılge, mysyr men Iordanııaǵa bardy. BUU-nyń aımaqtaǵy beıbitshilikti saqtaý jónindegi mıssııalaryna ınspektsııa júrgizip, Úndistanmen, Pákistanmen kelissózge qatysty. 1975 jyly Vetnam soǵysy aıaqtalǵannan keıin bosqyndarǵa gýmanıtarlyq kómek kórsetýde qatty qaırat kórsetti.
Kýrt Valdhaım daǵdarysty beıbit jolmen sheship, BUU-ny halyqaralyq qaqtyǵystarǵa beıtarap deldal retinde tartýǵa tyrysty.
Ol damýda kenje qalǵan elderdiń qarsylyǵyna qaramastan 1976 jyly Bas hatshy bolyp qaıta saılandy. Biraq 1981 jyly Qytaı úkimeti onyń úshinshi merzimine veto qoıdy. Onyń qyzmetin synaıtyn saıasattanýshylar men tarıhshylar uıymdaǵy bıýrokratııalyq jáne qarjylyq problemalardy kóre tura qurylymdyq reformalardy bastamady dep aıyptaıdy.
Perý dıplomaty Haver Peres de Kýelıardyń (1982 j.1 qańtar — 1991 j. 31 jeltoqsan) kezinde «qyrǵı qabaq soǵys» aıaqtaldy. Ony BUU-nyń jumysyn názik dıplomatııaǵa baǵyttaǵan basshy dep qaraýǵa bolady.
Ol BUU basshylyǵynda ózin asa ustamdy, saq dıplomat retinde kórsetti. Qyrǵı qabaq soǵystyń eki tarabyna da onyń kandıdatýrasy qolaıly boldy.
Onyń kúsh salýymen sovet armııasyn Aýǵanstannan shyǵarǵan Jeneva kelisimderine qol qoıyldy (1988). Sondaı-aq ol BUU basshysy retinde Kambodjadaǵy azamattyq soǵysty aıaqtaýǵa kúsh saldy. Namıbııanyń Táýelsizdik josparyn qoldap, Iran-Irak soǵysyn toqtatty (1980-1988).
Onyń tusynda BUU belsendi halyqaralyq dıalog alańyna aınaldy. Ásirese KSRO (Gorbachev) men AQSh (Reıgan/Býsh) arasyndaǵy jylymyq beleń aldy.
Býtros Býtros-Galı BUU-nyń altynshy bas hatshysy boldy (1992 j.1 qańtar — 1996 j. 31 jeltoqsan). Buǵan Afrıka birligi uıymynyń 1991 jyly kelesi Bas hatshy afrıkalyq bolý kerek degen talaby yqpal etkenin aıtý kerek.
Bas hatshy bolǵan alǵashqy aılarda Býtros Galı «beıbitshilikti saqtaý» tujyrymdamasynyń ornyna «beıbitshilik ornatý» tujyrymdamasyn usyndy.
1993 jyldyń ortasynda ol 19 elge baryp, 13 bitimgershilik operatsııany tekserdi.
Onyń Bas hatshylyq dáýirinde tarıhtaǵy eń qaıǵyly betterdiń biri — Rýandadaǵy azamattyq soǵys pen genotsıd boldy. BUU bitimger kontıngentin Rýandaǵa kirgizýge Býtros Galıdiń dáti daýalamady.
1996 jyly ol ekinshi merzimge úmitker bolý nıetin jarııalaǵanymen, AQSh veto quqyǵyn paıdalanyp, onyń qaıta dodaǵa túsýine kedergi keltirdi.
Gana dıplomaty Kofı Annan halyqaralyq uıymda uzaq jáne tabysty mansapqa ıe bolǵan BUU-nyń 7-shi Bas hatshysy boldy (1997 j.1 qańtar — 2006 j. 31 jeltoqsan).
Kofı Annan Bas hatshysy bolǵan kezde BUU kóp nársege qol jetkizdi. Sonyń ishinde hımııalyq jáne ıadrolyq qarý men ımmýn tapshylyǵy dertiniń taralýyna tosqaýyl qoıýda tabysty eńbek etti. Sondaı-aq, adam quqyqtaryn, eńbek qatynastaryn, qorshaǵan ortany qorǵaý jáne sybaılas jemqorlyqqa qarsy kúreste jańashyl bastamalardy iske asyrdy.
Ońtústik Koreıa dıplomaty Pan Gı Mýn (2007 j.1 qańtar-2016 j. 31 jeltoqsan), BUU-ǵa Bas hatshy bolǵan kezde klımattyń ózgerýine qarsy kúres jandanyp, «tynyq kúsh» dıplomatııasy ústemdik qurdy.
Ol Kopengagende (2009) jáne Parıjde (2015) klımattyń ózgerýine arnalǵan sheshýshi konferentsııalar uıymdastyryp, álemdegi jetekshi ekonomıkalardy qorshaǵan ortaǵa tastaıtyn shyǵaryndylardy azaıtýǵa jáne jańartylatyn qýat kózderine ınvestıtsııa salýǵa jumyldyra bildi.
Onyń kezinde AQSh Irakqa basyp kirdi (2003–2011jj.). Sırııadaǵy azamat soǵysy (2011 jyldan bastap), Lıvııa soǵysy jáne Kaddafı rejıminiń qulaýy (2011), Soltústik Koreıanyń ıadrolyq qarýmen qoqan-loqqy kórsetý Pan Gı Mýnnyń kezinde oryn aldy.
Lıberal qoǵam ony LGBT quqyqtary týraly kótergen Bas hatshy retinde dáripteıdi.
Wall Street Journal ony BUU-nyń «kórinbeıtin adamy» dep atady. 2010 jyly BUU-nyń bitimgerlik bazasynan Gaıtıdegi sý kózinen lastaıtyn sarqyndy tarap, tyrysqaq órshidi. Gaıtı azamattary AQSh Joǵarǵy sotyna BUU mıssııasynyń ústinen talap aryz túsirdi.
Portýgalııa týmasy Antonıo Gýterrısh — 2017 jyldyń 1 qańtarynan beri BUU-nyń Bas hatshysy.
Onyń kezinde Reseı men Ýkraına, Izraıl men Palestına, Armenııa men Ázerbaıjan arasyndaǵy áskerı qaqtyǵystar órship, 2024 jyldyń 2 qazanynda Izraıl Gýterrıshti «persona non grata» dep jarııalady. Oǵan BUU basshysy Irannyń Izraılge qarsy jasaǵan zymyran shabýylyn qatań aıyptamaýy sebep boldy.
Onyń tóraǵalyǵy kezinde BUU Reseı men Ýkraına arasyndaǵy birqatar qaqtyǵysta Bas Assambleıa qabyldaýǵa mindetti emes dep esepteletin aıyptaý sheshimderin shyǵardy. Izraıl men Palestınada BUU Adam quqyqtary jónindegi komıssııasynyń esebine qaramastan genotsıdti moıyndamaıdy. Armenııa men Ázerbaıjan qaqtyǵysynda BUU Qaýipsizdik Keńesi tıimsiz áreket etti dep esepteıtinder de bar.
COVID pandemııasy kezinde BUU-ny áreketsiz otyr dep synaǵandar kóp boldy.
2023 jyly BUU gýmanıtarlyq kómekke 22,7 mıllıard dollar jumyldyryp, óz tarıhynda rekord jasady. Resmı esepterde ol qarajattyń 160 mıllıonǵa jýyq muqtaj jandy qoldaýǵa jumsalǵany aıtylyp júr. Ásirese Aýǵanstandaǵy, Sýdandaǵy, Iemendegi, Palestınadaǵy qaqtyǵystardan zardap shekkenderdiń ómirin jeńildetýge, Sırııa men Túrkııadaǵy jer silkinisteriniń, Lıvııa, Malavı jáne Mozambıktegi sý tasqynynyń saldaryn joıýǵa atsalysty.
Qazir onyń moınynda BUU-nyń jumysyn túbegeıli reformalaý mindeti tur.
Aıta keteıik, budan buryn BUU-nyń 22 qyrkúıek kúni ótetin konferentsııasynda 10 memleket ókili Palestınanyń memlekettiligin moıyndaıtyny aıtyldy.