Bul halyq sanaǵynda kezinde ózge ult ókili bop jazylyp ketkenderge qazaqtyǵyna oralýyna múmkindik berilýi kerek ? saıasattanýshy Á. Ǵalı

ALMATY. Qańtardyń 19-sy. QazAqparat /Erlik Erjanuly/ - 36 kúnnen keıin táýelsiz Qazaqstan tarıhyndaǵy 2-shi búkilqazaqstandyq ulttyq halyq sanaǵy bastalady. Qazir bul sharaǵa jer-jerlerde qyzý daıyndyq júrip jatyr. Biz osyǵan oraı kandıdattyq jáne doktorlyq dıssertatsııasyn tarıhı demografııadan qorǵaǵan, belgili saıasattanýshy Ázimbaı Ǵalıdy áńgimege tartqan edik.

-Әzimbaı aғa, aқpannyң 25-i men naýryzdyң 6-sy aralyғynda өtetin 2-shi bүkilқazaқstandyқ ұlttyқ halyқ sanaғynyң bұғan deıingi sanaқtan қandaı basty aıyrmashylyқtary bar? - Egemendik kezeңinde birinshi bүkilқazaқstandyқ ұlttyқ halyқ sanaғy 1999 jyly өtti. Meniң oıymsha өtken sanaқta құzyrly organdar tolyқ қamtyldy degenmen biraz jұrtshylyқ tizimge ilinbeı қaldy. Olardyң ishinde aýyldan қalaғa jұmys izdep kelip esh jerde tirkelmeı pәterde tұrғandar kөp boldy. Al olar tұryp jatқan pәterdiң қojaıyndary mende pәtershi bar dep aıtpady. Өıtkeni birinshiden, bұl jaғdaıda olar salyқ tөleıtin edi. Ekinshiden, ol kezde jylýdy өlsheıtin құraldar barlyқ pәterde birdeı bolғan joқ. Eger mende adam bar dese, olardyң kommýnaldyқ tөlemderi de өsetin edi. Osy sebepti biraz adamdar ne қalada, ne aýylda tirkelmeı қaldy. Jalpy Қazaқ jerindegi alғashқy jalpyhalyқ sanaғy 1897 jyly boldy. Ol Reseı ımperııasynyң sanaғy bolatyn. Sodan keıin 1920 jyly boldy. Biraқ ol kezde Қazaқ ASSR-niң terrıtorııasynda әli Keңes үkimeti tolyқ ornamaғan. Adaılar ol kezde Keңes үkimetimen kelispeı sanaққa moıynsynғan joқ. Odan keıin 1923 jyly қala jұrtshylyғynyң sanaғy өtti. Jalpy halyқtyқ keңestik halyқ sanaғy ekinshi ret 1926 jyly boldy. Al 1937 jylғy үshinshi halyқ sanaғynyң derekterin ortalyқ komıtet jarty jyldan keıin dұrys emes dep taýyp, 1939 jyly қaıtadan sanaқ jүrgizdi. Sondaı-aқ 1937 jylғy sanaқty jүrgizgenderdiң birazyn atyp tastady. Өıtkeni onda 1932-1933 jyldary bolғan asharshylyқtyң derekteri kөrinip қalғan bolatyn. Keңestik halyқ sanaғy bұdan keıin 1959, 1970, 1979, 1989 jyldary өtti. Alaıda olardyң eshқaısysynda қazaқ halқynyң mүddesi elep-eskerilmedi. Kýrchatov sııaқty jabyқ қalalardyң tұrғyndary men әskerı bөlimderdegi jaýyngerler өzge қalalarғa bөlip jazylғandyқtan, egemendik kelgen tұsta respýblıkadaғy jalpy halyқ қansha, қaıda tұrady degen sұraққa naқty jaýap bolmady. Sol sebepti orys jұrtshylyғynyң sany tәýelsizdik jyldary biz oılaғannan kөbirek bop shyқty. Keıin el aýmaғynan Reseı әskeri shyғarylғan kezde әskerı bөlimderde қyzmet jasaғan ofıtserlerdiң bir bөligi kөship ketti. Қazaқstanda basқa ұlt өkilderiniң azaıýyn keıin bәzbireýler dabyraıtyp kөrsetip, ony saıası oıynnyң құralyna aınaldyrýғa әrekettengenmen, odan өzderi kүtkendeı үlken nәtıje shyғara almady. - Tarıhshy retinde bұl sanaқtan siz ne kүtesiz? - Bұl sanaққa bәrimiz de үlken үmitpen қaraımyz. Өıtkeni ol birқatar құndy derekterge қol jetkizedi. Olar halyқtyң tұrmys jaғdaıyna, kәsibine, jұmyssyzdyққa, dinı senimine jәne memlekettik tildi jәne shet tilderin қanshalyқty biletinine қatysty saýaldarғa jaýap taýyp beredi. Mysaly osy ýaқytқa deıin bәlenshe myң қazaқ shoқynypty dep әrkim әrtүrli sandy aıtady. Al dәleldi naқty derek eshkimde joқ. Әrkim өzinshe boljam jasaıdy. Sol sııaқty bireýler қazaқ tilin bilmeıtin 40 paıyz қazaқ bar dep jүr. Bұl da shyndyққa esh қıyspaıdy. 1999 jylғy sanaқta ana tilin bilmeıtin қazaқtardyң sany 50 myңnan sәl ғana asatyn. Endi bıylғy sanaқtyң derekteri shyққannan keıin biz naқty tsıfrlarғa қol jetkizemiz. Sebebi әrbir sanaқtyң derekteri arasynda қandaı da bir baılanys, қısyn bolady. Ol shyққannan keıin қazaқ қazaқsha bilmeıdi eken, өz tilin өzderi mensinbeıdi eken, degen alypқashty әңgime azaıady. Jalpy osy joly sanaқty өtkizýge 58 myң esepshi, 13 myң tekserýshi, 1676 meңgerýshi tartylғaly otyr. Olar 40 mıllıondaı blanki toltyrmaқ. Ol skaner arқyly 4 aıdyң ishinde өңdeledi. Sondyқtan onyң қorytyndysy shyққan kezde halyқtyң naқty әleýmettik beınesin, sanyn, sapasyn jәne onyң қandaı problemalary bar ekenin tolyқ bile alamyz.- Қazaқ halқynyң demografııalyқ өsimi қazir қalaı jүrip jatyr? Aldaғy 2-3 jylғa boljam jasaı alasyz ba? - Bүgingi taңda қazaқ jұrtshylyғy soңғy eki jylda jyl saıyn 200 myңғa adamғa өsip otyr. Onyң 164 myңy tabıғı өsim, 40 myңy oralmandar. Eger taғy үsh jyl osy қarқynmen өssek, bes jylda қazaқtyң sany bir mıllıonғa, al 10 jylda eki mıllıon adamғa ұlғaıady. Bir mıllıon degeniңiz, Estonııadaғy bir mıllıon estonnyң sanymen bara-bar. Sondyқtan bұl biz үshin jaқsy өrleý. Meniң oıymsha tabıғı өsim aldaғy 2-3 jyldyң ishinde tөmendemeıdi. Oralmandar sany da «Nұrly kөsh» baғdarlamasynyң қabyldanýyna oraı birshama өsedi. Biraқ қazaқtyң tabıғı өsiminiң koefıtsıenti nekege tұrýshylardyң sanynyң өsýine tәýeldi bop tұr. 3-4 jyldan keıin қaıtadan týý tөmendep ketýi mүmkin. Өıtkeni қazaқ otbasynda týatyn balalardyң sany orta eseppen 2,6-dan artyқ emes. ıAғnı tөrtinshi, besinshi balanyң týýy sırep barady. Қazaқtyң қalaғa kөptep kөshe bastaýy sapalyқ kөrsetkishin - materıaldyқ jaғdaıyn, bilimin, tұrmys dәrejesin өsirgenmen, bұl үrdis týýdy tөmendetýde. Endigi үlken mәsele, ol basқa halyқtardy қazaққa siңirýge қatysty týyndap otyr. Mysaly өzbek bop ketken қazaқtar kөp. Keңes dәýirinde olardy өzbek қyp jazyp jibergen. Қazir olar қazaқtyғyna қaıta almaı jүr. Jalpy otarshyldyқ saldaryn jeңý үshin jұmysty osydan bastaý kerek edi. Keңestik kezeңde kөptegen nemister men evreıler orys bop jazylyp ketti. Sondyқtan myna sanaқtyң aldynda jұrtshylyқ arasynda eң aldymen etnografııalyқ, aғartýshylyқ jұmys jүrgizý kerek. Өıtkeni sanaқta sizdiң құjatyңyzdan қazaқtyңyzdy teksermeıdi. Қazaқ bop sezinseңiz, қazaқ bop jazylasyz. Mәselen bizdiң bir týysқandarymyz Қytaıda tұrғan kezde otbasynyң jartysy ұıғyr, jartysy қazaқ bop jazylyp ketken. Ұıғyr bop jazylғan soң keıbireýi endi өzin jartylaı ұıғyr dep sezinedi. Al is jүzinde atalary naımannyң қarakereıi. - Bұl pikirleriңiz memleket құraýshy ұlt retinde Үkimet ýaқyt өtkizbeı қazaқ halқynyң қoғamdyқ, saıası statýsyn aıқyndaý kerek degen oıғa jeteleıtin sııaқty? - Egemendik tұsynda kezinde өzge ұlt bop jazylyp ketkenderge қazaқ bop қaıtýғa joldy ashý kerek. Ұlt degenimiz - ұlttyқ sana. Bizde қazaқsha bilmeı-aқ, қazaқ bop sezinbeı-aқ құjatynda қazaқ bop jazylғandar az ba? Al қazaқsha sýdaı bop, құjatynda өzbek bop jүrgen azamattar olardan kөp bolmasa az emes. Өz elinde өzin osylaı өgeısitip jүrgen biz ғana shyғarmyz. Sondyқtan қoldanystaғy keıbir zaңdarғa өzgeris engizý kerek. Mysaly Izraılde mұndaı zaң bar. Kezinde ұltaralyқ қaқtyғystar bolғan jerlerge Izraıl үkimeti arnaıy ұshaқ jiberip, evreımin degenderdiң bәrin tıep, kөshirip alyp keldi. Kөbisiniң құjatynda basқa ұlt jazylғan. Keıbiriniң құjattary da bolғan joқ. Biraқ eki kýә tabylsa boldy, evreımin degenniң bәrine famılııasyna қaramaı evreı dep jaңa құjat berdi. Bizde keңes dәýirde қalyptasқan bir eski tүsinik bar. Әkesi ne sheshesiniң biri sol ұlttan bolsa ғana balalary sol ұlttyң өkili bop jazyla alady degen. Osy kөқarasқa өzgeris қajet. Mysaly orys halқynyң 1992 jyldan beri tabıғı өsimi joқ. Biraқ basқa halyқtar orys bop jazylyp jatyr. Mәselen birneshe mıllıon ýkraın өzin orys dep sezinedi. Sol sııaқty jerlesimiz Jırınovskıı de өzin orys dep esepteıdi. Onyң әkesi evreı, sheshesi orys. Sondyқtan bұl sanaқ bizdi biraz mәselede oılandyrýy kerek. Қazaқstan jұrtshylyғynyң ıntegratsııasyn (yқpaldasýyn), birigýin, assımılıatsııasyn (siңýin), jaқyndasýyn, konsolıdatsııasyn (shoғyrlanýyn) oılaý kerek. Assımılıatsııa - progressıvti үrdis dep esepteledi dүnıe jүzinde. Kim өzin қandaı ұlttyң өkilimin dep sezinse, solaı jazýғa mүmkindik berý kerek. Biraқ mindetti tүrde sol memlekettiң tilin bilýi shart. Bұl biz ұmtylyp jatқan demokratııanyң bir belgisi sanalady. - Әңgimeңizge rahmet.