Buqtyrma – Shyǵys Qazaqstannyń energetıkasy men landshaftyn ózgertken bóget
ÓSKEMEN. KAZINFORM – Kazinform agenttiginiń 105 jyldyǵyna oraı oqyrman nazaryna Buqtyrma sý elektr stantsııasy men onyń attas sý qoımasy qurylysy kezinde túsirilgen sırek fotosýretterdi usynbaqpyz. Aýqymdy jobanyń tarıhymen agenttik tilshisi tanysyp qaıtty.
Buqtyrma sý elektr stantsııasy - Qazaqstandaǵy eń qýatty stantsııa. Al bul SES-pen attas sý qoımasy - álemdegi eń iri ondyqqa kiredi. Naqty aıtqanda, kólemi jaǵynan 5-orynda. Arhıvterden tabylǵan biregeı kadrlar tek ınjenerlik jetistikterdi ǵana emes, myńdaǵan adamnyń ómirin máńgilikke ózgertken tarıhı betburysty da kórsetedi.
Surapyl soǵys keıinge shegergen bastama
Arhıv derekterine súıensek, Ertis ózeninde SES salý jónindegi alǵashqy usynystar 1930 jyldary aıtylǵan. Bul Reseıdi elektrlendirý josparynyń jalǵasy retinde boldy. Alaıda Uly Otan soǵysy bul jobanyń iske asýyn birneshe onjyldyqqa keıinge shegerdi. Tek 1952 jyly KSRO Mınıstrler keńesi mańyzdy qurylysty bastaý týraly sheshim qabyldady.
Ol kezde óńirde taý-ken ónerkásibi qyzý qarqynmen damyp jatty, al jańa qýat kózderi aýadaı qajet edi. Jobalaýdy «Gıdroproekt» ınstıtýtynyń Lenıngradtaǵy bólimshesi qolǵa aldy.
- Jobalaýshylar stantsııa ornalasatyn jerdi óte sátti tańdady. Qurylysty sý astynda emes, arnaıy bógetpen qorshalǵan qurǵaq shuńqyrlarda júrgizý múmkin boldy. Birinshi kezektegi bógetterdiń artynda oń jaq jaǵalaýda sý tógetin bóget turǵyzyldy, al ekinshi kezektegi bógetterdiń artynda - tikeleı SES-tiń ózi salyndy, - dep eske aldy jobada jumys istegen ınjenerler.
Alǵashqy qujattarda SES 6 agregatpen jobalanǵan. Alaıda qurylys barysynda olardyń sany 9-ǵa deıin ulǵaıyp, qýattylyǵy 435 MVt-tan 675 MVt-qa deıin artty. Soǵan qaramastan, shyǵyndar aıtarlyqtaı óspegen.
Kentke qala mártebesi berildi
Buqtyrma SES-i qurylysy «Ertissesqurylys» kásipornyna tapsyryldy. Bul mekemeni ınjenerlik jańashyldyǵymen aty ańyzǵa aınalǵan Mıhaıl Vasılevıch Inıýshın basqarǵan. Onyń jetekshiligindegi ujym buǵan deıin qysqa merzimde Ertistegi alǵashqy sý elektr stantsııasy - Óskemen SES-in salyp, tanymal bolǵan edi. Al jańa nysan iri eldi mekenderden alshaqta ornalasqandyqtan, qurylysshylarǵa baspana qajet boldy.
1952 jyly qazirgi Serebrıansk qalasy turǵan jerde Frýnze atyndaǵy kolhoz bolǵan-tuǵyn. Arada bir jyl ótkende alǵashqy jyljymaly úıler salynyp, keıinirek mektep, klýb, aýrýhana, elektr jelileri boı kóterdi. On jyldan soń Serebrıanka jumysshy kenti qala mártebesine ıe bolyp, Serebrıansk dep ataldy.
Bul málimetterdiń barlyǵy Serebrıansk qalalyq kitaphanasyndaǵy ólketaný zalynda saqtaýly. Ony jergilikti jurt Mıhaıl Vasılevıch Inıýshınniń mýzeı-úıi dep ataıdy.
- Bul zal úlken qurylystyń jetekshisi Mıhaıl Vasılevıch turǵan úıde ornalasqan. Munda onyń jeke zattary - mármárden jasalǵan qalamush, dıskili telefon saqtalǵan. Buqtyrma SES-iniń tarıhyna arnalǵan tutas bir zalymyz bar. Ekspozıtsııada stantsııanyń naqty maketi, qurylysshylar túsken tarıhı fotolar qoıylǵan. Mysaly, alǵashqy kelgen brıgadanyń 1952 jylǵy sýreti, shatyrly qalashyqtyń kórinisteri kózge ottaı basylady. Zaldyń ortasynda tarıhı sát beınelengen - Mıhaıl Vasılevıch Inıýshın radıotilshilerdiń ortasynda turyp, Buqtyrma SES-iniń alǵashqy agregatynyń iske qosylǵanyn telefon arqyly habarlap tur, - deıdi ólketaný zalynyń meńgerýshisi Galına Samohval.
Muraǵattarda saqtalǵan qundy derekter
1953 jyly SES-tiń bógetin turǵyzý úshin alǵashqy jer qazý jumystary bastaldy. Qurylys barysynyń ár kezeńi mınýtyna deıin tirkelip otyrǵan. 1955 jyldyń jeltoqsanynda «Kozlovka» qosalqy stantsııasy men «Óskemen SES - Serebrıanka» LEP-i salyndy.
1956 jylǵy 4 maýsymda shlıýz ýchaskesiniń jumysshylary alty kún ishinde shlıýzdiń tómengi arnasynyń kotlovanynan sýdy tolyqtaı soryp shyǵardy. 1956 jyldyń 19 maýsymynda saǵat 18:00-de Ertis ózeniniń túbine bylaı dep jazylǵan jez taqtaı ornatyldy: «Buqtyrma SES-iniń bógeti 1956 jylǵy 19 maýsymda qalandy». Sol kúni sý quıatyn bógetke alǵashqy beton quıyla bastady.
- 1957 jyldyń 29 qyrkúıeginde birinshi kezektegi bógettiń tusynda sý quıatyn bógettiń kotlovany sýǵa toltyryldy. Ertis endi bógettiń tóbesi arqyly jańa arnamen aǵa bastady. Al 10 qazanda saǵat 15:30-da 25 tonnalyq samosval júrgizýshisi Vasılıı Polozkov ózenge sońǵy tekshe metr topyraqty tókti. Ertis máńgige bógeldi. Bul kún tek SES-tiń ǵana emes, búkil Ertis gıdroenergetıkasynyń shejiresine endi, - deıdi arhıv materıaldaryn aqtarǵan Galına Samohval.
1960 jyldyń 14 tamyzynda, ıaǵnı Qurylysshylar kúni, SES-tiń alǵashqy agregaty ónerkásiptik paıdalanýǵa berildi. Bul kún Buqtyrma SES-iniń týǵan kúni bolyp sanalady.
Óz ýaqytynan ozyq ádis
Mýzeı qorynda akademık Shapyq Shókın atyndaǵy QazǴZII-diń professory, tehnıka ǵylymdarynyń kandıdaty Ahmedovtiń maqalasy da bar. Onda Buqtyrma SES-i qurylysyndaǵy basty jańalyqtardyń biri - «qatty betondy» paıdalaný týraly egjeı-tegjeıli jazylǵan. Bul ádistiń avtory - ınjener Mıhaıl Inıýshın. Ol bul jańalyǵymen álemdik gıdroenergetıkany ondaǵan jylǵa alǵa ozdyrǵan.
- 1959 jyldyń naýryz aıynda Serebrıanskide ótken Búkilodaqtyq keńeste Mıhaıl Inıýshın bógetterdi betondaý ádisin usyndy. Ol - tsementi az, qatty betondy qoldaný bolatyn. Mundaı beton joǵary temperatýra kezinde paıda bolatyn jaryqtardan qorǵaıtyn. Óıtkeni beton qatqan kezde temperatýrasy 30 gradýsqa deıin kóteriledi, keıin qorshaǵan ortanyń temperatýrasyna deıin salqyndaıdy. Al Serebrıanskide ol -4 gradýs, - dep jazady professor.
Bul naǵyz serpilis bolyp, tsement shyǵyny 35% deıin qysqardy, beton tez qatyp, temperatýra birqalypty taraldy. Alaıda bul betondy tóseý úshin qýatty tehnıkalar kerek edi, al ol kezde ondaı mashınalar joq bolatyn.
Degenmen SES qurylysynda P.A. Lýt, M.M. Sobolev, T. Aspandııarov sııaqty bilikti ınjenerler eńbek etti. Olar bar tehnıkanyń negizinde arnaıy mehanızmder jasap, betondy tóseýge múmkindik berdi. Mysaly, betondy arnaıy DT-54 traktoryna ornatylǵan vıbratorlarmen tegistep, nyǵyzdady. Qylyshyn súıregen qystyń -45 gradýs sýyǵynda da qurylys toqtaǵan joq. Temperatýralyq rejımdi saqtaý úshin arnaıy jyljymaly shatyrlar qoldanyldy.
1958 jyly beton quıý kólemi 16 myń tekshe metr bolsa, 1960 jyly ol 260 myńnan asty. Búginde beton tóseýdiń bul ádisi búkil álemde keń taralǵan RCC (Roller Compacted Concrete) tehnologııasynyń alǵashqy nusqasy retinde tanylǵan. Bul ádis alǵash ret Japonııada 20 jyldan keıin qoldanylǵanymen, onyń otany - Serebrıanka ekeni búginde naqty dáleldengen.
Sý astynda qalǵan aýyl
Qurylystyń jyldam qarqyn alýyna baılanysty óńirde sý qoımasyn toltyrý jumystary da bastaldy. 1960 jyldyń 19 sáýirinde sý toltyrý protsesi bastalyp, bir aıdan keıin onyń kólemi alǵashqy bir mıllıard tekshe metr sýǵa jetti.
Nátıjesinde 50-den astam kolhoz, bir iri sovhoz jáne 10 myń gektardan astam orman sý astynda qaldy. 27 myń adamǵa qonys aýdarý qajet boldy. Olardyń arasynda kúrshimdik Qabdikárim Nursadyqovtyń otbasy da bar-tuǵyn. Olar ol kezde Qosaǵash kolhozynda ómir súrgen.
- Qosaǵash úlken aýyl edi. Mal sharýashylyǵymen aınalystyq, iri qara ósirdik, egin ektik. Ózimizdiń aılaǵymyz, tipti maı zaýytymyz boldy. Ákem iri qara fermasyn basqardy. Aýyl joǵarǵy jáne tómengi Qosaǵash bolyp ekige bólinetin. 1957 jyly aýylymyz sý astynda qalatyny belgili boldy. Sol kezde kórshiles aýyldar – Dingek, Qamysty da sol jaǵdaıǵa tústi. Men mektepti bitirip, Semeıdegi Zoovetınstıtýtqa túsken kezim. Sol jyly búkil aýylymyz Kúrshimge jaqyn mańdaǵy Tastoǵanǵa kóshirildi. Ol Kúrshimnen nebári 5 shaqyrym jerde ornalasqan, – dep eske aldy Qabdikárim ata.
Qazir ol 86 jasta. Biraq týǵan jerin áli kúnge deıin umytpaǵan. Onyń aıtýynsha, Tastoǵan burynǵy Qosaǵashpen salystyrǵanda shaǵyn aýyl boldy. Mektep jetispegen soń, keńeıtýge týra kelipti. Al Qosaǵashtaǵy mektep úlken, temir shatyrly edi – ol zamanda bul úlken jetistik edi.
- Qazirgi Quıǵan aýylynyń turǵyndary da sonda qonys aýdardy. Olardy jaı ǵana taýǵa qaraı joǵaryraq jerge kóshirdi. Biraq memleket turǵyndarǵa daıyn úı bergen joq. Halyq «asarlatyp», ıaǵnı birigip, óz kúshterimen úı turǵyzdy. Osylaısha aýylymyz joıylyp, Buqtyrma sý qoımasynyń astynda qaldy, - dep sózin túıindedi qarııa.
Ortalyq Azııadaǵy eń iri sý qoımasy
Qazir Buqtyrma sý qoımasy Ortalyq Azııadaǵy eń úlken bolyp sanalady. Onyń jalpy aýdany - 5 490 sharshy shaqyrym, tereńdigi - 60 metrge deıin jetedi.
Bul jasandy qoıma óńirdiń týrızmin damytýǵa túrtki boldy: demalys bazalary, sanatorııler, rekreatsııalyq aımaqtar ashyldy. Degenmen onyń basty maqsaty - Buqtyrma SES-iniń úzdiksiz jumysyn qamtamasyz etý edi.
Buqtyrma SES-i tolyqtaı 1968 jyldyń 12 tamyzynda paıdalanýǵa berildi. Stantsııa Shyǵys Qazaqstannyń energetıkalyq kartasyn túbegeıli ózgertti: ónerkásipti senimdi elektr qýatymen qamtamasyz etti, keme qatynasynyń jaǵdaıyn jaqsartty, balyq sharýashylyǵyn damytýǵa múmkindik berdi.
Kemelerdiń ótýi úshin munda tórt kameraly shlıýz, joǵarǵy jáne tómengi arnalar, qabyrǵalyq aılaqtar, tonnel túrindegi sý aǵyzǵyshtar salyndy. Bul ınjenerlik sheshim 500 shaqyrymǵa deıingi tereń keme júretin jol ashty.
Stantsııa iske qosylǵan sátten beri 111,5 mıllıard kVt/saǵattan astam elektr energııasyn óndirdi. SES tolyǵymen avtomattandyrylǵan, qazirgi zamanǵy týrbınalyq jabdyqtarmen jabdyqtalǵan. Segiz agregatta radıaldy-ostik týrbınalar bolsa, jetinshi agregat sol kezeń úshin erekshe dıagonaldi týrbınamen jabdyqtalǵan. Bul tehnologııa KSRO-da alǵash ret qoldanyldy.
Sonymen qatar eki jaqtan sý alatyn spıraldy kameramen jabdyqtalǵan týrbına paıdalanýǵa berildi. Bul gıdroenergetıkadaǵy mańyzdy tehnologııalyq jańalyq boldy.
1997 jyly SES «Kaztsınk» JShS-ine jalǵa berildi. Osy kezden bastap aýqymdy tehnıkalyq jańǵyrtý, qaıta jańartý jumystary bastaldy.
- Buqtyrma SES-i týraly aıtqanda, «eń» degen sóz jıi qoldanylady. Bul - Qazaqstandaǵy eń qýatty sý elektr stantsııasy. Ol qurylysy kezinde-aq erekshe nysan boldy. Sebebi munda KSRO-da alǵash ret «qatty beton» tehnologııasy qoldanyldy. Ol shyn máninde óte berik bolyp shyqty. 2002 jyly 60 túrli núkteden beton synamalary alynyp, eki táýelsiz zerthanaǵa jiberildi. Zertteý nátıjesinde betonnyń beriktigi qurylys kezindegi kórsetkishten de joǵary ekeni dáleldendi. Sondyqtan Buqtyrma bógeti – álemdegi eń myqty bóget dep tanyldy, – deıdi Galına Samohval.
Eske salsaq, osyǵan deıin Túrksib — óńirge jan bitirgen magıstral ekendigi jaıly jazǵanbyz.