Búkil el bolyp tabıǵat apatyna ushyraǵan batysqazaqstandyqtarǵa jan-jaqtan qol ushyn berýde - Májilis depýtaty Shavhat Ótemisov
Sý apatynan kelgen zardaptardy óz kózimen kórgen depýtat Shavhat Ótemisov Aq Jaıyq óńiriniń búgingi tynys-tirshiligin, tabıǵat apatynyń saldaryn joıý baǵytynda atqarylyp jatqan jumystardy jan-jaqty baıandap berdi.
- Shavhat Ánesuly, ózińiz jýyrda Aq Jaıyq óńirine baryp qaıttyńyz. Tabıǵat apatyna ushyraǵan turǵyndarmen júzdestińizder.
- Bul bizdiń jaqta kópten beri bolmaǵan tabıǵı apat. Qazir arnaıy komıssııa shyǵyndardyń esebin shyǵaryp jatyr. Aldyn ala málimetter boıynsha kóshirýge májbúr bolǵan adamdardyń sany 8 myńnyń ústinde. 9 myńdaı úıler, saıajaıdaǵy úıler sýǵa ketken. Sonyń ishinde 1400-den astamy turǵyn úı. Árıne, bul turǵyndar úshin óte úlken qıyndyqtar týǵyzyp jatyr. Elbasy alǵashqy kúnnen bastap Batys Qazaqstan oblysynyń jaǵdaıyn óz qadaǵalaýynda ustap keledi. Prezıdent 870 mln teńge qarajat bólý týraly Úkimetke tapsyrma berdi. Ol aqsha tústi. Aıta ketý kerek, jergilikti bılik tez shara qoldandy, memlekettik komıssııa qarajat máselesin sheshýdi jedel qolǵa aldy. Qazir búkil el bolyp tabıǵat apatyna ushyraǵandarǵa kómektesip jatyr. Sonyń arqasynda jaǵdaı durystalyp keledi.
Árbir oblys 100 mln teńge kóleminde qarjy berýdi josparlap jatyr. Keıbir oblystar ol aqshany aýdardy. Aıtalyq, Mańystaý, Atyraý oblystarynan qarjy túskeni belgili boldy. Gýmanıtarlyq kómek kórsetkender de bar. Imanǵalı Tasmaǵambetovtyń shuǵyl qolǵa alýymen Astana qalasynan arnaıy kómek Oralǵa jetti. «Elordadan Batys Qazaqstanǵa» degen uranmen úsh júk kóligi turǵyndarǵa birinshi qajetti taýarlardy, azyq-túlikti alyp bardy. Qaraǵandy, Shyǵys Qazaqstan, Ońtústik Qazaqstan oblystary alǵashqy lekte kómek qolyn sozdy.
Sonymen qatar arnaıy qor ashyldy. Ol qorǵa qarapaıym adamdar da, memlekettik uıymdar men jeke kásipkerlik ujymdary da aqsha aýdaryp jatyr.
- Jınalǵan qarajattyń talan-tarajǵa túsip ketpeýin kim qadaǵalaıdy?
- Durys aıtasyz. Bul az aqsha emes. Meniń oıymsha, arnaıy komıssııa qurylyp, árbir teńge orny-ornyna maqsatty túrde jumsalýy tıis. Sony baqylaýǵa alý kerek. Bul jerde «Nur Otan» partııasy tarapynan da baqylaý bolady dep oılaımyn.
Osy tabıǵat apatymen kúresý barysynda jastardyń belsendilik tanytqanyn arnaıy aıtyp ótýim kerek. «Jas Otan» uıymynyń jetekshileri Oralǵa baryp, uran tastap, jastardy Batys Qazaqstan oblysyna kómektesýge shaqyrdy. Olar jazda qurylys otrıadtaryn uıymdastyrýdy qolǵa alyp jatyr. Búgingi tańda jergilikti jastardy jınap, qutqarý sharalaryn atqardy. Oraldaǵy «Jas Otan» men «Jasyl el» uıymdary belsendilik tanytty. Biz barǵanda jastardyń ortasynda «Jas Otan» jastar qanatynyń atqarýshy hatshysy Nurlan Óteshov júr. Bul jastardyń saıası óskenin, patrıottyq sezimderiniń joǵary ekenin kórsetti.
- Sý alǵan aýyldardy aralap kórdińizder me?
- Iá. Depýtattar toby Tasqala, Zelenov, Aqjaıyq aýdandarynda bolyp, turǵyndarmen kezdestik. Qalada 16 evakýatsııalyq pýnkt ashylǵan eken, onda ýaqytsha turyp jatqandarmen de tildesip, jaǵdaılarymen tanystyq. Búgingi tańda 1200-deı adam sol pýnktterde turyp jatyr.
Biz barǵan kezde Tasqala aýdanynda sý keri qaıtypty. Úılerdiń qulap jatqanyn kórdik. Bizdiń jaqta úılerdiń syrtyn aqtap qoıady. Sýdyń deńgeıi qansha jerge kóterilgenin anyq kórdik. Keıbir úılerde terezesinen asyp ketipti. Shatyryna deıin basyp ketken úıler bar. Olar saman tastan salynǵan úıler. Jergilikti turǵyndardyń aıtýynsha, saman tastan salǵan úıler sýdy boıyna sińirip turady da, sý ketken kezde opyrylyp qulap túsetin kórinedi.
Al bizdiń depýtattardyń arasynda Shyǵys Qazaqstan óńirinen kelgender bar. Áriptesterimniń aıtýy boıynsha, shyǵysta úılerdi aǵashtan jasaıdy eken. Ol jaqta taýly jer bolǵan soń, ózender tasqyny jıi-jıi bolyp turady. Halyq qashan sý tasıtynyn aldyn ala bilip otyrady. Qujattaryn alyp, zattaryn bıikke shyǵaryp qoıady. Sý kelgen ýaqytta ketip qalady. Tasqyn ótken soń, qaıtyp kelip, esik-terezelerdi ashyp, úıin keptirip alady. Sóıtip, aǵashtan jasalǵan úı qulamaıdy. Sol sebepti burynǵy úılerinde tura beredi. Keleshekte elimizdiń ózge óńirlerinde de osyndaı jaıtty eskerý kerek sııaqty.
- Osy sý tasqynynyń shyǵý sebepteri anyqtaldy ma?
- Basty sebep qystyń aıaǵynda, kóktemniń basynda qar kóp jaýǵan. Kún birden jylyp ketti de, qar tez eridi. Jerdiń tońy túsip úlgirmegen ǵoı. Sondyqtan tasqyn sý bárin alyp ketti. Bári retimen bolyp otyrsa, ıaǵnı, kún jylynyp, toń túsip, qardyń sýy kúndiz erip, túnde qatyp, jerge sińse, mundaı tabıǵı apat bolmas edi.
Oral qalasy, Tasqala, Zelenov aýdanynan keıin úlken qaýip tóndirgeni Aqjaıyq aýdanynyń Alǵabas aýly. Sol jerde Qaraǵaı men Bestoǵaı mekenderi sýǵa ketti. Biz barǵanda aınalysy sýda tur. Keıbir adamdardy tikushaq arqyly qutqarǵan eken. Tikushaq qonatyn jer de qalmaǵan, 80-nen astam adamdy qutqarý baspaldaǵymen kóterip alypty.
- Sýǵa ketkender joq pa?
- Qudaıǵa shúkir, ázirshe adam shyǵyny joq. Maldary men tehnıkalary sýǵa ketkender az emes. Qazir shyǵyn eseptelip bolǵan soń, bıýdjetten de qarajat bólinedi dep kútilýde.
- Batys óńirinde kólik joldary qanshalyqty zardap shekti?
- Avtokólik joldarynyń buzylǵany bar. Kóp jerde qatty tolqyndar kópirlerdi buzyp alyp ketken. Qalalardy, aýyldardy sý almasyn dep qorshap qoıatyn bıik jar qabaqtar, ıaǵnı, bógetter buzylǵan. Derkól, Shaǵan ózenderi bógetterdi buzyp, eldi mekenderdi sý alyp ketken. Olardy jóndeý úshin de qyrýar qarjy kerek bolady.
- Sheshilýi kúrdeli qandaı másele bar?
- Taǵy bir kúrdeli másele - saıajaıda turyp kelgen adamdardyń jaǵdaıy. Olar jan-jaqtan kóship kelgender ǵoı. Qaladan úı alýǵa qarajattary jetpegen soń, saıajaılardy mekendep keldi. Olardyń kóbinde úıdiń menshigine baılanysty qujattary joq. Turǵynjaıǵa tirkelgeni týraly málimetteri de joq. Qazirgideı jaǵdaıda endi múldem baspanasyz qaldy. Olardy úımen qalaı qamtamasyz etýge bolady? Memleketten bólingen qarajatqa úı salynyp berilse, ol erteńgi kúni zańsyz bolyp shyǵýy múmkin.
Sol saıajaıdaǵy bir úıde qansha adam, qansha otbasy turdy? Qujat bolmaǵan soń, ol jaǵy da belgisiz. Ekinshi másele osyǵan kelip tirelýi múmkin. Osynyń bári kóp jumysty talap etedi. Biraq, meniń oıymsha, bara-bara bári de retine keletin bolar. Eń bastysy, qystyń salqyny túskenge deıin qalaı bolǵanda da, tabıǵat apatynan úısiz qalǵandardyń máselesin tolyq sheship berý qajet. Endigi maqsat birde-bir adam kómeksiz qalmaýy kerek.
- Bıyl oblystyń ońtústiktigindegi Bókeıorda, Jańaqala, Kaztalov aýdandaryn sý alǵan joq pa?
- Joq. Ol jaqta basqa qaýip bar. 1993 jyly Qaraózen men Saryózenge sý kóp keldi de, Kaztalov aýdany sý tasqynynyń astynda qaldy. Qazir endi ózenderge sý kelip jatyr. Sonshama tónip turǵan qaýip joq. Baqylaýda tur. Eger 1993 jylǵydaı tıisti shara alynbasa, ol jaqty da sý alýy múmkin.
- Barǵan saparyńyzda qandaı oı túıdińiz?
- Adamdy qıyndyq biriktiredi eken. Soǵan bizdiń kózimiz jetip otyr. Kórdińiz be, búkil el bolyp tabıǵat apatyna ushyraǵan batysqazaqstandyqtarǵa jan-jaqtan qol ushyn berýde. Ol da bizdiń qazaǵymyzdyń bir erekshe qasıeti. Bul maqtanyshpen aıtatyndaı qaıyrymdy is. Bizdiń elde turyp, óz Otanym dep esepteıtin ózge ult ókilderi de azamattyq paryzyn tanytýda. Jaıyq óńiriniń turǵyndaryna qoldaý bildirgen barsha halyqqa rızashylyǵymyzdy bildiremiz.
- Jaıyq óńiriniń problemalaryn aıtqanda, avtokólik joldaryna toqtalmaýǵa bolmas. Osy apattardyń saldaryn joıý barysynda oǵan da aıryqsha kóńil bólý kerek sııaqty?
- Ókinishke oraı respýblıka boıynsha avtokólik joldary eń artta qalǵan oblysqa jatamyz. Búkil oblys joldarynyń 20 paıyzyna ǵana asfalt tóselgen! Bul máselelerdi depýtattar da jıi kóterip keledi. Jergilikti bılik te respýblıka aldyna másele qoıyp júr. Sonyń arqasynda qazir Chapaev-Kaztalov avtojolyna qarjy bólindi. Bıylǵa deıin 40 shaqyrym asfalt tóseldi. Ústimizdegi jyly taǵy da 40 shaqyrym jol salynady, oǵan da aqsha bólindi. Degenmen osy baǵyttaǵy jumystar áli de belsendi túrde jasalýy kerek dep oılaımyn.
Qaratóbe jaǵyna tas jol tóselip bara jatyr. Alaıda, bul jumystyń basy dep aıtýǵa bolady.
- Al Orda, Jánibek baǵyttary boıynsha qashan jol salynady?
- Oral men Bókeıordasy aýdanynyń qashyqtyǵy 525 shaqyrym. Sonyń teń jartysy ǵana tas jol. Qalǵany sazdan jasalǵan greıder. Batys óńirinen shyqqan depýtattar bolyp bul máseleni de kóterip júrmiz.
Qazirgi jospar bylaı bolyp tur. Aldymen Chapaev pen Kaztalovty qosý, sodan keıin Kaztalov pen Jánibekti qosý kózdelýde. Odan ári Bókeıordasy aýdanynyń ortalyǵy Saıqynǵa shyǵý jospary jasalǵan. Biraq bul baǵyt 600-700 shaqyrymdyq aınalma jol bolyp ketedi. Turǵyndar úshin óte tıimsiz.
Negizinde halyq úshin Bókeıordasy aýdanyna Jańaqala arqyly barý óte yńǵaıly. Bul baǵytqa jol salý jospary bolǵanmen, qarajat áli bólingen joq.
Sonymen qatar halyqtyń jol qatynasyn jaqsartýda temir jol kóliginiń tıimdiligi orasan zor. Buryn 1980 jyldardyń sońynda «Oral-Astrahan» baǵytynda júretin tirkemeli eki vagon boldy. Ol Bókeıordasy, Jánibek jáne Atyraý oblysynyń Qurmanǵazy aýdandarynyń turǵyndaryn Oralǵa jetkizip turdy. Óte tıimdi edi. Keńes odaǵy taraǵan soń, ol vagondar toqtap qaldy.
Qazir Saıqyn, Jánibek stansalarynyń ústinen poıyzdar júrip jatyr, biraq biri de toqtamaıdy. Áli kúnge deıin qansha kótersek te, bul másele sheshimin tappaı keledi. Endi osy másele sheshile me degen úmitimiz bar. Biz buryn másele qoıǵanda, Keden organdary qarsy degendeı jaýap alatynbyz. Endi bir Kedendik odaqqa kirgen soń, sheshilýi tıis. Shekarashylarmen kelisýimiz kerek.
«Oral-Astrahan» tirkemeli vagondardyń nege júrmeı qalǵan sebebin de bizder anyqtadyq. Ekonomıkalyq jaǵynan eseptegende tıimsiz degen jaýap aldyq. Ol kezde bizdiń ekonomıkamyz da damymaǵan kezi, halyqtyń da turmysy aýyr boldy. Jumyssyz qalǵan aýyl turǵyndary qaýipti bolsa da, arzandaý bolady dep shaǵyn avtobýstarmen qatynaýdy jón kórdi.
Al endi qazir ekonomıkamyz turaqtylyq qalypqa keldi. Halyqtyń da áleýmettik jaǵdaıy jaqsarýda. Aýyl turǵyndary mal ustap, ony satyp, paıdasyn kóre bastady. Eldi mekender arasynda qarym-qatynas ta artty. Meniń oıymsha, sol birneshe vagony bar poıyzdy qazir jiberse, ol óziniń ekonomıkalyq jaǵynan tıimdiligin kórseter edi. Ári Atyraý, Batys Qazaqstan oblystarynyń qarym-qatynasy jaqsarar edi. Tipti Qazaqstan men Reseı arasynda jaqsy baılanys ornaıtyny anyq. Jaıyq óńiri Reseıdiń bes aımaǵymen, ıaǵnı, Astrahan, Volgograd, Saratov, Samara, Orynbor gýbernııalarymen shektesip jatyr. Shyny kerek, sońǵy jyldary Reseıde turatyn qazaq qandastarymyzdyń bizdiń eldegi týystaryna kelip-ketýi de qıyndap ketken edi. Eki elge ortaq poıyz shyqsa, bul másele de sheshileri sózsiz.
- Tek bir-eki qalamen shektelmeı, múmkin Astrahan, Oral, Aqtóbe baǵytymen júretin poıyz shyǵarýǵa bolatyn shyǵar.
- Qalaı bolǵanda da, biz ekonomıkalyq tıimdiligin qarastyrýymyz qajet. Eki memleketke de, turǵyndarǵa da paıdaly bolatyn temir jol qatynasyn shyǵarý - kezek kúttirmeıtin másele.
Qazir bir Keden odaǵyna kirdik. Erteń Birtutas ekonomıkalyq keńistikke kirgeli otyrmyz. Sol kezde Qazaqstan men Reseı arasynda júrip-turýǵa eshqandaı kedergi bolmaıdy. Mysaly, Oraldyń kásipkeri eshqandaı qosymsha baj salyqtaryn tólemeı-aq óz taýaryn Astrahanǵa alyp baryp ótkizýine bolady. Sol sekildi astrahandyq kásipkerler de bizdiń elde saýda jasaýyna jol ashylady. Sondyqtan eki eldiń arasyn qosatyn poezd kerek bolady. Osy máseleni bizder kóterip júrmiz, atqarýshy bılik naqty istermen aınalysýy kerek dep oılaımyn.
- Múmkin Syrtqy ister mınıstrligi arqyly sheshýge bolatyn shyǵar?
- Ol mınıstrlik emes, bul jerde ekonomıkalyq másele bolǵan soń, bizdiń Úkimet qolǵa alýy qajet. Bul jobany júzege asyrý úshin Qazaqstan men Reseı eki jaqty kelisimshartqa otyrýy kerek. Bizdiń úkimettegilerdiń aıtýynsha, Reseı tarapy qoldasa, bul máseleni sheshýge bolatyn sııaqty.
- Al sizder jıi kóterip júrgen Astana men Oraldyń arasyndaǵy poıyz qatynasy da áli sheshilgen joq qoı?
- Osy máselemen aınalysatyn laýazym ıeleriniń bizge bergen jaýabynda bıyl Astana men Atyraý arasyna júretin poıyzdyń shyǵarytyny atap kórsetilgen. Kelesi jyldan bastap Oral men Astanany qosý josparlanǵan. Olardyń aıtatyn basty sebebi vagondar jetispeıdi. Endi qazir údemeli ındýstrııalyq-ınnovatsııalyq damý baǵdarlamasy sheńberinde vagon shyǵaratyn zaýyt ashyp jatyrmyz. Soǵan qaraǵanda vagondardyń jetispeýshiligin sheshetin múmkindik týady. Sol sebepti bul máseleni tezirek sheshýdi kózdep otyrmyz.
- Oı bóliskenińizge raqmet.