Búginde BUU aldynda qandaı syn-tegeýrinder tur: halyqaralyq sarapshylardyń pikiri
ASTANA. KAZINFORM — Bıyl qazan aıynda Birikken Ulttar Uıymynyń qurylǵanyna 80 jyl tolady. Qazaqstan Prezıdenti Qasym-Jomart Toqaev jaqynda Qazaqstan halqyna Joldaýynda osy oqıǵaǵa erekshe toqtalǵan edi. Halyqaralyq sarapshylar Kazinform agenttigine bergen suhbatynda BUU-nyń búgingi ahýaly týraly pikirlerin ortaǵa saldy.
Nıý-Iorktegi Withers zańgerlik fırmasynyń aǵa seriktesi Florıan Lavonyń aıtýynsha, Qaýipsizdik keńesin reformalaý týraly pikirtalas ondaǵan jyldar boıy jalǵasyp keledi jáne basty másele Keńeske múshe elder quramyn keńeıtý tóńireginde bolyp otyr. Sondaı-aq, amerıkalyq zańger — «BUU Qaýipsizdik Keńesiniń quqyqtary men múmkindikterin keńeıtý: zamanaýı qaýip-qaterlerge qarsy turý úshin qajet reformalar» kitabynyń avtorlarynyń biri.
— Florıan Lavo hanym, Sizdiń pikirińizshe, BUU 80 jylda qandaı basty jetistikterge jetti?
— 1945 jyly qurylǵannan beri BUU memleketter úshin shıelenisterdi beıbit jolmen sheshý jáne ujymdyq qaýipsizdikti nyǵaıtý úshin mańyzdy forýmǵa aınaldy. Uıym otarsyzdandyrý protsesin júrgizýge atsalysty; bitimgershilik turaqtylyqty qamtamasyz etýdiń taptyrmas quralyna aınaldy jáne tutastaı alǵanda BUU teńiz quqyǵynan bastap adam quqyqtaryna deıin qazirgi zamanǵy halyqaralyq quqyq sheńberin bekitti.
Bul jetistikter BUU-nyń jahandyq mańyzyn kórsetedi.
Uıym sondaı-aq ámbebap qundylyqtar men uzaq merzimdi maqsattar boıynsha konsensýsty qalyptastyrýda mańyzdy ról atqardy. 1948 jyly Bas Assambleıanyń Adam quqyqtarynyń jalpyǵa ortaq deklaratsııasyn qabyldaýy, halyqaralyq qylmystyq trıbýnaldardyń qurylýy jáne 2030 jylǵa deıingi ornyqty damý salasyndaǵy kún tártibiniń qabyldanýy — munyń bári Uıymnyń jahandyq standarttardy belgileýge qabiletti ekenin kórsetedi. Búginde jahandy jaılaǵan problemalarǵa qaramastan, BUU halyqaralyq tártipti qalyptastyrǵanyn joqqa shyǵara almaımyz. Ásirese bulaı bolady dep uıym endi qurylyp jatqanda eshkim elestete almaǵan edi.
— BUU qazirgi tańda qandaı syn-tegeýrinderge, daǵdarystarǵa tap boldy?
— BUU búginde onyń legıtımdiligi men tıimdiligin tekseretin daǵdarystarǵa tap bolyp otyr. Birneshe aımaqtaǵy qaqtyǵystar, Jarǵynyń únemi buzylýy, geosaıası kelispeýshilikterdiń kúsheıýi Qaýipsizdik Keńesiniń jumysyn tym jıi turalatyp, osy organnyń beıbitshilik pen qaýipsizdikti qamtamasyz etý qabiletine degen senimge nuqsan keltiredi.
Senimniń joǵalýy kópjaqtylyqtyń negizderine qaýip tóndiredi.
Sonymen qatar klımattyń ózgerýi, pandemııalar jáne kıberqaýipter sııaqty transulttyq syn-qaterler yntymaqtastyq ornatýdy talap etedi, oǵan birde-bir memleket jalǵyz ózi qol jetkize almaıdy.
Osyndaı ujymdyq is-qımyldarǵa negizdeme jasaýda BUU-ǵa áli de balama joq ekenin kórip otyrmyz. Biraq eger biz qyryq pyshaq bolyp bólinip otyrǵan álemde BUU ózekti bolyp qala bersin desek, onyń der kezinde qaımyqpaı áreket etý qabiletine degen senimdi qalpyna keltirý mańyzdy.
— Qazaqstan Prezıdenti Qasym-Jomart Toqaev BUU-ny, ásirese Qaýipsizdik Keńesin reformalaý qajet degen pikir bildirip júr. Sizdiń oıyńyzsha, Keńes halyqaralyq beıbitshilik pen qaýipsizdiktiń bas tóreshisi qyzmetin qalpyna keltirýi úshin qandaı amaldar qajet?
— Bul saıası turǵydan kúrdeli másele bolǵanymen, taıaý bolashaqta Keńestiń tıimdiligin arttyra alatyn naqty jáne zańdyq turǵydan negizdelgen sharalar bar.
Osyndaı sharalardyń biri — Jarǵynyń 27 (3) baby boıynsha konsýltatıvtik qorytyndy alý úshin Halyqaralyq sotqa júginý, ol múshe-memleket shıeleniske tartylǵan tarap bolǵan kezde belgili bir qararlar boıynsha daýys berýge qatyspaýyn belgileıdi.
Sottyń konsýltatıvtik qorytyndylarynyń mindetti kúshi bolmasa da, mundaı qorytyndy bul jaǵdaıda BUU-nyń basty sot organynyń sheshimi retinde eleýli zańdy bedelge jáne moraldyq salmaqqa ıe bolar edi.
Mundaı qorytyndy Qaýipsizdik Keńesiniń BUU Jarǵysyna sáıkes áreket etýine, múshe memleketterge baǵyt-baǵdar berýine, óz mindettemelerin oryndamaǵany úshin saıası baǵany kóterýge kómektesýi múmkin. Veto quqyǵyn erikti túrde shekteý jónindegi bastamalarmen qatar, mundaı tásil Uıym Jarǵysyna túzetýler engizbeı-aq Qaýipsizdik Keńesiniń bedelin arttyra alady.
— Eýropalyq odaqtyń Birikken Ulttar Uıymyna qatysty qazirgi tásilderin, sonyń ishinde Qaýipsizdik Keńesin reformalaý jónindegi ustanymyn qalaı baǵalaısyz?
— Eýropalyq odaq kópjaqty júıege jáne Birikken Ulttar Uıymynyń ortalyq róline beıildiligin dáıekti túrde rastap otyr.
EO-ǵa múshe memleketter bitimgershilik operatsııalardyń, gýmanıtarlyq kómektiń jáne damý bastamalarynyń eń belsendi qatysýshylarynyń biri jáne olar neǵurlym ókiletti, ashyq jáne tıimdi bolatyn Qaýipsizdik Keńesin qurýdy qoldaıdy.
EO-ǵa múshe memleketterdiń reformanyń naqty kontýryna qatysty biryńǵaı ustanymy bolmasa da, olar Keńestiń legıtımdiligin jáne onyń áreket etý qabiletin nyǵaıtý qajettiligi týraly ortaq pikirde.
Eseptilik pen ashyqtyqty arttyrýǵa, sonyń ishinde Bas Assambleıamen neǵurlym belsendi ózara is-qımyldy keńeıtýge baǵyttalǵan bastamalar osy ujymdyq beıildilikti kórsetedi.
Bul rette Eýropalyq odaq BUU-ny nyǵaıtýda jáne onyń qazirgi zamannyń ózekti mindetterin sheshý qabiletin qoldaýda mańyzdy ról atqaryp keledi.
Birikken Ulttar Uıymynyń aldynda qandaı syn-qaterler turǵanyn Norvegııadaǵy halyqaralyq qatynastar ınstıtýtynyń sarapshysy Roman Vakýlchýk ta aıtyp berdi.
— 80 jyl ishinde BUU qaı salalarda ózin barynsha tabysty uıym retinde kórsetti?
— BUU qyzmetiniń sońǵy 80 jyldaǵy eń tabysty salalarynan mynalardy bólip kórsetýge bolady: gýmanıtarlyq kómek pen densaýlyq saqtaý salasyndaǵy jahandyq bastamalarǵa járdemdesý (mysaly, birqatar aýrýlardy joıý), halyqaralyq quqyqty damytý, beıbitshilikti qoldaý mıssııalaryn óristetý. Sondaı-aq BUU klımat týraly ǵylymdy damytýda jáne klımattyń ózgerýine qatysty máselelerdi sheshýde negizgi ról atqarady.
1992 jyly qurylǵan BUU-nyń Klımattyń ózgerýi jónindegi negizdemelik konventsııasy klımattyń ózgerýine qarsy kúres boıynsha jahandyq kún tártibin qalyptastyrýǵa sheshýshi úles qosty. Bul kún tártibi Kıoto hattamasy men Parıj kelisimi sııaqty qujattardy qabyldaý arqyly ǵalamshardy dekarbonızatsııalaý salasyndaǵy halyqaralyq yntymaqtastyqtyń quqyqtyq negizin qamtamasyz etedi. Sondaı-aq BUU-nyń turaqty damý kún tártibin nyǵaıtýǵa qosqan úlesi asa mańyzdy. 2015 jyly BUU búkil planeta úshin 2030 jylǵa deıingi kezeńge arnalǵan ornyqty damý salasyndaǵy 17 maqsatty qabyldady. Bul jahandyq maqsattar kedeılik, teńsizdik, sapaly bilimge qoljetimdilik, klımattyń ózgerýi jáne basqa da jahandyq problemalardy sheshý arqyly neǵurlym turaqty jáne ádiletti bolashaq qurýǵa baǵyttalǵan.
— BUU júıesin reformalaý qajet pe? Qandaı ózgerister kerek?
— Uzaq jyldar boıy BUU ondaǵan baǵyt boıynsha mańyzdy mıssııalardy oryndap keldi jáne belgili bir sátte resýrstardyń jetispeýshiligine jáne ınstıtýtsıonaldyq shekaralardyń buzylýyna tap boldy, óıtkeni jańa halyqaralyq uıymdar men bastamalar paıda bolyp, olar BUU-nyń kóptegen fýnktsııalaryn óz moınyna alyp, olardy qaıtalaı bastady.
Nátıjesinde BUU-nyń keıbir salalarda tıimdiligi tómendedi. Sondyqtan, uıymnyń ózi úshin mıssııalarynyń mandattaryn qaıta qaraý jáne jańartý, resýrstardy paıdalanýdy ońtaılandyrý, óz baǵdarlamalarynyń nátıjeliligi men tıimdiligin baǵalaýdy jaqsartý qajet. BUU Bas hatshysy Antonıý Gýterrısh 2025 jyldyń naýryzynda osy máselelerdi sheshý úshin «BUU-80» reformasy bastamasyn kóterdi.
Sondaı-aq, BUU Qaýipsizdik Keńesin reformalaý taqyryby talqylanyp jatqanyn atap ótken jón. Prezıdent Qasym-Jomart Toqaev jaqynda ótken «ShYU plıýs» sammıtinde «BUU-ny, eń aldymen, onyń basty organy — Qaýipsizdik Keńesin reformalaıtyn ýaqyt keldi. Bul mindetti oryndaýdyń qıyn ekenin jaqsy túsinemiz. Alaıda, basqa jol joq» degen bolatyn.
— Qazirgi geosaıası jaǵdaıda BUU Eýropa aımaǵynda qandaı táýekelderge tap bolýy múmkin?
— Qaýipsizdik, bosqyndar jáne kóshi-qon, klımattyń ózgerýi, qorshaǵan ortany qorǵaý jáne resýrstardy turaqty paıdalaný máseleleri aldaǵy jyldary BUU úshin eýropalyq aımaqtaǵy negizgi problemalar bolyp qala beredi.
— BUU-nyń óńirlik uıymdarmen, mysaly, Eýroodaqpen ózara is-qımylyn qalaı baǵalaısyz?
— BUU Ornyqty damý maqsattary boıynsha EO-men tyǵyz yntymaqtasyp otyr, ol EO saıası baǵdarlamasynyń ajyramas bóligi ári onyń damý strategııasyna biriktirilgen. EO óziniń bıýdjetine, ekonomıkalyq basqarý júıesine jáne Eýropalyq jasyl baǵyt jáne klımattyń ózgerýine qarsy kúres sııaqty ártúrli salalyq strategııalardy qosa alǵanda, kóptegen turaqty damý maqsattaryn iske asyrýda mańyzdy ról atqarady. Mysaly, Eýrostat EO-nyń ODM-ǵa qol jetkizýdegi progresin arnaıy kórsetkishterdiń kómegimen baqylaıdy jáne jyl saıyn olar boıynsha esep beredi. Sondaı-aq BUU men EO arasynda basqa da birqatar máseleler men baǵyttar boıynsha birlesken jumys júrgizilýde.
— BUU Eýropa aımaǵyndaǵy qandaı syn-qaterlermen kúresýge kómektesti?
— BUU Eýropa aımaǵynda beıbitshilik pen senimdi nyǵaıtý, turaqty damý, klımat, bosqyndar men kóshi-qon jáne basqa da kóptegen másele boıynsha mańyzdy úles qosty. 1947 jyly BUU-nyń Eýropalyq ekonomıkalyq komıssııasy (BUU EEK) quryldy jáne búginde jumys istep tur, ol EO-ǵa óńirlik ıntegratsııany ilgeriletý máselelerimen aınalysady.
Buǵan deıin Nıý-Iorkte BUU Bas Assambleıasynyń 80-sessııasy ashylǵanyn jazǵan bolatynbyz.